नोकरी (उपन्यास)

Source file: https://nepalikitab.org/gita-kesari-nokari/

किताब परिचय

नोकरी (उपन्यास) गीताकेशरी

वाणी प्रकाशन विराटनगर- १४

प्रकाशक

बाणी प्रकाशन सहकारी संस्था लि. विराटनगर-१४, मोरङ, नेपाल

संस्करण: प्रथम मृयः रु. १०० मिति: २०५५ आषाढ छापिएको प्रति: १००० सर्जाधिकार;ः लेखिकाको कम्प्युटर सेटिङ्ग: वाणी प्रकाशन, विराटनगर मुद्वक: श्री नेपाल शैक्षिक सा. उ. प्रा. लि.स्वयम्भू, काठमाडौ

प्रकाशकीय

नेपाली उपन्यास । साहित्यका क्षेत्रमा श्रीगीताकेशरी परिचित,चर्चित र प्रशंसित व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । तीन दशकभन्दा बढी समयदेखिउपन्यास लेखनमा सक्रिय, सबल र समर्थवान्‌ सर्जक उपन्यासकारहरूमध्येमा उहाको स्थान अग्॒गण्य नै छ । संगति र विसंगति, घात ।प्रतिघात, चारित्रिक संगठन र विगठन, पात्र।पात्राको सचरित्र र दश्चरित्र,घटना र दर्घटना, मानवीयता र संवेदना, सबलता र दर्बलताहरू उहाँकाउपन्यासका विषयहरू भई आएका छन्‌ र तिनलाई बृहत्‌ क्यान्भासमाउहाँले सबलताकासाथ प्रस्तुत गर्नुभएको छ । पुस्तुत उपन्यास "नौकरी" नेपालको २०४६ सालको राजनीतिकपरिवर्तनतपछिको यथार्ष दस्तावेज हो, जसलाई उहाँले उपन्यासकामाध्यमबाट सफलतापूर्वक उतार्नु भएको छ । राजनीतिका दृश्चक्रमा परेकोनेपालको नोकरशाही ।ब्युरोकेसी) को दःखान्त कथाका रूपमा आएकोनोकरी (उपन्यास) प्रकाशन गर्न पाउँदा वाणी प्रकाशनले खशीको अनभवगरैको छ । उहाँबाट भविष्यमा पनि यसौ शास्त्रीय,मान्य र स्तरीयउपन्यासको आग्रह गर्दछौं ।

बिराटनगर परशु प्रधान

२०५४।९।१० अध्यक्ष

"नोकरी! भित्र चहार्दा

नेपाली उपन्यास जगतमा गीताकेशरी नाउँ अपरिचित छ भन्नेमलाई लाग्दैन । २०३४ सालमै पहिलो उपन्यास 'कसिङ्गर' साझाप्रकाशनबाट छपाएर नेपाली उपन्यास साहित्यमा नाम दर्ता गर्नैगीताकेशरीले २० वर्षभित्रै सातओटा उपन्यास लेखी छओटा प्रकाशित पनिगराइसक्नुभएको छ । २०५० सालको धरणीधर पुरस्कार प्राप्तगर्नै मुक्तिउपन्यास त आकारमा पनि ज्यादै ढव्बु छ । २०४६ सालको प्रजातान्त्रिक_ प॒नर्बहालीपछि त झन्नै डेढ वर्षका दरले एउटा उपन्यास दिएर यसविघालाई समृद्ध तुल्याउने गीताकेशरीको प्रस्तृत उपन्यास नोकरी नितान्तसघारवादी दृष्टिले लेखिएको देखिन्छ ।

यस उपन्यासको प्रमख पात्र हो शिव खँड्का । शिव खँड्काएउटा कार्यालयमा काम गर्छे, स्पष्ट शव्दमा सोभैँ भनौं नोकरी गर्छ ।उसैका सेरोफेरोमा उपन्यास घुम्छ । उसकी पत्नी गौरी पनि कुनैकार्यालयकी कर्मचारी छै, काम गर्छै, नोकरी नै गर्छै । शिव खँड्काइमान्दार र हक्की कर्मचारी हो । आफना हातमा आएका टुङ्ग्याउन पर्नेकाम फत्ते नगरुन्जेल क कार्यालयबाट हिड्दैन ।

हुन त कर्मचारीप्रति जनसाधारणको सोचाइ नै शिवका विपरीतछ किनकि कर्मचारी जति सबै कामचोर हुन्छन्‌, भ्रष्ट हुन्छन्‌, घुस नखाईकामै गर्दैनन्‌ भन्ने धारणा सर्वसाधारणले पालेको पनि देखिन्छ, सुनिन्छ रनेपालीमा उखानै बनेको छ "सरकारको काम, कहिले जाला घाम,” आदिकवि भानुभक्त आचार्यका समयका कर्मचारी पनि यस्तै थिए,छन्‌ र त उनले जडे कविता । “बिन्ती डिट्ठाबिचारीसित म कति गरूँ चप्‌ रहन्छन्‌ नबोली बोल्छन्‌ ता ख्याल गउ्या झैं अनि पछि दिनदिन्‌ भन्दछन्‌ भोलि भोलीकी ता सम्तीत भन्नु कि तब छिनिदिन्‌ क्यान भन्छन्‌ यी भोलीभौली भोली हुँदैमा सब घर बितिगौ बम्सियौस्‌ आज झौली " धेरैजसो कर्मचारीको परिचय आज पनि यही हो । तर 'हात्ती र हात्ती छाप उस्तै उस्तै हो" भने झैँ सबैकार्यालयका सबै कर्मचारीलाई एक भनिहाल्न हुँदैन । इमान नछोड्ने ररातदिन घोटिएर काम गरे पनि अवकाशमा पर्ने शिव खँड्काहरू एकातिरछन्‌, भेटिन्छन्‌ भने अर्कातिर दमन जस्ता कर्मचारीहरू पनि धेरै छन्‌. जौबाहिरी आय हुने भए जेजस्तो ' नहुँदौ काम पनि गर्दछन्‌ । त्यसैले"नोकरी" लाई केन्द्रविन्दु बनाएर यस उपन्यासलाई उभ्याएको छु रशीर्षक पनि "नोकरी" नै छ । उपन्यासकारले नारीहरूले नोकरी गर्दा समाजले हेय ठान्नेपरम्परा हाम्रा समाजमा आज पनि उत्तिकै विद्यमान भएको प्रसङ्गसाधनाका प्रेमीले साधनाले विमान परिचारिकाको नोकरी छोडेमा मात्रबिहे गर्ने कुरा गराएबाट पस्ट पार्न भएको छ । नारीहरूको कामघरधन्दा मात्र हो । घरभित्रै रहेर परिवारको भरणपोषण गर्न नारीकोकर्तव्य हो । उनीहरूले बाहिर गएर नोकरी गर्न हुँदैन भन्ने खूढीविचारलाई यस उपन्यासले राम्रो जवाफ दिएको छ । उपन्यासकी अर्की पात्रा रेनाको जीवन पनि समान छ तरअर्कातिर आजका विकृत मस्तिष्कका यवावर्गको प्रतिनिधित्व गर्दछन्‌ सघाकालोग्नेले र संझनाका लोग्नेले । सुधाका लोग्नेले आफनी पत्नीलाई व्यापारवृद्धिका लागि मात्र प्रयोग गर्छ चाहे त्यो व्यापार अवैध वा तस्करी नैकिन नहोस्‌ । त्यस्तै सझनाका लोग्नेले संझनासङ होइन, उसकाकमाइसङ बिहे गरेको हुन्छ । यस्ता प्रसङ्घबाट उपन्यासकारले सामाजिक सघारलाई प्रम मट्दाउपन्यासमा बनाएको देखिन्छ । उपन्यासको प्रारम्भसडै राजनीतिक वातावरणको उल्लेख छ ।प्रजातन्त्रको पनर्बहालीपछि कर्मचारीको सरक्षाका लागि, कर्मचारीकोसुविधाका लागि आवाज उठाउने शिव खँड्का स्वयं असरक्षित छ,सविधाहीन छ । राजनीतिका नोउँमा आफनो दनो साफयाउने नेताहरूलेकर्मचारीहरूलाई उचालेर सत्तापक्षका विरोधमा उभिन लोभ्याउँछन्‌ ।प्रलोभनले तानिएका बिच्चरा कर्मचारी होहोरैमा लागेर राजनीतिक दासतामस्तिष्कमा बोम्तछन्‌ र नेताका. निर्देशनमा : होमिन्छन्‌ तर नेताहरूलेस्चार्पूर्तिपछि गेकाक काहा प्लाम्मा दोष पन्छाएर आफू निर्दोषी र अनभिज्ञहुन्छन्‌ भन्ने प्रसङ्‌ र कय खँड्काबाट प्रस्टिन्छ । यता आएर “राजनीतिक विभेदले गर्दा सत्तापक्षीय कर्मचारीमात्र सुरक्षित हुन्छन्‌, सेवासङं मेवा पनि पाउँछन्‌ तर विपक्षी दलसङसम्बद्ध कर्मचारी असुरक्षित हुन्छन्‌ भन्ने धारणा पनि परिलक्षित भैरहकोछु । राजनीतिक परिवर्तनले देशको बिकास, कर्मचारीको उन्नति र नोकरीको सुरक्षा नहुँदो रहेछ भन्ने शिव खँड्काका प्रसङ्चबाट देखाएरउपन्यासकारले नेताहरूका, हाकिमहरूका र देशवासी बा नागरिकहरूकोमानसिक परिवर्तन हुनुपर्छ, साथै देशविकास, कर्मचारीको उन्तति रनोकरीको सुरक्षा गर्नै ऐन, कानुन र नियममा पनि परिवर्तन हुनपर्छ भन्नेउपैन्यासमा देखाइएको छ । राजनीतिक दासताले भरिएका मस्तिष्कबाटदेश, जनता, कर्मचारी आदि कसैको पनि भलाइको आकाइक्षा मृगतृष्णामात्र हो भन्नै करा उपन्यास पढेपछि पाठकका मस्तिष्कमा स्पष्ट हुन्छ । उपन्यासको नाउँ "नौकरी" छ । यसभ्ित्रका सबै पात्र नोकरी गर्नैनै छन्‌ तर नोकरीका परिभाषाबाट सबै अर्नभिज्ञ छन्‌ । ११ वर्षसम्मनोकरी गर्दा पनि नोकरीको परिभाषा नजानेका शिव खड्कालाई दिलेलेआफ्‌नी पत्नी राधालाई बताइदिएका कुराबाट बोध हुन्छ । खड्का खुसीहुन्छन र 'यरेका' भनेर उफ्रेजसतै मानसिक रूपबाट उफ्रिन पुग्छ । दिलेलेभन्छ, "उनीहरू सरकारका नौकर, हामी घरका नोकर, दबै धरी नोकर।" नोकरको परिभाषा बपछिं शिव खड्का सोच्छ, “मैले ग्रति कुराजान्त पन्ध्र वर्ष नोकरी गरेर पनि सकिनँ । यसले यति सजिलोसड कसरीअर्थ्याइदियो : म सोच्थे, म त कर्मचारी हुँ, पदाधिकारी हुँ । आदेशकोमात्र पालना गर्ने म अब होइन । मेरा पदको पनि केही दायित्व छ रयसको निर्वाह गर्न चाँहिदो हक मैले प्राप्त गर्नै पर्छ ।" शिव खड्काका सोचाइसङ परिबर्तित प्रजातान्त्रिक व्यवस्था मिल्नसक्तैन र पदोन्नति पाउनुको सट्टा क अवकाश पाउँछ । अवकाश किनपायौ : हाकिमले माथि देखाउँछ मन्त्रीतिर अनि मन्त्रीले हाकिमतिरदेखाएर आफूलाई थाहा नभएको भन्ने जनाउँछ । एक अर्काका टाउकामादोषारोपण गरेर आफू चोखो बन्न खोज्छन्‌ । आजित क अब अदालतकाशरणमा जान्छ । उपन्यासमा न्यायव्यवस्थालाई स्वतन्त्र, निर्विवाद र जनताकोआधारस्तम्भका रूपमा लिइएको छ र अन्तमा शिव खड्काले मुद्दा जितेर.पुनर्बहाली गर्छ अनि उसै दिन राजीनामा पनि गर्छ ।. प्रजातन्त्रको पुनर्बहाली त भयो तर ऐन, नियम र मानसिकताउनै भएकाले प्रजातन्त्रको स्वस्थ उपभोग जनताले गर्न पाएका छैनन्‌ ।पछिल्लो व्यवस्थाका १०५ ले पाएकोभन्दा हजारौं गुना बढ्ता आस्वादन२६५ ले पाएका छन्‌, लिएका छन्‌ । सर्वसाधारणलाई हिजो बरु सरलजीवन बाँच्न सजिलो थियो, बाली जस्तै गौली पनि नियन्त्रित थियो तरआज बोली र गोली दुवैलाई उत्तिकै स्वतन्त्रता छ । त्यसैले प्रजातन्त्रकोपुनर्बहालीपछि पनि प्रजातन्त्रत्वका राजीनामा भैसकको छ शिव खड्कालेजस्तै भन्ने कुरा प्रतीकात्मक रूपबाट स्पष्ट हुन्छ । नेताहरूका अनुहार मात्र फरक छन्‌ र हिजोका नेताका ठाउँमा केही नयाँ जनुहारहरूप्रतिष्ठापित छन्‌ तर बानी, बेहोरा र मानसिकतामा केही फरक छैन उपन्यासले सुधारको मार्ग पनि देखाएको छ । शिव र साघनाबाब र छोरी । बाब्ले छोरीलाई सुधारको बाटो देखाउँछ । "सामाजिक सेवा गर्छु भनेर तम्सने हो भने जातीय 'र लैङ्गिकभदेभाव राख्नु हुँदैन । समाजमा पुरुषको विक्रास भएन' भने नारीकोविकास असम्भव हुन्छ । आजको नारा 'नारी विकास' लाई बदल्न पर्छ रकेवल भन्नुपर्छ "मानव विकास” । “आजको समाज पुरुषप्रधान छ । पुरुषमा चेतना आउन सकेमामात्र उसले थाहा पाउनसक्छ (पुरुषको अर्को रूप 'नारी' शोषित भएकीलेनै उसले समाजमा पहिलो स्थान ओगदन सकेको हो ।” जातिसुधार, नारीसुधार, देशसधार, नोकरीसधार आदि जति पनिसुधारका कुरा छन्‌, सबै मानिसका मस्तिष्कसुघधारमा भरपर्छन्‌ । मान्नबिचारमा परिवर्तन नआई सुधारको क्रागर्न भनेको आकाशको फल झार्नजस्तै हो । यस्तै कुरा उपन्यासले देखाएको छ भन्ने मलाई लाग्छ । यस उपन्यासले आज उठेका प्रश्नलाई बाटो देखाउन सहयोगगर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । आफूना आमाबाबका प्रति छोरामा भन्दाखछोरीमा बढ्ता कर्तव्यबोध हुन्छ भन्ने कुरा छोरी साधनाका उदाहरणबाटप्रस्ट पारिएको छ र यसरी छोरीलाई अंश दिनपर्छ भन्ने “ प्रश्नको जवाफयस उपन्यासमा पाइन्छ । छोरा र छोरीमा भेद नगरी दृवैलाई सन्तानकारूपमा हेर्ने दृष्टिकोण उपन्यासमा छ । शिव खड्काले छोरो विनोद रछोरी साधना बा प्रेरणामा कुनै पृथक्ता- वा भेद गरेको छैन । छोराकोकमाइ खान हुन्छ भने छोरीका कमाइबाट पनि पालिन हुन्छ भन्ने विचारसाधनाले विमान परिचारिकाको नौकरी गरेबाट र त्यसबाट आउनेतलबबाट घर खर्च गरी घर धानेका कुराबाट स्पष्ट पारिएको छ ।सुधारका दृष्टिले उपन्यास आदर्शमय बनेको छ । उपन्यासले भाषा, साहित्य र कला समाजका परिचायक हुन्‌,सभ्यताका परिचायक हुन्‌ भन्ने पनि देखाएको छ । यी र यसौ प्रायङ्गिककुरा उपन्यासका धेरै ठाउँबाट उद्धृत गर्न सकिन्छ तर पनि यसकोगदीचाँहि हो नारीले आफनो व्यक्तित्व विकासका लागि, जोसुकैले जेसकैसंझून्‌ वा भनून्‌, नोकरी गर्नै पर्छ । नोकरी गर्नु भनेको आर्थिक दृष्टिलेसबल हुनु हो । पुरुषका हातमा -आर्थिक नियन्त्रण वा सम्पत्तिकोहालीमुहाली हुन्‌ र नारीले आर्थिक मामलामा कमजोर हुनु हो र यो नैपरुषका नियन्त्रणमा रहन हो । आर्थिक रूपले नारीहरू सबल भएमा मात्रसमानता आउँछ । नोकरी गर्दा आइपर्ने सम्भावित दोष वा अवगुणलाई दृढ भएर सामना गर्नपर्छ । नारीलै अब अबला होइन, सबला बन्नुपर्छ ।नारीमा आत्मविश्वास जगाउन यस्ता उपन्यास र साधना, पेरणा, दयाजस्ता नारीहरूको आवश्यकता छ अनि शिव खड्का जस्ता परुषहरूकोपनि आवश्यकता छ । सामाजिक सुधारका कराहरूको उल्लेख नगरै मेरो लेखाइ वाबभझाइ अपुरो हुन्छ । प्रेरणाका विवाहमा समाजमा प्रचलित देखावटी खर्चगराउने प्रथा बन्द गराइएको छ । छोरी साधनाको नोकरी, राधाकोगायनबाट आर्जन, प्रेरणाका पतिले अमेरिकामा बालसेवा गरी पत्नीकाप्रसवसमयमा स्वदेश फर्की माया गर्नु, बाबुछोरी, शिव र साधना अन्त्यमासामाजिक प्रदुषण हटाई मानवएकता ल्याउने अभियानमा लाग्ने कुराकोप्रसङ्ग ल्याई सुधारका कुरा निकालेर उपन्यासलाई पठनीय र सुधारयोग्यसमाज बनाउने प्रयास स्तृत्य छ । उपन्यासको बैचारिक पक्ष आदर्शमा अडेको छ । समस्याकोसिर्जना गरी निराकरणको बाटो पनि देखाएर उपन्यासलाई जीवन्त बनाउनैउपन्यासेकारको प्रयास सराहरीय छ । देउकीको विवाह गराएर घरबसाउनेप्रयास, ब्राबाको सबैलाई माया र स्नेह बाँडी सेवा गर्ने प्रवृत्ति आदिआदर्शका उदाहरण हुन्‌ । आफना अन्य उपन्यासमा जस्तै यस उपन्यासमा पनि उपन्यासलाईजीवनको प्रतिछाया मान्ने उपन्यासकार गीताकेशरीले परम्परागत सामाजिकमान्यता र मूल्यलाई बद्लिदो परिप्रेक्षमा हेरी नवीन सन्देश दिने प्रयासगर्नभएको छ । नारीचेतना र आधनिक बिचारको सङ्गम शिक्षा, सुखी दाम्पत्यजीवन भन्न कट्टरपन्थी विचारको विरोध र सामाजिक र कानुनी नियममापरिवर्तन गर्न मानसिक्न परिवर्तन हुनुपर्ने कुरा यसका प्रमुख मृद्दा हुन्‌ । यसरी सुधार र आदर्शका नयाँ विचार दिनै उपन्यासकारगीताकेशरीबाट भविष्यमा अझ रोचक, यगान्तकारी उपन्यासहरूको अपेक्षासमाजले गरेको छ र उहाँको कलम अझ प॒खर बन्दै तिरन्तर अग्रगामीहोस्‌ भन्ने कामना गर्न समीचीन नै होला । घटस्थापना २०५४ डा. गणेश भण्डारी“भृकुटीकुन्ज" १०५ धर्मभक्तमार्ग, विराटनगर - २ पाठक साथीहरूतपाईंहरू पनि जागिरै हुनुहुन्छ भने आफनो मट छामेर भन्त होस्‌ कही कतै चाट लागको छ कि ! व्यवहारघाट, व्यवस्वाबाटसहुलियतबाट यतबाट या हाकिमका तजबिजबाट अधघबा आफना मातहतकाजागिरदारहरूबाट । यो उपन्यास 'नोकरी' ले समस्त जागिरदारहरूलाइ लक्ष्य गरेतापनियसको मुख्य माध्यम मध्यमर्वागेंय जागिरदारहरूई नै बनाएकी छु रक आफना हाकिम र मातहतका व्ययक्तिहरूबाट कस्ता स्थितिमा परेकोछ त्यो नै देखाएकी छु । घर, समाज, कार्यालय र राजनीतिका सेरोफेरोभित्र व्यक्तिको व्यक्तित्व कसरी बन्दै गएको हुन्छ, कस्तो अधिकार रदायित्व यी क्षेत्रमा उसको रहेको हुन्छ भन्ने तथ्य देखाउनका साथै हालकार्यालयहरूमा हुनसक्ने स्थितिको समेत जानेबुझेसम्म वर्णन गरेकी छु । नोकरीका विशेषणलाई यथावत्‌ राखेर पूर्ण अख्तियारको भारसमालेर कार्य संचालन गर्न सक्ने, निर्भीक र कर्मठ व्यक्ति समयको मागअनुसार यर्गौ पुरानो नियम कानुनमा थपघट गरि बनाउनु पर्नेआवश्यकतालाई औंल्याएर 'नोकर' बाट मुक्त गराई विश्वासी कर्मचारीबनाउनु पर्ने प्रजातन्त्रको आवश्यकता हो अन्नेतर्फ ध्यान आकृष्ट गर्नकासाथै न्याय जीवित राख्न भ्रष्ट र कुनीतिज्ञहरूलाई सजाय दिन चुक्न नहुनेउद्देश्य राखी बिनाकारण जागिरदारहरूलाई पदमुक्त गरी देशको प्रशासनिकव्यवस्थालाई हास्यास्पद बनाई जागिरदारहरूको मनोबल होच्याउनेतर्फलाग्नाले देशका प्रगतिमा नै सुस्त गति देखापर्न सक्छ भन्ने पनिदर्शाएकी छु । लेख्तालेख्तै के कसो लेखिन प॒गेको छ यो पाठकहरूकै जिम्मामाछ । मेरो लागि तपाईहरूको समालोचना आलोचना सबै ग्रहणीय हुनेछ ।तथ्य राय सुभावबाट अबश्य पनि उम्किन पाउदिन होला भन्नै ठानैकीछु । मैले उपन्यास लेख्ने प्रेरणा पाठकहरूबाटै पाएको हु र एक पछिअर्को पुस्तक लेख्ने श्रेय यहाँहरूमा अर्पण गर्न चाहन्छु अन्त्यमा यस उपन्यासको प्रकाशन गरिदिएकोमा वाणी प्रकाशनकासंचालकवर्गमा हार्दिक कृतज्ञता ज्ञापन गर्दछु र यसको पाण्डुलिपि हेरीभुमिका लेखिदिने समालोचक डा. गणेश अण्डारीलाई पनि हार्दिक धन्यवाददिन्छु । गीताकेशरीविशालनगर, काठमाडौं ।टेलिफोन नं ४३२१२०

नोकरी

आइतबार, हप्ताको पहलो दिन, शिव खँड्दका पन्ध दिनपछि आजअफिस जदिँ छु । कामको ज्यादै बोझले गर्दा तनाउ बढ्न गएकालेउसलाई गौरीले बलजफत गरेर नै छुट्टी लिनलगाएकी थिई तर स्वभावलेलाचार शिवले कुनै दिन पनि अफिसका कामकाजहरूलाई बिर्सत सकेन । आज उसले झन्‌ ज्यादा ती कामहरू संझदैछ र कुनलाईप्राथमिकता दिएर सिध्याउन पर्ला भनैर ती थन्किएका संभावितकामहरूलाई केलाउन थाल्दै छ मनमनै । छान्दाछान्दै सबै उत्तिकै जरुरीभइसकेका पाएर त्यति लामो छुट्टी लिन कर लगाउने गौरीसंग पनि बिछडदैझौकिन्छु र अठोट गर्दछ राति अबेरसम्म बसैर भए पनि दुई चारदिनमा सबै काम समाप्त पारेर नै छोड्छ । त्यस वेला पनि किन अबेरआउनु भयो ? भन्न लागी भने अनि मैले जबाफ दिन जानेको छु भनेरमनैभित्र गौरीप्रति उठेका रिसलाई थैचारेर सन्तुष्टि लिन्छ । उसका अफिसको व्यवस्था भिन्दै प्रकारको भएकोले पनि उसलाईधेरै चिन्ता लागेको हो । त्यहाँ जो जसले छुट्टी लिए पत्ति कार्यालयमाफर्केपछि थप्रिएका कामहरू आफैँले सिध्याउन पर्छ । त्यसमाथि पनिसबैको विश्वासी सबैले एचाएकाले माथिका हाकिमदेखि मुनिकासहयोगीहरूले संमैत काम उसलाई पन्छाउने भएकाले उसका टेबलमाफाइलहरूको थुप्रो कहिल्यै छ्लुटतैन थियो । उसको -स्वभाव पनि त्यस्तै छकसैलाई “नाईँ, सक्तिनँ” अन्त नसक्ने । उसलाई कुनै मित्रले किन यसरीसबैको काम जिम्मा लिन खोज्छौ, काम बिग्रे दोष तिमीलाई आउँछ, राम्रोभए जसजति अरुमा जान्छ, भन्दा क भन्ने गर्थ्यो, "काम गर्नु भनेकोयस्तो कुरा हो, यसले नै हामीलाई अनभवी बनाउँछ र अनुभवी हर्नसफल हुनु पति हो । त्यसैले जस उनैले लिए पनि अनभव मेरो तखोस्न सक्तैनन्‌ । मसँग तिनीहरू जसले काम पन्छाउने गरेका छन्‌ तीअनुगृहीत त हुन्छन्‌ ।" यसरी आफ्नो उपस्थिति अफिसका लागि जहरी बनाएर बसेकाव्यक्तिलाई जब गौरीले एक दिन भनी, "कसैको पनि कतै खाँचो धेरै दिनटिक्न सक्तैन । परिस्थितिले त्यसलाई मिलाउँदै गएको हुन्छ । तपाईं मात्रएक यस्तो हुनुहुन्छ जसले आफू नभएमा सबै डुब्छ भनेजस्तो गरी छोपौहिँड्नुहुन्छु । यो सोचाइ तपाईको भ्रम मात्र हो, अफिसको आवश्यकताहोइन”, भन्दा क कति रिप्ाएको थियो भने त्यस दिन क घरमा खाना १ खान पनि आएन र कसैसग बोल्दा पनि बोलेन ; त्यस बेलादेखि गौरीलेउसलाई जुन वेला अफिसबाट घर फर्के पनि केही भन्दिनथीई । सोच्थी,"उसलाई अफिसका बारेमा केही भन्न व्यर्थ छ ।" मस्तिप्कमा विभिन्न कुरा खेलाउँदै शिव ठेक समयमा अफिसपुग्छ । उसलाई कामको चिन्ता लागै पनि आफिसका प्राङ्गणमा पुगेपछिखुसी लाग्छ । दश बज्ने बेला भएकाले कर्मचारीहरू चारैतिर छरिएकादेखिन्छन्‌ । कोही हस्याङ फस्याङ गर्दै आफनो कार्य कक्षतर्फ लाग्दै छन्‌अने कोही सूचना पाटीमा टौसेको खबर पढ्न झुम्मिदै छन्‌ । पदोन्ततिकोयोग्यताक्रमको स्‌ची निकाल्ने करा चलेको क संझन्छ र अड्कल पनिगर्छ, सके त्यो त्यही नै होला । उसलाई त्यहाँ त्यसरी यष्रिएर त्यो खवरपढ्न जिज्ञासु भएकाहरूलाई देख्ता भित्रभित्रै हाँस उद्छ र एक व्यक्तिसँगसोध्छ पनि, "ककसको नाम निस्किएछ : तपाईंको छ कि छैन ?" त्यसव्यक्तिले उसका प्रश्नलाई अनसुनी गर्दै यसै पन्छिन्छ । त्यस व्यक्तिकात्यस व्यवहारले उसको मन खल्लो हुन्छ र आफै त्यहाँ गएर हेर्नतम्सिन्छ । यत्तिकैमा अर्का एकले उसलाई देखाउँदै, “क माडसाहेव पनिआइपुग्नभएछ," भनेको सुन्छ । शिवले प॒लुक्क उसको अनुहार हेर्दाखिस्रिक्क परेको देखेर उससँग केही सोध्दैन । संझन्छ, सायद उसको नामत्यस सूचिमा परेनछ क्यारे ' यस्तो पति कसरी हुनसक्छ ? उसको नामत आउनै पर्ने थियो ज्ञ काम पनि राम्रो गर्ने हो, नोकरीका वर्षले पनिपुरानो कर्मचारी नै हो, फेरि के भएछ ?” शिवलाई त्यो सूचना पढ्नअरु उत्साही गराउँछ र का अगाडि सर्छ । हाकिम नै त्यहाँ आएकोदेखेर अरु कर्मचारीहरूले उसलाई बाटो छोडिदिन्छन्‌ र क त्यो पढ्नथाल्छ । सुचनाको व्यहोरा पढ्दैमा क सननन्त हुन्छ र त्यहाँ उल्लिखितनामहरू ध्यान दिएर पढ्न थाल्छ । अन्त्यमा आफनै नाम पढेपछि कखड्गै हुन्छ । विश्वास लाग्दैन र दोहोन्याएर पढ्छ “त्यहाँ प्रष्टसँग अंङ्कितथियो शिव खँडकाको नाम ।" क लाजले त्यहाँ भेला भएका कसैको पनिअनुहार हेर्न सक्तैन र त्यहाँबाट फुत्केर कार्यालय बाहिर निस्कन्छ ।मनमा प्रश्न प्रतिप्श्नको आँधी चल्न थाल्छ र सोच्छ, “एक फेर तीहाकिमहरूसँग भेटेर सोध्नै पर्छ, “मेरो निष्काशन गरिनाको कारण के हो? कुन आधार अपनाउनु भयो ? कै यही हो तपाईहरूको विश्वासी भएरकाम गरेबापत मैले पाएको इनाम ! यस्तै हो भने यहाँ न्याय जीवितरहन सक्तैन ?" न क त्यसरी ठिङ्ग उभिएर सोचिरहेकै बेलामा अर्को झजस्तै पीडितआइपुग्छ । दुवैले खिस्स हाँसेर आ।आफना वेदना पोख्छन्‌ र शिवले र्‌ सोध्छ, "के हो यस्तो ? कुनै तक पाउन सम्नभयो :" उसले पनि खिन्नहुँदै जवाफ दिन्छ, “भन्छन्‌, पजनी हुँदा घस्नै हुन्छ रे ? अहिले मात्रहोइन, २०१५ सालमा पनि यस्तै भएको थियो रै : जनसकै व्यवस्थामापनि मार खाने हामी जागिरे नै हुन्छौं । राणाशासनदेखि आजसम्म पनियो प्रधा जान नसकेकाले डर लाग्छ, कहीं यो हामो परम्परा नै बन्ननजाओस्‌ । यस्तै हो भने हामी बलियो कहिले हुने खै : भन्‌ यो तप्रशासन व्यवस्था नै परिवर्तन भएका वेलामा भएको छ । कसलै विचारगर्ने, दोषी कोहो अनेर, व्यवस्था कि कर्मचारी ?" यति भनेर क एक छिन चप लाग्छ र चारैतिर हेर्दै असजिलोमानेर भन्छ, "हिँडनोस्‌ जाऔं । कै उाभएर ढोकाबाहिर बसिरहने : यौएउटा मात्र ठाउँ छ र जागिर खानलाई : आफूनौ इलम छ भने जहाँपनि यत्तिको नोकरी पाउन सकिन्छ ।" यस्तो भन्दै त्यस साथीले शिवलाई .लिएर अफिसका प्राङ्गणबाट नै टाडा हुन चाहे पनि क भन्न छोड्दैन“होइन, एकफेर त्यस मुख्य हाकिमसँग यसरी अकस्मात्‌ निष्काशितगराउनाको कारण नसोधेर कपरी जानै ' यो त हामीले बझनै पर्छ ।हिड्नोस्‌ बर हामी दुवै जाऔं र सोधौं । कूनै अर्थ त जरुर होलानि?” शिवको प्रस्ताव सुनेर त्यो साथी हितक, कुन र भन्छ, “त्यसोभए तपाईं नै अनर्थमा अर्थ खोजेर बस्नौस्‌ र अनर्ष भोग्नोस्‌ , मत हिडे” भन्दै फतफताउँदै आफनो बाटो लाग्छ । शिवलाई साथीका कुराले कुनै असर पार्दैन र क भेट गर्नेनिश्चय गर्दै फेरि अफिसतर्फ फर्कन्छ । हाकिम साहव निकै व्यस्त भैकालेकेही बेर कुरेपछि मात्र भेट पाउँछ । वादविवाद निकै हुन्छ । चर्को स्वरदुवैको सुनिन्छ । केही बेरसम्म भनाभन भएपछि शिव खँड्का हाकिमकाकक्षबाट निस्केर यताउति कतै नहेरी सरासर घरतर्फ लाग्छ । नोकरी. गएको सङ.कोचले भन्दा हाकिमसँगका कुराकानीले कआकोशित भई लिभरित हुततरको नगएको छ । उसलाई लागिरहेछ कहाँ गएर केविध्वंस पारी तिनका प्रत्यत्तर दिऔं । यस्तो भरङ्ग मनस्थिति लिएर घरमा पुग्दा त्यहाँ उसलाई सान्त्वनादिने कोही: पाउंदैन । त्यस रित्ता घरले झन्‌ मनलाई चिढाउँछ । गौरीपनि नोकरी गर्थी र क पनि आजै पन्ध दिनको ब्रिदापछि अफिस गएकीछे । शिव कोठामा पस्नासाथ लगै नफुकालेर बिछ्य्याउनमा आफूलाईहुत्याउँछ र हात पछाडि लगी शिर अड्याउँदै रित्तो भित्तालाई . एकनाससँगहेर्दै मनलाई एकत्रित पार्न खोज्छ तर, कसरी शान्त हुनसक्छ त्यो मन ? ३ एकोहोरोसँग उही प्रश्न दौहोरिइरहन्छ, “किन मलाई निष्काशित गरे 'मैले के गरेँ त्यस्तो : त्यस हाकिमले किन कुरा खोल्दैन !" अनुत्तरित प्रश्नले गर्दा क झन्‌ अशान्त हुँदै जान्छ र जुरुक्कउठेर तवला बजाउन थाल्छ जोडजोडले । टाउको तालकासाथमा नाच्नथाल्छ र क आँखा चिम्लेर बजाइरहन्छ ........, बजाइरहन्छ ।. औँलाहरूठोकिइरहन्छन्‌ । ती दुई तवलाले उसको आकोशको वेग म्रामेरपड्किरहन्छन्‌, सुनाइरहन्छन्‌, शिवका मनभित्र अन्धाधुन्धले चलेकोआँधी । राधा त्यस घरकी नोकर्नी । मालिकले दिउँसै अफिस छोडेर आईत्यसरी तबला बजाएको देखेर डराउँछ । लाग्थ्यो, त्यहाँ आकाशगडगडाएर बर्षा हुन लाग्दै छ । क आत्तिदै घर बाहिर निस्कन्छे रकता जा भएर चारैतिर आँखा घुमाएर हेर्न थाल्छे । दिलबहादुरलेभरखरै बिवाह गरेर पहाडबाट शहर ल्याइएकी त्यस राधालाई न तमालिकको स्वभावको राम्रो ज्ञान हुनपाएको छ, न त शहरिया वातावरणकै। उ निक्कै हडबडाई के गर भएर छटपटाइरहेका बेला टाढाबाट गौरीआइरहेकी देख्छे । ज्यानमा केही शक्ति अनुभव गर्दै मालिकनीलाईपर्खिन्छे । द्रभाष भनुँ या अरू केही, त्यस दिन गौरीलाई अफिसमा बस्नपटक्कै मन नलागेर कुनै आपत्‌ आउन लागेको जस्तो संगत भइरहेकाले,यंस्तो मनस्थिति लिएर अफिसमा बसिरहँदा के हुन्छ, के भनी, आधादिनको छुट्टी लिएर घर फर्केकी थिई । नभन्दै घरका ढोकामा आइपुग्दाराधालाई त्यस स्थितिमा देखेर सोध्छे "किन यसरी आत्तिएर बाहिरआएकी ? कि कतै जान लागेकी हो ?" गौरीलाई देखेर राधाले लामो सास तानेर ढुक्क हुँदै भन्छे“बल्ल तपाईं खु छ नु भयो । म त कहाँ जाउँ, कता लाग भएर बाहिरनिस्केकी । "यी दुई बीच कुरा चल्दा पनि तवलाको आवाज तुनिइरहन्छ। गौरी राधाको कुरा सुनेर विचलित हुँदै फेरि सोध्छ, “किन घरमा केभयो र बाहिर आएकी ! त्यो तबला बजाउने को नि ! कि दिलेले:पनि तवला किनेर ल्यायो ?” “छैन उसले के किन्थ्यौ ः त्यो बजाउनै त साहब हो । अघि नैघर फर्किसक्न्‌ भयो ।” यति भनेर क चुप लाग्छै । गौरीले राधालाईघरभित्र हिंड्द भनेर साधमा लिएर जान्छै र उसलाई चिया ल्याउन अह्वाएरआफू कोठामा पस्छै । शिवले एक सुरले तवला बजाइरहेको देखेर सोध्छै"के सुर चल्यौ यस्ता ? आफिसै छोडेर आई यसरी एकलै तबलाबजाउनवाल्तु भएको ! कि सन्चो भएन ? अनुहार पनि अँध्यारो छ" ॥ 0 शिवले गौरीका प्रश्नको जवाफ नै नदिएर बजाउँदैको तवलालाई घचेटेरपन्छाइदिन्छ । एउटा तबला झयालमा ठोक्किएर फुट्छ पनि । तबला त्यसरी फुटेको देखेर गौरीले भनी, “केको रिस यसतबलामाथि घोप्टाइदिन्‌ भएको ! यो फुटेर नाश कसको भयो ! हेर,यहाँ पट्ट भएछ ।" तबला उठाएर हेर्दै भन्छे । शिवले पलवक गौरीलाई हेर्छ र भन्छ "यो तवला फुटेको जस्तोगरी म सबैलाई छयालव्याल पारिदिन्छु । मलाई यिनले चिनेकै छैनन्‌ । कसलाई त्यसो भन्नभएको ? मैले यसो भने भनेर रिसाउनभएको ? लौ हुन्छ, तपाईंलाई जे गरेर तपाईंको रिस शान्त हुन्छ त्यहीगर्नोस्‌ ।" गौरीलाई थाहा छ शिवले उसँग रिसाएर भनेको होइन तरकुरा ,फुत्काउन मात्र त्यपा भनेका हो । "छोड यी क्रा, अनि भन, तिमीकसरी आज चाँडै आयौ ? कि कसैले खबर गन्यो ? -शिव सशङ्डितहुन्छ ।॥ "क्रस्तो खबर : अहँ मलाई कसैले केही भनेको छैन, अलिसन्चो नहोला जस्तो भएर बेचैन भएकीले मात्र आएकी हुँ अनि तपाईं नि; अफिसमा थप्रै काम छ, तिमीले गर्दा बिनसित्ति बिदा लिन पन्यो भनीकराउने तपाईँ अहिले आफैँ अफिस छोडेर आउनु भएछ । यसपटक तमैले छिट्टै घर आउनुहोस्‌ भनेकी थिइनँ । दोप मलाई लगाउन पाउनहुन्न है :" खुसी पार्न जिस्काउँदै गौरीले कुरो उठाउँछै । उसलेअनमान गरेकी छ, शिव आज कक्ससँग अफिसमा रिसाएर आएको छ ।त्यसैले क शिबको ध्यान अर्कैतर्फ खिच्न र रिसजति आफूमै खनाइदिएरभए पनि शान्त होस्‌ भनेर ठट्टाका भाकामा कुरा गर्छै । ठट्टा गर्नपर्ने त शिवको पनि बानी नभएको होइन । यी दईदम्पतिमा यस्तै भाकामा संवाद चलिरहन्थ्यो । त्यसैले गौरीले यस्तो प्रश्नगरेका थिई, तर आज उसको मनस्थिति अर्कै भएकाले जवाफ दिने तरिकापनि फरक हुन्छ । सोध्छ, "तिमीलाई कारण जान्त पत्यो होइन 'सन्छयौ, म किन घर फर्के 'क आकोशित हुन्छ । गौरी डराउँछै ।राधाले चिया ल्याइपन्याउंछे र टेबलमाथि राखेर जान्छे । एक छिन कोहीकेही नबौलेर चिया समाउँछन्‌ । गौरीले पुलक्क शिवको अनुहार हेर्छ ।शिव केही शान्त भए पनि ठूलो स्वरमा नै त्यस स्थगित प्रश्नको जवाफयसरी दिन्छ, "तिम्रा लोग्नेलाई नालायक भएकाले आजदेखि नोकरीबाटनिकालिदिए, थाहा पायौ त तिमीले ः फेरि सोधौली । त्यसो भए योग्यजागिरदार कस्तो हनपर्छ भनेर ? म त्यसको जवाफ दिन सक्तिनँ । कतिमात्र म भन्नसक्छु भने म उनीहरूले लगाउने जागिरदारको परिभाषामापर्न नसकेको रहेछु । तर म यत्तिकैमा कहाँ छोड्छु र : उनीहरूको शर परिभाषा मात्र होइन, मेरौ आफनै परिभाषा तिनीहरूलाई सिकाइदिन्छु ।प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा जागिरदारहरूलाई कुन स्थानमा राखेर कामगराउन पर्छ र उनीहरूको अधिकार. र दायित्व के कस्ता हुन्छन्‌ भन्नेकुरा माथिदेखि तलसम्मका जागिरदारहरूले बझन सकेनन्‌ भने यसव्यवस्थाले नकारात्मक रूप लिन्छ ।" “भो छोडिदिनोस्‌ । कति चिन्ता तपाईं मात्र लिनुहुन्छ ः देशबनाउँछौं, हामी नेता हौं, भन्नेहरूलाई पनि राम्ररी चिनिसक्नभएको छ ।आफनो इलम र इमान भएसम्म यस्ता नौकरी जहाँ पनि पाइन्छन्‌ । बहयिनीहरूलाई नै इमान्दार कर्मचारी पाउन गाह्रो हुन्छ ! "मनभित्र त्योखबर सुनेर आफू दृःखी भए पनि शिवलाई सान्त्वना दिन गौरीले यसरीसंझाउँछै । शिव धेरै थाकिसकेका हुन्छ । उसको मन अशान्त भएको रआफनो प्रा शक्ति लगाएर घण्टौसम्म तबला पिटेकाले क शिथिलभइसकेको प्रस्ट देखिन्छ । गौरीका आँखा टेबुलमा फयाँकिएका चिठीमापर्छु र त्यो झिकेर पढ्दै भन्छे, "यस्तो पनि कही हुन्छ ? कारण योभनेर बताउन पनि त सक्नुपर्छ ! खै त्यो दिनसकैको ः जे मन लाग्योत्यही गर्ने हो भने हामीले व्यवस्था परिवर्तन गराएर के पायौं : उस्तैगरी शासित हुँदै जानपर्छ भने, व्यर्थ छ प्रजातन्त्रको नारा लगाउनु ।व्यर्थ छ हामी स्वतन्त्र भयौं भन्नू । "क दिक्क हुन्छे । गौरीका यस्ता कुरा सुनेपछि बल्ल शिवका अधरमा - मुस्कानआउँछ मानौं त्यस मुस्कुराहटले उसका प्रश्नको समर्थन गर्दै भनिरहेछ,"मैले खोजेका पनि त तिनै हुन्‌ । कसले दिन सक्छ तिम्रा हाम्रा प्रश्नकोजवाफ र बेकार छन्‌ तिम्रा प्रश्नहरू बेकार छन्‌ तिम्रा जिज्ञासा । जज “नोकर भने भनेर किन पिरोलिन्छैस्‌ : हेरिल्याउने हो भनेतिनीहरू पनि हामीजस्तै नोकर हुन्‌ । नोकरी नगरेर यहाँ कसको जीविकाचलेको छ ' सरकारका हुन्‌ या दुनियाँदारका, हुन्‌ त नोकर नै ' जाभनेपछि जानुपर्ने र बस भनेसम्म झुकेर बस्नुपर्ने । अहिले साहेबले कसरीबलुपरेको छ ? " “त्यसो भनेर कहँ हुन्छ ? हामी नोकरको पनि नोकर भएनौंर ? त्यति पनि बझन नसक्ने ठानी फकाउन थाल्नुभएको होला, हेर्नोस्‌मत ..... / पहाडकी केटी हेप्नलाई कति सजिलो भनेर नछकाउनुहोस्‌। फेरि म माइत गएर आउँदै आउन्नँ ।" ती दुईका गन्धन शिवका कानमा टड्कारै पर्छ । उसलाई योनिकै घत लाग्छ र सुतेकी स्वास्नीलाई घच्घच्याउँदै सोध्छ, "ए गौरी, एगौरी, दिलेको कुरा सुन्यौ ः कि निदाइसम्यौ ! “के गरी सत्नसक्न माहुरी भनभनाएजतिकै गुन्‌ गुन गन गनचल्दै छ । कुरा पनि कति -आएको ? त्यो राधा कम्ताकी कहाँ छेर ;कस्ताकी छोरी गाउँबाट टिपेर ल्याएको हो, आफूलाई मै हुँ भन्ने ठान्छे ।सानो कुरा पूर्नु हुन्न, उसलाई पुगिहाल्छ । के भएको थियो, त्यतिनोकर्नी भन्दैमा ? म त्यसलाई नन्द भनेर पनि त मान्न सक्तिनँ नि ?बिमलाले त्यसलाई देखेर “नन्द” हो भनेर सोधेकी थिई, मैले होइननोकरी हो के भनिदिएकी थिएँ, कालो मुख लगाएर फनक्क फर्केकी त्योफेरि मैँथि उम्लिदै उक्लिन । भाडाँ पनि मलाई नै मजाई र आफूअरिङ्गालले टोकेको जस्तो मुख पारेर बसेकी बस्वै थिई । अहिले त्यहीकुरा बुट्टा भरेर लोग्नेलाई सुनाउन थालेकी छे ।" “तिमीलाई पनि नोकर्नी भनेर किन भन्नपरेको नि : सहचरीभनेकी भए पनि त हुन्थ्यो । सुन्दा पनि मीठो, कसैको दिल पनिनदुख्ने । काठमाडौंमा कै के न कामे गरेर बसेको छु भनेर बिवाह गरेरल्याएको होला दिलेले, यहाँ नोकर्नी भन्दा छाना बाट खसेकी जस्तो हुनेनै भई नि । यस्तो मानसिक धक्का परेपछि सबैलाई त्यस्तै हुन्छ ।यसमा अलिकति गल्ती तिम्रो पनि भएको रहेछ । हेर्दा यिनीहरूजस्तासुकै देखिए पनि बुद्धि नभएका हुँदैनन्‌ । सुनिनौ तिमीले, त्यस दिलेलेकस्तो मार्मिक कुरा बोल्यो । ।अलि गंभीर भएर ) साँच्चै हामी नोकरै त छ हौं नि, सरकारी कर्मचारी कहाँ हुनपगेका रहेछौं र ? आदेशअनुसारअह्याएपराएको काम गर्नपने, आफना भनाइको सुनाइ नहुने,, आफनोसोचाइ अनुसार काम गर्न नपाइने । हाम्रो पनि घरको नोकर भन्दा अर्कैअस्तित्व के भयो र हामी नोकर होइनौं भनौं ? ठिक भनिस्‌ दिलेतैले ? “त्यस्ताका कुराको समर्थन गर्दै तपाईं आफूलाई नोकर मान्नुहुन्छभने मलाई केही भन्न छैन । उसका आँखाले त सबैलाई आफूजस्तै नोकौदेख्छ । छि ....... यिनीहरूको यो गनभ्न पनि कतिबेरसम्म चल्नै हा ।यिनका लागि एउटा खुट्टै घर वनाइदिऔं भने पनि सकिने भइएन !” यति भन्दै आफू कोल्टै फर्किएका र सत्नै कोसिश गर्छे रशिवलाई पति रात छिप्पिइसकेको सङ्घत दिदै सुत्ने अनुरोध गर्छैशिवलाई पटक्कै निद्रा लाग्दैन, उसका मस्तिष्कमा दिलबहाद्रले भनेको“सरकारी नौकर" भन्ने शब्दले हावा खौदै तहल्का मचाइरहन्छएकनाससंग । क सोच्छ, मैले यति कुरा जान्न पन्धवर्ष नोकरी गरेर पनिसकिनँ, यसले यति सजिलोसंग कसरी अर्थ्याइदियो ) म सोच्थे, म तकर्मचारी हुँ । आदेशको मात्र पालना गर्ने म अब हैन । मेरा पदकोपनि केही दायित्व छ र यत्तको निर्वाह गर्न चाहिदो हक मैले प्राप्त गर्नैपर्छु । यही सोचाइ लिएर म वादविवादमा आफूलाई पार्दै गएँ र आफनाआत्माले ठहस्याएको काम मात्र गर्नथाले । प्रजातन्त्रको पन;ःस्थापना भयोभनेर जब आम जनताले खुसियाली मच्चाको सुने जब नेताहरूले मन्त्रीकोपद समालेर प्रजातान्त्रिक राज्य घोषणा गरी शासन सञ्चालन गर्न याले,म मूर्खले पनि प्रजातान्त्रिक देशको स्वतन्त्र नागरिक मानेर आफूलेनोकरको कौचली फेरेको संझन थालेँ । कत्रो भूल गरेको रहेल्नु । अविश्वासलै भरिएका नियम कानुन तानाशाही शासनपढ्धति रहँदाजागिरदारलाई नोकरको हैसियतले मात्र प्रयोग गरी नियन्त्रगका साथ राज्यसञ्चालन गर्ने गरिन्थ्यो, तिनै नियम कानुनको अझैँ पालना गर्दै त्यसैलेतोकेका परिधिभित्र रहेर प्रशासन चलाउनु पर्ने हामीले आफूलाई कर्मचारीया पदाधिकारी भनेर मान्नु सरासर झूटो हो ? यतातिर प्रजातन्त्रकोनारा, उतातिर परानै प्रशासनिक कानुन व्यवस्था, यसले त जालीफटाहालाई बदला लिने मौका मात्र पदान गर्ने रहेछ । तसर्थ जबसम्मतन्त्र सहाउँदो व्यवस्था र व्यवस्था चलाउन सापेक्ष नियम कानुन बन्दैनन्‌एक घोषणाले मात्र सत्ता परिवर्तन भइसक्यो भन्ने ठानेर आफूलाई स्वतन्त्रछु भन्त नसृहाउँदो रहेछ । पार्टीका नेताहरू मन्त्रीका पदमा आसीन हुनसविधान निस्कनु देशव्यापी चुनाव हुन्‌ र संसदको स्थापना हुनुले मात्र द्र प्रजातान्त्रिक शासन जलाउनलाई कहाँ पर्याप्त हँदो रहेछ र ! लुँडोखेलका गोटीहरू दाउ पर्दा सर्केर माथि पुग्ने र सर्पका मुखमा पुग्दापुच्छरबाट निस्कनु पर्ने जस्तो, हाम्रा हाकिमहरू भएको देख्तादेछौ पनिमलाई बद्धि आएन र भन्दै गएँ "हिजोका दिन बितिसके । स्वतन्त्र भएकाहरेक हामीमाथि अब देशको भलाइको जिम्मेदारी आएको छ । यो तन्त्रहाम्रो आफनै हो । यस्ता धारणा लिएर म जहाँ, जसको तरटि देख्येँ,प्वाक्कै भनिदिन्थेँ र सुधार गर्न सकेजति गर्थे पनि । आफू खुलेर पबैसंगव्यवहार गर्थे र भन्थे "प्रजातन्त्रमा पारदर्शी पनि हुनुपर्छ । "त्यसैलेआफूलाई शङ्का लागेको कुनै पनि काम खोतलेर त्यसको निचोडनिकाल्न छोडिनँ । मैले उठाएका यी चालहरू धेरैलाई असहनीय भएका रहेछन्‌ रमलाई यस निष्कर्षमा ल्याएर पछारी दिए । म छक्किएँ । मैले सोच्नसकिनँ, आवना परिवर्तनका लागि भावनात्मक क्रान्ति ल्याएर मात्र हाम्रोप्रजातन्त्रमाधिका आस्थालाई दिगो बनाउन सकिन्छ र त्यस्ता कान्तिकोआहवान भएकै छैन ! हाम्रो आन्दोलन अधरो रहेको छ । प्रजातन्त्रको खिल्ली उडाउनेहरूले भन्दैछन्‌ । "यिनले के परिवर्तनल्याएँ भन्छन्‌ । प्रशासन चलाउने व्यक्ति पनि उही नै छन्‌ । नियमकानुन पनि उही नै छन्‌ । आयो, आयो, फर्कियौ, फर्कायौं भन्छन्‌, केआयो, के फर्कियो : के थियो, के गयो : के छ : यी सबै विरोधाभासछन्‌ । परिवर्तत प्रष्ट देखिएको भने एउटैमा छ, संविधानका फेरोभित्रराजा सुरक्षित । "के यति नै हो त, हामीले आन्दोलनबाट चाहेको :शासक र जनता, जनता र शासकको मध्यस्थता कायम गर्ने चौथोनिकाय भनिएको पत्रकारिताको भूमिका आफैँमा अल्मलिएको छ । पक्ष रविपक्षको द्वन्द्व लिएर आफैँमा प्रष्ट हुन नसकेका खबरले जनता अझ धेरैभ्रममा परेका छन्‌ । यहाँ पार्टीहरूका शक्तिको होडबाजी भ्रसभसेआगौसरह सल्किरहेछ । जससँग जे सौधे पनि असन्तुष्टि नै व्यक्त गर्छन्‌। भष्टाचार र विकाससम्बन्धी तारा दिन प्रतिदिन अकाशिदै छन्‌ भनेप्रजातन्त्रको परिभाषा खुलेको छैन । देश र संस्थाको हितका लागि यस्ताविरोधाभास नियमलाई समयमा नै निर्णय लिनपर्दा उलड्घन गर्नु पन्योभने पनि आरोप आइलाग्छ ।“भ्रष्टाचारको" । नियमकै परिधिभित्र बाँधिएरहात चलाउँदा समय फुत्किएमा पनि दोष आइलाग्छ उही जागिरदारमाथिकाम भएन भन्ने ? हुन त यस्तै अवस्थाको सिर्जना गरी आफूना भुँडीभर्नेहरू नभएका पनि होइनन्‌ तर कर्मका आधारमा न्याय हुने चलनकिन बस्न सकेको छैन ? कि नियम कानुन समय सहाउँदा, व्यवस्थाचुहाउँदो हुनु पर्यौ कि त न्याय बलियो भई हित र अहितको विश्लेषण ॥। गरी कर्मचारीहरूको मनोवल र आस्था बढाउने प्रकारले फँसला गर्नेहुनुपर्थ्यो । यहाँ त यस्तो भएकै छैन । हामी कुन संघारमा उभिएका यस्ता करा खेलाउँदै शिव छटपटाउन थाल्छ र गौरी फुसफ्‌सफेरि निदाइसकेकी देखेर घचघच्याएर -उठाउन खोज्दै भन्छ, “ए कु १कति निदाएकी !' उठ, एकछिन कृरा गरौं । "गौरी उठ्नलाई अल्छीगर्दैभन्छे, “सत्नसक्नु भएन : यसरी नसुतेर रात बिताउन थाल्नुभयो भनेशरीर के होला ! ज्यानजस्तो ठुलो अरु कै छ : "केही हुँदैन तेरोलोग्नेलाई, मैले गर्नपर्ने थप्रै काम बाँकी छन्‌ । यति छिटै कै मरिहाल्यें। "हो, निदाउनु स्वास्थ्यका लागि जरुरी छ, पीर नगर र कहिलेकाँहीजसले पनि थोरै तृतेमा केही फरक पर्दैन । त्यसैले आज तिमी मसँगगफ गरछर्यौ र यो रात फेरि अर्को एक सुहागरात बनाएर बिताउँछयौ ।कुरा बझयौ के ? प्रेमका कुरा नभए पनि वेदना पोखेर बिताउँला । लौउठ र मतर्फ फर्क । " गौरी त्यसै गर्छे र मनमनै भन्छे,“यो दिलेको बुद्धि कहिले आउला? भरखर नोकरीबाट निष्काशित भएर दुखेका मनमा यसले कुनै तृकैनभएको कुरा उठाएर यत्रो चोट लगाइदियो । त्यो जस्तो नोकर पनिकहीं सरकारी नौकर हुन्छ ' स्वास्नीसँग आफूलाई ठूलो देखाउन हामीलाईनै खसाली दियो । अब यसले उहाँको मुटु छोइसक्यो । कति दिनरातयसरी नै छटपटाएर बिताउने हो । हामीले संझाउन थाल्यौं भने झन्‌उल्टै भन्नथाल्नु हुन्छ,"घरमा त मैले साँचो कुरा ठुन्न पाउँ । यससभ्यताले पनि हामीलाई के बनाउने हो ? घरलाई कूटनीतिबाट टाढाराख, नत्र साँचो थाहा पाउन नसकेर के हुन्छ के, यसका खोजमा कहाँपुग्नुपर्छ, त्यो झन्‌ ठूलो आपत्‌ हुनसक्छ ?” यस्तो बोल्न याल्नभएपछिमलाई झन्‌ डर लाग्छु । के गरूँ, सहनबाहेक मेरो अर्को उपाय 0] भएन। यति मनमा कुरा खेलाउँदै शिवलाई भन्छे, “के चिन्ताले सतायोतपाईंलाई ? सक्नुहुन्छ भने तपाईका ती सबै चिन्ता मलाई दिनोस्‌ ।तिनलाई म ठिक पारेर राखिदिन्छु । तिनको टाउको उठ्नै दिन्न ।चिन्तासंग त मेरो दस्मनी छ । “अनि तिमी म हुन्छयौ र म तिमी । मैले पनि तिमीले भनेकोजस्तै भन्न वाल्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैले त्यो भारी काम पनि त बाँडौंभनेको ? "बल्ल यो वाक्य बोलेपछि शिवका चेहरामा अलिकति हाँसोकोरेखा देखापर्छ । यसले गौरीलाई हौसला दिन्छ र बिजय प्राप्त गरेकोअनुभूति लिएर संझाउने भाकामा भन्छे, “दिलेको त्यति साधारण कुरालेतपाईलाई यत्रो घत पन्यो ? अनुशासित हुँदा आफू अपमानित भइन्नँ । १० व्यवस्था सञ्चालन गर्नलाई नै अनशासनको जरूरत पर्छ । तह र पदकोमर्यादा राख्नुपर्छ जसमा जिम्मेदारीको भार तोकिएको हुन्छु भनेर मलाईसंफाइ, बुझाइ गर्ने तपाईं नै आज नोकरीबारे दिलेले लगाएकोपरिभाषालाई समर्थन गरेर भन्नुहुन्छ, “यसले ठिकसंग अर्थ्यायो, हामी पनिउस्तै नोकर हौं । "कसरी तपाईं त्यससरहको नोकर हनभयो : यस्तोअर्थ न बर्षको कुरालाई पनि समर्थन गर्ने : वोन्दाबोल्दै गौरी एक छिनचप लाग्छे र दिक्क भएर भन्छे, “यस्ता कुरालाई लिएर महत्व दिन केबहस तपाईंसँग गर्ने ?" “अहिले पनि अनुशासनहीन हुन्‌ नै कर्मचारी या पदाधिकारी हुनुहो भन्ने म मान्दिनँ । अनुशासन नभई प्रशासन नै चलाउन सक्दैन ।फरक कति मात्र छ भने अनुशासन एक कर्म हो भने नियम एकबिर्दिष्ट लक्ष्य लिएको तीति हो । कनीतिका पालना गराउन जागिरदारमाथिअनुशासनको लगाम लगाइन्छ भने त्यो शोषण हुनजान्छ अनि त्योमहत्वहीन व्यक्ति बन्छ । अहिले संविधान आइसकेको छ । यस अन्तर्गतरहेर प्रशासनिक नियमावलीलाई पजातान्त्रिक बनाउँदै कर्मचारीमाजिम्मेवारी दिएर, विश्वास गरेर बद्लिन पर्ने आवश्यकता आइसकेको छ । भ्रष्टाचार के, कसले गरेको छ भन्ने जाँचबफझ गरी अरभियक्तलाईसजाय दिलाउनलाई नै प्रजातन्त्रमा न्यायपालिका स्वतन्त्र हुन्छ । त्यसैलेस्वतन्त्रताको परिचालन गर्न दिनका लागि कार्यको जाँच व्यक्तिगत,राजनीतिगत र पक्षका आधारमा नभई स्वतन्त्र नार्गारकको हक उचितन्याय पाउन हो भन्ने उद्देश्य राखेर हुनुपर्छ भनेको । यो अहिलेसम्मकिन, हुन नसकेको ? यो सोच्ता द:ख लाग्छ र ! गौरी त्यसैले तिमीसंगगफ गरेर भए पनि शान्त छु भनेको । “तपाईंको सोचाइ जस्तै सबैको हुनुपर्छ भन्ने के छ र ? फेरिपनि त हामीलाई थाहा छैन कही उनीहरूले तपाईंले भन्नुभएजस्तै गरीसोच विचार पुच्याएर नै आदेश दिने र पालना गर्ने गरेका छन्‌ कि !यस्ता विभिन्न अर्थ लाग्नसक्ने कुरालाइ लिएर पति तपाई गन्‌गन्‌गर्नुहुन्छ । यसरी गौरीले शिवका कुराको प्रसङ्ग बदल्न प्रयास गर्छै तर कछोड्दैन । उसलाई यसै विषयमा कुरा गरेर शान्त हुनुछ । त्यसैले भन्छएउटै मात्र अर्थ लाग्ने नियम हुनुपर्छ भन्ने त मेरो भनाइ हो । नत्रकर्मचारी नियमावलिको कम्जोरी पक्षलाई समात्तैर उच्च पदका जागिरदारलेतल्लो पदका जागिरदारलाई दु:ख दिने प्रवृत्ति बस्न गयो भने त्यो लाचारशोषित जागिरदार एउटा नोकर हुन । प्रशासनको होइन प्रशासकको ।उदाहरण खोज्छयौ भने मलाई ॥ नौकर भएर बस्न सकिनँ र ११ कर्मचारी हुँ भन्दै नोकर बनिन पर्नै नियम तौड्दै हिँडैँ । म कर्मचारीभनिएकाले कर्मचारी खौसवा अभियानमा परें र जसले सरकारी नोकरैभएर रहन मन्जर गरे, ती बहाल नै रहिरहे ।” “त्यसो भन्नुहुन्छ न्छ भने क्रा आफैँ खुलेन र ? तपाईंले नियमबद्धभएर रहन नचाहनु ने तपाईंको निष्काशनको कारण हुनसक्छ ।" - "क्र हो, के होइन ! यो नै हो भनेर कसरी भनुँ । त्यहीकारण थाहा पाउनलाई नै मुट्टा दिडौँ कि भन्ने सोचिरहेको छु । मैलेनियमै उलङ्घन गरेको रहेछु भने पनि संस्थाका हितका लागि त्योसुहाउँदो नभएको पाएर नै गरेँ हुँला : राम्रो नै गर्ने उद्देश्य राखेर कुनैचलनलाई पन्छाएर अगाडि सर्त बेइमानी नहुनु पर्ने हो । फेरि त्यस्तोपनि कुनै गरेको जस्तो लाग्दैन । हो, म स्पष्टवक्ता भने छु तर त्यसलाईअनुशासनहीन भन्न पनि त मिल्दैन । के कुरामा कुनबेला मसंग रुष्टभएका थिए, मौका छौपिहाले । आफनो भुल धाहा नपाई यस्ता सजायमात्र भोग्नु पर्दा ज्यादै गाह्रो पर्दो रहेछ : नत्र भन न, प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनाको आन्दोलनमा भाग लिनअफिसबाट छुट्टी लिएर सघाउ पुप्याउनै म प्रजातान्त्रिक शासन चल्दानिकालिन्धे : ती हाकिमहरू पनि टेलिफोन गर्दै भन्चे, "लौ लौ शिवतपाईं त्यतैतिर लाग्दै गर्नोस्‌, यहाँ हामी छौं । के गर्न, हामीले देखिनेगरी लाग्नु भएन, हाम्रा तर्फबाट तपाईंलाई पुरा बल मिल्नेछ । योव्यवस्था, यस तन्त्रलाई ढाल्नै पर्छ ।" “म पनि के के न बहाद्री गरेको छु भन्ने ठान्दै सबैकुराको बिस्तार सनाउँयें तिनैलाई । प्रजातन्त्रको प॒नर्बहालीपछिअफिस जाँदा मेरो कत्रो कदर भएको थियो, मानौ म पनि विजयी नेताहुँ र समस्त जागिरदारको प्रतिनिधि हुँ । धेरै वर्षदेखि दवावमा बस्ताबस्तै सहन अभ्यस्त भएका तीजागिरदारहरूमा २०४६ साल चैत्र २६ गते पश्चात्‌ आफूहरूलाईबन्धनमक्त भएको संझदै अनुशासनलाई समैत स्वतन्त्रताको वाधक मान्दैप्रजातन्त्रका नाममा उल्कदै स्वछन्दपना देखाएर अफिसका मर्यादालाईउल्लङ्घन गर्न थाल्नेहरूको संख्या हवात्त बढ्दै जान थालेकाले ममाथि नैतिनीहरूलाई संझाई बुझाई गर्ने कामको जिम्मा थप गरिएको थियो ।त्यसबेला म नै अनुशासन र स्वतन्त्रता जान्ने भएको थिएँ ।" क संफझन्छ, त्यो दिन जब उतीहरूले उसलाई हाकिमको चम्चा,प्रजातन्त्रको स्वागी भनेर जधाभावी बोलेका थिए । यस संझनाले उसकामनमा खेद हुन्छ र मनसँग आज त्यो अनुशासित चम्चा स्वतन्त्रता रस्वछन्दताको परिभाषा अर्थ्याउँदै अफिसको मर्यादा तिनीहरूलाई संझाउन १२ खटिएको त्यो व्यक्ति प्रश्न गर्दै छु, “मैले के बिराएँ र यो सजाय पाएकोछु?" थाहा पाउन थाल्दैछु । समय वबित्तै जाँदा मेरा ती साहसी कदम,ती प्रजातान्त्रिक भावना, उद्दैश्य सबैलाई अर्कै दृष्टिले हेन घालीएछ म पोत स्वतन्त्रतापेमीबाट उच्छिङ्खलमा गनिदै जान वालिएछु । एक दिन मलाई हाकिमले बोलाएर भनेका थिए, "ए शिव, होस्‌गर्नोस्‌ है, यहाँ को कांग्रेस, को काम्युनिष्ट, को पूर्वपञ्च, को राष्ट्रियप्रजातन्त्र पार्टीको पक्षधर छन्‌ भनेर छानबीन हुँदै छ रे भन्छन्‌ । केथाहा, यिनै आधार बनाएर पजनी पनि गर्छन्‌ कि ? पर्नु होला फेरि ।धेरै चम्केर नहिइनोत्‌ । म कुनै पार्टीको पनि सदस्य होइन, म तस्वतन्त्रताप्रेमी मात्र हुँ भन्नु भएर सुख पाउनु हुन्न । त्यस्तै कुनैको पनिपक्षधर नभएका लागि त निकालेर बिदा गर्न सजिलो हुन्छ । तसर्थअह्याए पराएका काम गरेर बस्नोस्‌, नत्र पछ्नुताउनु पर्ला ।” मैले पनि निर्भीकताका साध भनेको थिएँ, “जे गर्छन्‌ गरून्‌ ।आफैले कर्मचारीहरूले राजनीतिमा लाग्न नपाउने, कुनै पनि पार्टीकोसदस्य हुन नपाउने भन्ने, फेरि जे मन लाग्यो त्यही दोष लगाउन पाइन्छर ? म त आफूलाई स्वतन्त्रताप्रेमी भन्न छोड्दिनँ । मेरो सबै पार्टीकानेतादेखि ल्याएर सदस्यहरूसंग एकै प्रकारको सम्बन्ध छ । मैलै चाहेकोनेपाल प्रजातान्त्रिक मुलक भएर रहिरहोस्‌ भन्ने मात्र हो । यदि योप्रजातन्त्र, जसलाई पुन:स्थापना गर्न हामीले कति मानसिक, शारीरिक दु:खभौग्यौं, त्यसैलाई धक्का लगाउने काम कुनैबाट हुन्छ भने म त्यसलाईछोडदिनँ, चाहे त्यो अन्तरङ्ग मित्र नै किन नहोस्‌ या ...... ?" सके मैलै यसो भन्नु नै उनीहरूका लागि खतरा भयो कि ?सोचे होलान्‌ ।हिजो अरूमाथि जाइलाग्ने यो आज हामीमाथि पनिआइलाग्न सक्छ । यसैले संभावनाकी जरो नै उखेलेर फँयाक्नु बेस मानीमलाई निष्काशत गरी आफू मक्त भएका पनि हुनसक्छन्‌ । यस्ताहरूलाई,स्वादै चखाउन भए पनि, मैले मद्दा हाल्ने निश्चय गरिसके । “बोल्दाबोल्दैक पुलुक्क गौरीको अनुहार हेर्छ” । गौरी निद्राले लट्टिएको स्वरमा भन्छे,“मुद्दा हाल्छु भन्नुहुन्छ अनि जितिएन भने के गर्नु दह नि ? त्यो कानुन त तपाईंकै भनाइ अनुसार परिवर्तन भएको होला ! त्यसपछिन्याय खोज्न कहाँ जानुहुन्छ ?" “फैसला हुँदा लुड्काइ नै दिएछन्‌ भने पनि याहा त पाउँला,मेरो दोष के रहेछु भनेर ? एक दुई शब्द मनमा लागेको औकलेर शान्तहुन त पाइएला ! जिते भने त म नोकर होइनँ, कर्मचारीमा स्थापितहुने नै छु । यस जितले हामी जागिरदारहरूल।ई प्रोत्साहित पार्नेछ र १३ हामीले आफूलाई कर्मचारी मानेर ओहदा - अनुसार निर्णय लिन सक्नेठान्नेछौँ । यसभन्दा बढी मैले चाहेको पनि छैन ।" "मुद्दा हाल्ने निश्चय नै गर्नुभएको हो भने मैले भनेर के हुन्छुर ? तर मद्टा मामिलामा पर्त भनेको वकिललाई पोस्न हो र आफनोभएभरको समय अदालत घाउँदैमा बिताउनु हो तैपनि यसले तपाईंलाईशान्ति दिन्छ भन्ने ठान्नुभएको छ भने पछुताउने बाटो राख्नुहुन्न ।हाल्तोस्‌ मृद्दा । हामी पनि तपाईंलाई सहयोग गर्छौं ।" रातको चकमन्नर गहिरो विषयको शान्त छलफललाई खलबलाउँदै दिलेको आवाज सुनिन्छ। झ राधालाई खुसी पार्न उसको जाँगर र पाक्कलाको तारिफ गर्दैभनिरहेको हुन्छ, “यति रात बित्ता पनि जाँगर चलाएर यति मीठो मासुपकाएर ख्वाइस्‌, म तँलाई भोलि नै इनाम दिन्छु । एकफेर खिस्स हाँसिदेन | ए ....राधा, तेरो रिस अझ मरेको छैन कि कसो ! किन त्यसरीमुन्टो फर्काएकी : मलाई हेर त ?" य शिव र गौरीका कुराको प्रवाह यहीं ट्रङ्टिछ । गौरी दिक्क मान्दैभन्छे, “यसले दिने इनाम त्यही सिनेमा हेर्न लैजाने त होला नि ः भौलिघ्नुड्री पारेर साथीहरू बोलाएकी थिएँ, यसले एक्लै पार्ने भयो अब ?" "म हुँदाहुँदै पनि तिमी एक्लै कसरी हुन्छयौ ! व्यर्थै दिक्क किनहुन्छयौ ' त्यसले पनि त स्वास्नीलाई फकाउन सक्ने यति नै त छ ।जान्छन्‌ भने जानदेक्‌ । भरखर विवाह गरेर आएका छन्‌ । तिमीलेआफनो पालौ बिर्सियौ ? घरबाट माइत जान्छु भनेर आमासँग बिदालिएर हामी कहाँ काहाँ पुग्थ्यौं ? कति सिनेमा हेर्दै त्यसका मज्जामाडुब्यौं, भन त ? यिनको त्यो बाहेक जाने ठाउँ पनि कहाँ होला र ःआफनो जन्मथलो छोडेर यहाँ आएका छन्‌ । दिनभर एउटा एकातिरअर्का अर्कातिर हुन्छन्‌ ।” शिवको कुरा सुनेर गौरी भन्छे, “कत्रो माया, कत्रो दया, रातठाडै पारिदिइसक्यो । बरु माया नै लागेको हो भने सम्झाइदिनोस्‌ आफनोकमाइ यसरी मोजमजामा मात्र उडाउने होइन भनेर ? बालबच्चा होलान्‌कतिसम्म अर्काको नौकर भएर बाँच्ने ? १४ राधाको उमेर पन्ध सोह्र वर्ष मात्रको छ । उसको अनुहारकोकट निकै मिलैको छु र कुनै पनि दाग नलागैको गालाको छाला अतिकोमल देखिन्छ । सेतो वर्णकी राधाका यस्ता गालामा चढ्न थालेकागुलाबी रङ्गले उसलाई पुतली जस्तै देखाइदिएको छ । उसले हाँसी भनेत्यो गालामा पर्ने खोपिल्टाभित्र दिललाई चर्लुम्म डुबाइदिन्थी । दिलबहाद्रले राधालाई बिवाह गरेर म्याएपछि आफूलाई विजयीसंझैको छ र जुन बेला मौका पाउँछ, राधालाई जिस्काइरहेकै हुन्छ ।भन्छ, "ए राधा, त॑ इन्द्रपरीबाट पृथ्वीमा झरेकी होस्‌ कि पृव्वीबाट नैसीता झैँ उत्पन्त भएकी होस्‌ तर तँलाई मान्छेले जन्माएकोचाहिँ होइन ।यस अँध्यारा कोठामा पनि तेरै ती गालाका रङ्घले मलाई उज्ज्यालोदेखाइरहेछन्‌ । तेरो नाम "राधा" होइन बिजुली पो राखु कि ? लोग्नेलेस्वास्नीलाई आफूलाई मन लागेको नाम राख्न पर्छ भन्छन्‌ ?" राधा पनि लाज मान्दै भन्छे, “नाम मेरो जेसुकै राख्नोस्‌ तरआफू भने झयाउरे भएर हिड्ने होइन :? गाँउबाट शहर आएर पनियस्तो गतिछाडा भएर हिड्ने हो ? सिनेमाको हिरोजस्तो बनेर हिंड्नोस्‌ न। राम्रोमा त तपाईं पनि कमको कहाँ हुनुहुन्छ र मलाई मात्र यस्तोभन्नुहुन्छ । बस हामी पनि त्यो रानीवनमा गएर गाँउघर बिर्सने गरीगाना गाउँदै नाच्तै रमाइलो गरौं न ? भाँडा माज्दा त्यो वनआँखाअगाडि नै पर्छ । जाऔ जाँ लाग्छ तर तपाईं भने जहिले पनिआधा रात बितेपछि आउनुहुन्छ ।" यी जोडी वास्तविकतादेखि टाढा भागेर मुखैको रमाइलामाआफूलाई यसरी नै अल्मलाइरहेका छन्‌ । दिलबहादर आमाबाबको एक्लो छोरो दुई दिदीपछि जन्मिएकोकान्छो सन्तान, बाबको मृत्यपछि स्थितिले गदा गाउँघर छोडेर पैसाकमाउन शहर पसेको तीन चार वर्षजति भइसकैर पनि फर्केर गाँउमागई बस्न पग्ने रकम जोड्न सकेको छैन । त्यसमाथि अहिले भरखरैबिवाह पनि गरेको छ । स्वास्ती छै, सानो उमेरकी धनीकी छोरी,व्यावहारिक अझ बन्नसकेकी छैन । पृ उनीहरूलाई सिनेमा हेन मन लाग्छ, मीठा खाने, राम्रो लगाउनेत्यो त उमेरले नै गराउने गैहाल्या । यसैले गदा झषारपाल भएर कमाएकोपैसा र राधाले घरधन्दा गरेर पाएको पैसा सबैजसो मामु, रक्सी रसिनेमामा उड्न धालिरहेछ । उनीहरूको मोजमस्ती भन्न नै यही भएकोछ। जुन बेला गाउएमा छोराका कमाइको आश गर्दै कुरेर बसिरहेकी“आमालाई खर्च पठाउन सक्तैन, त्यसबेला दिले खिन्न भएर राघालाईभन्छ, "राधे हेर, मेरा बाले गरीबी निम्ताएर बित्नुभयो । म पनियसभन्दा उभी लाग्न सक्छु सक्तिनँ । हाम्रा सन्तान भए भने तिनको गतिके होला : मैले वरु रातिको पालो पनि गर्छ कि ? केही त कमाउनपप्यो : आमाकहाँ पनि पैसा पढाउन सर्केको छैन । उमेर गएपछि त्योपनि गर्न नसक्ने भइएला !" “पर्दैन, राति पगि बेपत्ता हुन । मैले भनिदिएकी छु । म एक्लैयहाँ बस्न सक्तिनँ । यी कुरा पहिले नै सोच्नुपर्थ्यो कस्तो नै नोकरीशहरमा गरेको छु जस्तोगरी गाउँमा रवाफ देखाउँदै विवाह गरेर ल्यायौँ,अच के छटपटाउँछौ ! “अनि, के गरर त : राम्रो जागिर खान पढेको हनुपत्यो कियस्तै नोकरी पनि लामो समयसम्म गर्नपत्यौ । त्यसै पर्दैन भनेर हुन्छ :औगात्ले पनि पन्याउन पर्छ । करा बाझिस मेरो ः त्यसो हो भने हामी पनि पढ्न जाऔं न त ? पढेपछि राम्रैकाम गरौला : तलब पनि पुग्ने नै पाइएला, हुन्न " यति भनेरजवाफको पतीक्षा गर्छे । दिले चुप लागेकाले, फेरि सोध्छै, "किननबोलेका : मेरो कुरा मन परेन :" राधाको यस्तो अल्लारै कुरा सुनेर दिलबहादुरलाई हाँसो उख्छसाथै 'फोक पनि चल्छ । तर भन्न केही सक्तैन किनकि क राघालाईखुब माया गर्छ । उसको चित्त दुखाउन क चाँहदैन । राधालाई पाउनउसको एउटा सफलता थियौ र गाउँ छोडेर शहर पस्त पनि त्यसैकालागि अपनाएको उपाय थियौ ।, क संधै मनैमन डराई रहन्थ्यो, “कहींराघाले मलाई छौडेर गाउँ नै त फर्किन्न ! पहाडमा राधाको माइत र दिलबहाद्रको घर धेरै टाढाथिएन । यी दुईको भेट भइरहन्थ्यो । दिलेलाई राधा चौपट्टै राम्री लाग्थ्योर एक दिन आमाले यसलाई अब तैले विवाह गर्नुपर्छ भन्दा मुखै फोरेरभनेको थियो, "आमा, मलाई विवाह गर भन्नुहुन्छ भने म राधासँग मात्रगर्छु, अरुसँग गर्दिनँ ।" १६ छोराको यस्तो इच्छा सुनेर उदभान्त भएकी आमाले सझाउँदैभनेकी थिई, "“औगात हेरेर चाहना राख्नुपर्छ । तैजम्तालाई उनीहरूलेआफनी छोरी कं दिन्छन्‌ र त॑ विवाह” गर्छस्‌ : भएका जमिन सबैबन्धकमा परेको निखन्न सर्केको छैन, गाउँघरमा सबैलाई थाहा छ, हामीके खाएर कसरी दिन कारटरहैछौँ भन्ने । तेरो पढाइ मिद्धिएर राम्रोकमाइ गलांस्‌ र भ्रणमक्त हन पाउँला भनेर बाबले बाँकी छोडेकासम्पत्ति जति पनि सबै धिता राखिसकै । न त तेरो पढाइ सकिएको छ,नत बांकी दिन काटनलाई सम्पत्ति न छ । यस्ता अवस्थामा पगेकाहामीले गाउँको ठालकहाँ उसकी छोरी माग्न गर्यौ भेने के गर्लान्‌, केभन्लान्‌ : हेर, जे जस्तो दुःख भए पनि गर्ने बेलामा नातिको अनहारहेर्दै भनेर तँलाई विवाह गर भनेकी । त॑ भने आकाशकी चरी ताक्छल ।क त्यो मुडुल्लीलाई ठीक पारेकी “छु, त्यसैसंग चप लागेर बिवाहगर ।"- दिलबहादरले जड्ेर भनको थियो, “त्यसो गर भन्नहन्छ भने मभाग्छु र फेरि फर्केर यस गाउँमा आउँदै आउन्नै । आनि तपाईं रमडुल्ली साथै बसेर रोइरहन्‌ होला । धम्कीले लाचार भएकी दिलबहाद्रकी आमाले राघाका माइतमाबिवाहको कुरा पठाउँदा यस्तो जवाफ पाएकी थिई, “गाउँमा यसैलरबराइरहने, खान बस्नलाई समेत घौँ धौ पर्ने तिनले हामी छोरीको हातभाग्नसक्ने कत्रो ताकत ' हामी छोरीसंग विवाह गर्नै हो भने सनाइदिनोस्‌, पहिले उसले कमाइगरेर देखाओस्‌, क्रण मक्त होस्‌, अनि केगर्नपर्छ सोचौंला । यस्तो मार्मिक बचन सुनेपछि गाउँ छोडेर काठमाडौं पसेकोदिलबहादुरले प्रसस्त कमाइ गर्न थालेको देखाउन आफनो छाक काटेर भएपनि रातोदिन ज्यालादारी काम गरेर भए पनि घरमा पैसा पठाउनथालेको थियो । गाउँलेहरूमा उसले गरेका तरक्कीको प्रचार भएपछिढोकेकै उर्दी पोशाक लगाएर गाउँमा पस्ता पनि यसको खाइलाग्दो रूपदेखेर र शहरबाट हक भएर आएको ठानेर मान पाउन थालेकाले नैहो, राधाका बाब दुई वर्षपछि नै आफनो मन बदलेर छोरी दिन राजीभएका । नभन्दै नोकरी गरेको पहिलो वर्षदेखि नै क्राण निखन्न थालेकोविबाह गरुन्जेलसम्म झण्डै आधाआधी क्राण तिरिसकेको थियो । जबराधाका बाबले आफनो पुर्ववचन अनुसार विवाह गरिदिन तयार भएत्यसपछि उसले केही साचेन, मानौं उसको उद्देश्य प्रा भइसकेको छ । १७ राम्रा राम्रा सारी, आधुनिक श्रृङ्वारका सामान र झल्कने रचम्कने गहना ल्याएर विवाह गर्ने दिलेलाई आजभोलि औंल्याएर गाउँकाअल्लारे केटाहरूलाई उपमा दिन थालेको करा उसले सुन्त थालेको छ । यता राघाको फर्मायस दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । गाउँबाटकाठमाडौं आउने पाहुनाहरू पनि त्यस्तै बढेका छन्‌ । यस्ता समस्यालेगर्दा दिले बेलाबेलामा विचलित हुन्छ र पनि क खुलेर राध्यालाई आफनोअवस्थाबारे बताउन सकिरहेको छैन । राधालाई थाहा छैन ढोके पालेभनेको कस्तो नोकरी हो । यसले साइकल चढेर घर अफिस पनि अरुलेगर्नेजस्तो गरी गर्छ । त्यही साइकलमा राखेर उसलाई घमाउँछ पनि ।कुन नोकरी ठूलो, कुन नोकरी सानो, क के जानोस्‌ । राधाले सोचेकी छै काठमाडौंमा उनीहरूको घर नभएकैले मात्रबास दिनै ती घरपटीको भाँडा माजेर उनका घरधन्दामा क सहयोगीभइदिजु परेको हो । आफना जीवीकाका लागि नोकर्नी भएकी चाहिँ होइन। यस्तो भावना लिएर काम गरिदिने गरेकी राधाले उसको परिचय जबनोकर्नी भनेर दिएको सन्छे, क झनक्क रिसाउँछु र त्यस दिन कनै नकुनै बहाना बनाई काम गर्न जान्न । क भन्छे, “मलाई यिनीहरूलेखोजेर ल्याई नोकर्नी राखेका हु र त्यसौ भन्छन्‌ : तपाईंले सकेजतिकाम सघाईदेक भनेकाले पो लौ त भनेर गरिदिएकी । यतै मालिक बन्नखोज्दा रहेछन्‌ : अब म काम सघाउन पनि जान्नै र तपाईँले पनि जाभन्न पाउनु हुन्न । त्यति पैसा चरा धागो लगा भनेर दिने गरेकामहिनावारी दिएको ठानेका होलान्‌ । त्यो पनि अबदेखि लिन्नँ । राधाको क्रा सनेर दिलेले भन्नसक्नै यति मात्र हो, “त्यति भनेरतँलाई 'के भयो ! यिनीहरू यतिमै खुसी हुन्छन्‌ भने तैले सनिदिएर त॑सानी हुन्नस्‌ : आफूनो कर्तव्य यसै छोड्न हुन्न । हेरिल्याएमा उनीहरूपनि कुन डयाङ्गका मूला हुन्‌ र ! उही नोकर नै त हुन्‌ । कतिसंफझाउँ तँलाई यी क्रा । राधाले चित्त बुझाएर चुप लागे पनि दिलबहादरलाई भने दुःखलागिरहन्छ । संझन्छ राधाले विवाह हुने निश्चय भएपछि पनेरामा भेटहुँदा भनेका ती कुराहरू । लाज मान्दै भनेकी थिई, "विवाह गरेरकाठमाडौं फर्कदा मलाई यही छोड्ने हो भनेँ म तपाईंसँग विवाह गर्दिनँ। यहाँ त अहिले पनि वसेकी नै छु । काठमाडौं शहरमा सुरुवाल कुर्तालगाएर, कपाल काटेर नाडीमा घडी लगाएर घमला भन्ने आफनौ कस्तोरहर तपाईं भने यहीँ आमाका लागि साथी छोडेर जान्छु भन्न हुन्छरे ।" १्द दिलबहाद्रले पनि राधालाई मीठो भाकामा भनेको थियो, "तिमीलेविवाहपछि मबाट चाहेकी यतिमात्र हो : लौ लौ म तिमीलाई चिटिक्कपरेकी प॒तली बनाएर नै काठमाडौं मात्र किन भक्तप्र, पाटन शाहरैघमाउँला, भएन अब ?” यति जवाफ सुनेपछि खुसी हुँदै मृग उफ्रेको जस्तो गरीउच्चालिदै भागेकी राधालाई विवाहपछि उसँग गरेका बाचा पनिदिलबहादुरलाई पुन्याउन घौँ घौ भइरहेछ । राधाले बारम्बार ती बाचाहरूकोट्याई संझाउन खोज्छ । नसुनेको झै गरी पन्छिन खोजे क आफैढुस्किन्छे, कहिले हाँस्छ त कहिले जिस्किन्छे तर ती बाचालाई लिएर भन्नछोडदिन । राधाले बिवाह गरेर चाहेकी तिनै दुई ई इच्छा प्रा गर्ने थियो ।एक दिलबहादुरलाई पाउने र अर्को शहरको तमासा रमझमहेर्ने । एक दिन राघाले निकै रहरयमय तरिकाले दिलेलाई कुरासुनाई । क भन्दै थिई, “दया मैयाको पनि बिवाह हँ भयो रे, सुन्नुभयोतपाईंले ? त्यो दुलाहा हुने केटो अर्काको देशमा धेरै वर्षदेखि काम गर्छरे र विवाह भएपछि मैयाँलाई पनि त्यहीँ लैजान्छु भन्छ रे । तर मैले तमैयाँलाई भनिदिएँ," मैया, त्यस्तो टाडा गएर काम गर्नेहरूमाथि विचारपुग्याएर मात्र विवाह गर्नुहोला । कस्तो काम गर्छ कस्तो : न गौराकोजुठा भाँडा माजेर घर कुरुवा भएर पो बसेको छ कि !: त्यहाँसम्मपुगेपछि बस्नै नसकेर फर्कनु पत्यो भने विवाह नै त्यस्तासँग किन गर्ने ?हामी छोरीको त विवाहले पनि भाग्य राम्रो नराम्रो बनाइ दिन्छ । यस्ताकुरामा पहिले नै होस्‌ पुग्याउनु होला, नत्र धोखा खाइन्छ । मैले ठिकैभने होइन त !”राधाका यस्ता कुराले दिलेको मुटु छोएको थियो र उसलेराधासंग नै सोधेको थियो, “मैयौले तेरो कुरा सुनेर के भन्नुभयो त ?मलाई सिकाउन आउने नोकर्नी भनेर गाली गर्नुभयो होला, होइन ?" “किन गाली गर्नुहुन्थ्यो ? भन्नुभयो, हेर्दा यस्ती लाटीजस्ती तिमीत हुनसम्मकी बाठी रहिछौ । दिले दाइले तिमीलाई झुक्याइ दियो किकसो ?" उहाँको कुरा सुनेपछि पो मैले के भनेछु त्यस्तो भनेर लाजलाग्यो । अनि त के भनुँ, के भएर फरक्क फर्किहालें । कहिलेकहीं केबोलिन्छ के ?" राधाका यी कुराबाट दिलबहादुरले राधाका मनमा उसप्रति केधारणा लुकेर बसेको रहेछ भन्ने थाहा पाएको थियो । वास्तवमा दिलबहादुरले झुक्याएर राधासँग बिवाह भने गरेकोथिएन । कसैले पनि उसलाई काठमाडौंमा कस्तो नोकरी गर्छस्‌ भनेर १५ सोधेनन्‌ त क के गरोस्‌ : त्यस वेला उसले गाउँमा आमालाई ग्रणनिखन्न पैमा पढाउनु, राम्रो लुगा लगाएर गाउँमा आउनु नै विवाहकालागि योग्य भएको ठहरियो । त्यो लगा लगाएर दिनरात, शहर गाउँ गर्नुउसको मजवरी थियो किनकि अर्को लुगा किनेर लगाउने कसँग पैसाथिएन । यसरी आवश्यकताले उसलाई ,ठूलो बनाइदियो भने उसले गरोस्‌के ॥) काठमाडौंमा काम गर्ने योग्य वर पाएकी छु भन्ने सोच्ने सुनौलासपना बोकेर आएकी राधालाई सत्य कुरा बताएर चित्त दुखाउने काममात्र गर्ने उसले आँट नगरेको हा र अहिले त्यही सानी कम्जोरीले दिनप्रतिदिन उनीहरूको जीवनभरका लागि भनेर जाँडएका नातामा पनि केहुने हो भन्ने प्रश्न उठन थालेको उसलाई अनुभूति हुँदैछ । क राघालाईंआफूसँग रत्याउन पनि खुबै संझाउने र आफूले भ्याएसम्मको उसकोइच्छा प्रा गरिदिने गर्छु । जब जब गाउँबाट माइतका मान्छे राधालाईभेटन आउँछन, दिलबहादर कही राधा यिनैका पछि लागेर त जान्न भनेरडराउँछ र समपित हन्छ । एक दिन कामबाट फर्कदा राघालाई निकै दामी सुरुवाल कर्तादिलबहादरले ल्याएर दिएको थियो । राघाले पनि तरुन्तै खसी भएर लगाईर दिलेलाई देखाउँदै भनेकी थिई, “मलाई सहायो, हेनाँस त, यस्तै लुगाधेरै दिनदेखि लगाउने मन लागेको थियो, बल्ल तपाईंले ल्याउन भयो ।लुगा मिलाउँदै भनेकी थिई," यौ रातो रङ्ग त मलाई अतिनै मन पर्छ ।कति पर्दो रहेछ यसको !" पैसा भन्न नचाहेर अलमलाउने तरिका खोज्दै दिलबहादुरले भनेकोथियो, “पैसाको तिमीलाई किन चासो चाहियो : रामा लागे भड्हाल्यो नि; भौलि यही लुगा लगाएर बस्नु हामी रानीपोखरी घुम्न जाऔँला । त्यहाँगएर राम्रो गाना मात्र गाउने होइन, नाच्नु पनि पर्छ, हुन्छ !" “तपाईसँग बिवाह गरेपछि नाच्नै बिर्सिसकै जस्तो छ । एक फेरपनि नाच्न पाएजो होइन । गाना गाइदिन्छु हुन्न ?” “औँहैँ, गाना मात्र गाएर हुँदैन, ताच्नै पर्छ । त्यो दिन तैँले"नाचेको देख्ता त यो कम्मर च्याप्प समातिदिकँ जस्तो लागेको थियो”भनेर उसको कम्मर समात्ता छिः तपाईं त ! कस्तोसंग सासैँ फेर्न गाह्रोपर्ने गरी एँठेको, छोडनोस्‌, भन्दै सोध्छु, “तीनओटा अरू किनिदिने हो त? हरियो, र निलो रङ्ग पनि मलाई खुबै मन पर्छु । यो एउटा मात्रकति रगड्ने ?” राधाको फुमाँइस्‌ सनेर झस्केको दिलबहादुर राधाका अनुहारमाटोलाएर हेरेको हेरै भएको वियो र राधाले नै के कहिल्यै नदेखेको जस्तो २० गरेर हेरेको, कि पैसा सिध्याउने भई भनेर वाल्ल पर्नु भएको भन्दा पोक नियन्त्रणमा आई मुखबाट सत्य कुरा फुत्कन गएको थियो, “यस्तालुगा हामीले आफना कमाईले किनेर लगाउन सक्ने हो र फेरी फेरीलगाउने इच्छा गर्छैस्‌ । मेरो साहेबनीले तलाई भनेर दिइन्‌ र पोल्याएको ।” सोच्तै नसोचेको कुरा दिलबहादुरका मुखबाट निस्केकाले छक्कपरेकी राधाले घृणाले भनेकी थिई, “त्यसो भए यो जडाउरी लुगा उठाएरस्वास्नी खुसी पार्न ल्याएको : मेरो लोग्नेले कति माया गरेर आफनाकमाइबाट किनेर ल्याइदिनु भयौ भनेर म कस्तो खुसी हुँदै लगाएकी थिएँ। यो त त्यस्तो पो रहेछ : मेरा आङमा यस्तो लुगा कहिल्यै परेकोथिएन । यो के गर्नुभएको तपाईं ले ?" यसो भन्दै लगाएको सुगा फुकालेर फयांगतै खुबसँग रोएकीथिई । दिलबहाद्रले जब संझाउंदा संझाउँदा वाम्यो । त्यसपछि उसलेपनि आक्रोशित हुँदै भनेको थियौ, "के गर्छस्‌ त : तेरा बाबले यस्तैलाईछोरी दिएर पठाइहाले । यी हेर, यो कोट पनि तिनै मालिकले जाडामाकपिर उभिइरहेको हेर्न नसकेर दिएका हुन्‌ । मैले लगाउन हुने, तैलेनहुने ? के भएको छ, यो लुगा । नयाँ जस्तै देखिन्छ । राम्रो पनि छ ।ज्यादा जिद्दी गर्ने बानी छोड र यी लुगा खुरुक्क उठा ।" “के मान्धी राधाले । उसले भनेकी थिई, “तपाईंले किन्नसक्नुहुन्न भनेको भए मैले ल्याउनुहोस्‌ पनि भन्दिन थिएँ । यस्तै जडाउरीलगाउँदा लगाउँदै राम्रो मात्र लगाउने बानी बस्यो भने कै गरी पुन्याउनुहुन्छ ' अहिले नै कात्त बानी बिग्रिइसक्यो । खर्च बढ्यो भनेर किन्नेनाम लिएँ कि पुरपरामा हात राख्न थाल्नुहुन्छ अनि यहाँ भने जडाउरीबट्लेर ल्याएर भए पनि राम्रो लगाउने बानी बसाउन तत्पर हुनुहुन्छ ।औगात आफूनो के छ, त्यो सोच भन्ने तपाई मलाई किन आफ्नैऔगातमा रहन ? राम्रो लगाकँ मीठो खाँ भन्ने मेरो मात्रइच्छा होइन, पनि राम्रो मैले लगाएको हेर्ने इच्छा छ । योकुरा किन लुकाउन खोज्नुहुन्छ ! म फेरि भन्छु, “राम्रो म त्यस बेलामात्र लगाउछुँ जब तपाईले आफनै कमाइले किनेर दिनसक्ने हुनहुन्छ ।" राधाका भनाइमा केही सच्चाइ नभएको होइन । हामी मुफतमापायौ भने जे पनि बट्ल्छौं र सोच्तै नसोची प्रयोग पनि गर्छौं । दैनिकउपयोगमा यसको बानी बसेपछि क्रण काढेर पनि त्यो नकिनी नहुनेहुन्छ । यसै गरेर त' हामीले आफना आवश्यकता बढाउँदै गएका हुन्छौं ।हिजोसम्म सोख मानेर प्रयोग गरिएका वस्तु आज आएर आवश्यक बनेकाहुन्छन्‌ । होइन र ? २१ यस विवादमा दिलबहादरले नै राधासंग चपलाग्न परेको थियोकिनकि राधाको सोचाइले मुक्ति खोजेको थियो । राधाले यस्ता धेरै घटनाहरू र व्यवहारहरूबाट आफू को रहेछुर भविप्यका लागि अब उसले के गर्नपर्ने भएको छ भन्ने क्राहरूबिस्तारै बफदै जादै छे । उसका चञ्चलता, कल्पना र इच्छ्वा पनिनक पि ५०:१५ लेका छन्‌ । गाउँकी त्यो राधा जिम्वालकी छोरी राधा अबझु दिर्नादनैको परिवर्तनले शहरिया हुँदै गाउँका संस्कृतिबाट पर पर हुँदैछे । कं गाउँबाट आएका पाहुनाहरूलाई अहिले काइदा कदर सिकाउनेभइसकेकी छै । भन्छे, "यहाँ सबै कुरा लकाउनु पर्छ, नत्र पाख्रे भनेरहाँस्छन्‌ ।" 001 गौरी अझै नोकरी गर्दै छे । शिव खँडकाको नोकरी छुटेपछि घरखर्च घान्त परेको छ उत्तको र जेठी छोरीका कमाइले । बेलासपरकोपर्ख्यौली घलाबाट धान मकै आए पनि घरका अरु खर्च बेपत्ताकै छन्‌ ।दुई छोरी, दुई छोरामा जेठी छोरी विवाह गर्ने उमेरमा प॒गिसकेकी छेभने जेठी छोरो हिन्दस्तानमा इन्जिनियरिइ पढ्दै छ आफनै खर्चमा ।कान्छी छोरीले यसै वर्ष बि.कम. पास गर्दै छे भने कान्छा छोरो भरखरआइ.एस्पी, को प्रयम वर्षमा छ । उसको इच्छा पनि दाजुले जस्तो गरीबाहिरै गएर पढ्ने छ । शिव खड्काले अवकाश पाउँदा आएको रकम मट्टामा खर्चभइरहेछ । क भन्छ, “यस रकममा भर गरेर व्यवहार चलाउँछु भन्नेनठान । सक्छयौ भने दैनिक खर्च के कति घटाउन सकिन्छ त्यसतर्फबिचार गर र मलाई यो मुद्दा लद्दनमा सहयोग गर । यौ नै एउटामाध्यम मैले पाएको छु, आफूलाई स्वतन्त्र देशको स्वतन्त्र नागरिककोपरिचय दिने । यो मुट्ठा दिनु भनेको मैले कर्मचारीको अधिकारको मागगरेको हुँ । यस्तो भन्ने लोग्नेलाई गौरीले के भन्नै : उसको मनस्थितिबुझेर उसलाई अरु दुःख नदिन घरधन्दा चलाउनेबारे केही भन्दिन थिईभने आफना भएका गहनाहरू हरेक महिना सुनारकहाँ पठाउनु परको शिवले अवकास प्राप्त गरेपछि दुनियाँलाई राम्ररी चिन्न थालेकोछ । हिजोका घनिष्ठ मित्रहरू आज उसदेखि पर पर हुन थालेका छन्‌अने कार्यालयमा आफना साथ काम गर्नेहरू र आफना मातहतमा कामगर्नेहरू पनि नयाँसडक, असन, इन्द्रचोकमा यदाकदा भेट भईहाले छ भनेपनि कुनैले देखे नदेखेको जस्तो गरी जान्छन्‌ भने कनैले औपचारिकतापुरा गरेर पन्छिहाल्छन्‌ । कुनैसँग उसैले करा गरौं भनेर अगाडि बढ्दापनि अर्कातर्फ लाग्छन्‌ । त्यसैले उसलाई शहर घुम्न, मानिसहरूकोसमुहमा जान मन लाग्दैन । उसलाई बाहिर जानै पन्यो भनै अदालतमाजान्छ कि त बेलासप्रका गाउँमा । त्यहाँ जाँदा उसलाई अभै आफूजिउँदो नै छु जस्तो लाग्छ । २३ , "एकपटक उसलाई आफना .प्राना साथीसँग भेट गर्ने इच्छा लाग्छ। त्यो साथी उसका अरू साथीभन्दा धेरै नै सम्पन्न छ । त्यसैले उससँगकुरा गर्दा कतै कतैबाट उसको घमण्डीपना झल्किएको आभास हन्छ ।शिवले उसलाई चाहने किन हो भने क धनलाई अति महत्ब दिइ कुरागर्ने गर्छ र ज्ञानलाई दौसो तहमा मात्र राख्छ । विवेकलाई अव्यावहारिकमान्दै यक्री भन्छ, “विवेक, माया, सहानुभूति भन्ने यी भाबनाहरूलेव्यक्तिलाई कम्जोर बनाइदिन्‌छन्‌, लिने र दिने दृवै पक्षलाई. । तसर्थ,सहयोग नै गर्नु छ भने पनि त्यस व्यक्तिलाई परिश्चम गराएर, मात्र दे। धन भनेको लक्ष्मी हो । यसलाई जथाभावीसंग नचाउन हुँदैन ! यहीधन जोडनलाई हामी उद्योग गछौं, पढ्छौं काम गर्छौ, परिश्रम गछौं रठग्छौं पनि । कुनै कुनै स्थितिमा त ज्यानको पनि मतलब नगरेर धनकैपछि दौडन्छौं । इज्जत नै फालेर पनि पछि लाग्नेहरू प्रसस्त छन्‌ ।यसैले धनले धिचेर मर्नु नै पत्यो भने पगि त्यस व्यक्तिलाई त्यसलेदुखाएको हुँदैन र मरिनै- गयौ भने पनि हाम्रो संस्कार कस्तो छ भनेउसलाई यी धन, सोख, आराम परलोकमा पनि पृग्याइ दिने विधिबताइदिएको छ । धनको महत्व कहिल्यै सक्दिन । मलाई आज जुन अवस्थामा देखेका छौँ त्यो मेरो पृर्घ्यौली देनहोइत र मेरो विगत पल्टाउन पनि नखोज । यति मात्र म भन्न सक्छुहाम्रो आर्थिक ' स्थितिको इतिहास धेरै ठाउँमा शुन्यमा पुग्दै उठेको छ रकति ठाउँमा चुलीमा प॒गेर पतन भएको पाइन्छ । शून्यमा पुग्नभन्दापहिले रै पतनतर्फ लाग्नुभन्दा पहिले आफूलाई समाल्न सक्यो भने मात्रयथास्थितिमा रहन सकिनै हुँदौ रहेछ । संझ, म शान्यमा पुन्याए आफनो भाग्यसँग लडेर जिउनलाई हुँरै आफनै प्रयासले धनको कदर गर्दै यहाँसम्म आइपुगेको छु । यो लामोदौडमा चल्दा मैले विवेक, माया, सहानुभूति जस्ता मन छुने भावनाहरूसँगराम्ररी खेल्न पाएको छु र यसको अप्तर र नतिजा पनि देखेको छु ।सायद, तिमीहरूका जीवनमा यस्तो अवस्था नै आएन होला र आदर्शकाकुरा गर्छौं । मलाई धेरैको दयालै ठाउँ ठाउँमा पोलेर नमेटिने टाटोलगाइदिएका छन्‌ । त्यसैले म यस्ता दुःख अरूलाई नहोस्‌ भनेर दयागर्दिनँ, बरु. काम मिलाइदिन सहयोग गर्छु ।" शिवलाई जीउनको सच्चइ. जुन अति तितो हुन्छ, त्यो जान्न कप्रतापकहाँ' जाने गर्छ र त्यस. दिन पनि क परतापको दार्शनिक प्रवचनमात्र सुन्न गएको थिएन । उसलाई यसपटक पैसा सापट लिन पर्नेआवश्यकता पनि परेर गएको थियो । उसले सोचेको थियो, अरूलाई जेजस्तो गरे पनि मलाई भन्दैन होला ? प्रतापले निकै बेरसम्म शिवका 0 हु माँगलाई हाँसोमा लटपटाइरहन्छ तर उसले पानि जब दोह्तोआाईं तिहयाईछोरीको विवाहका लागि सापट खोजेको बताइरहन्छ, क क्र्र भएर गर्जदैभन्छ, "त्यसो भए तँ पनि सन्तानलाई उस्तै शृन्यमा प्॒याउने बाटो खोज्दैछस्‌ आफू शुन्यमा पुगेर सोच, त्यहाँ पुग्दा र्कात कप्ट सहनपर्छ ।आधाभन्दा बढी जीवन तेरो त वितिसकेको छु र दृःखै भोग्न प्यो भनेपनि केही वर्षका लागि मात्र हुनेछ तर तेरा ती केटाकेटीहरूलाई त्यहाँपुन्याएर छोडिस्‌ भने तिनीहरू जीवनभर रुने छन्‌ । तेरो छोरो कसरीइन्जिनियर होला ? कान्छी छोरी र छोराले के पढ्छन्‌ : भाउजुले कतिहाड घोदने ? दिन्न जा, तँलाई म एक पैसा पनि छोरीको विवाहकालागि सापट दिन्नँ दिन्न । विवाह नै गराउन छ भने भनिदे त्यो दलाहाहुनेलाई केही पनि दाइजोमा दिन सक्तिनँ भनेर । विवाह गराउने विभिन्नतरिका छन्‌, जुन अपनाउनाले तैलाई क्राण लिनु पर्दैन । त॑ त्यसो किनगर्दैनस्‌ ? मसँग नरिसा । हेर, यस क्राणले तेरी छोरीलाई आशीबाददिँदैन, बरु पोलेर छोरीप्रतिका प्रेममा फाटौ मात्र ल्याउँछ । . छोरीलाईदेख्नासाथ तैले आफूले लिएको क्षण सोझनेछस्‌ ,। मेरी आमाले झैँहुनसक्छ छोरीलाई नै पर पर गर्न याल्नेछस्‌ ।" ॥ शिवले पनि झोक्किएर भन्छ, "ए आमालाई किन निठरीबनाउँछस्‌ ? सोझै भनन, "तेरा क्षण तिर्ने नसकेर पचाइ दिन्छु भनेरदच्चेको, जागिर खुस्किएको ममाथि तलाई विश्वास लागेन । कुराबझिहालें । तेरो निमित्त मित्रताभन्दा ठूलो धन रहेछ । दुःखसखमा साथदिनेलाई साथी भन्छन्‌ तर तँ साथी होइन रहेछस्‌ । धनले हुङ कारगरिरहेको हान्ने साँढेलाई शिव बाँध्न भनेर छुन पुगेछ । यो मैले ठूलोभूल गरेको रहेछुँ । यही भल - स्वीकारेर त॑कहाँ अब म कहिल्यै पनि" आउँदिनँ । धन्दा नमान्‌ु, म तँसँग पैसा त के, कुनै पनि सहायतालिन्नै । दिन भनेको सबैको एकनासको सँधै हुँदैन । हिम्मत, छ, मलाईक्रण लिए पति तिर्नसक्छु भन्ने । यस पाखुरीको बल हराएको छैन,बुझिस्‌ । इज्जत, भनेको बेलामा राख्नुपर्छ, त्यो टरे" पछि फर्केर आउँदैनर इज्जतै गएपछि समाजमा के गरी बाँच्नु : त॑ प्रवासीलाई, न तयहाँको समाज चाहिन्छ, न त इज्जत नै । मलाई त दुवै चाहिन्छ ।क्रण पनि लिन्छु, विवाह पनि गरिदिन्छु, त्यो क्षण तिर्छु पनि ।" त्यसरीरिसाएर शिवले फलाक्ता पनि क हाँसेर नै जवाफ दिन्छ, “सापट लिएकोइज्नत कति दिन टिम्नसक्छ ?” १ यु यस जवाफले छेड्छ शित्रको मुट्र र क त्यहाँबाट जुरुक्क उठेरहिँडेको घरमा .प॒गेपछि गौरीले “के भयो यस्तो । कित नीलोकालोअनुहार लगाएको भनेर” सोद्धा पो बल्ल बोल्न सक्छ । क एकोहोरोसँग 0010 त्यसपछि बोलेको बोलै हुन्छ ! भन्छ, “त्यसले आज मेरो आत्मसम्मानमाघक्का लगाएको छ । त्यो नफर्काई कहाँ छोड्छु : धन मात्र मनुष्यकोसब थोक होइन । घनले किन्न नपाइने अरू पनि आवश्यकता जीवनमाहुन्छन्‌ ।" यम्तो बेतालको क्रा लोग्नेले गर्न थालेकाले गौरीले सुनेर पनिकेही सोध्न सक्तिन । डराएर मनमनै भगवानसँग पार्थना गर्छे उसकालोग्नेका मनलाई शान्त पारी देक, रिस रागबाट बचाइ देक । कंचारैतिरबाट गिज्याइएको छ । उसको जिजीविषा सुर्राक्षत रहोस्‌ । जस्तैदुःख भोग्नु परे पनि सहनसक्नै शिव खँड्काको आत्मवलले उसलाई किनलाचार हुनदिन्थ्यो ? किन मृत्यलाई खोज्दै हिड्न पर्ने बनाउँथ्यो : यौगौरीको पतिप्तिको माया र कम्जोर सोचाइ मात्र थियौँ । मायालेझस्काई उत्पन्न गराएको उसको त्रास मात्र थियो । शिवले जीवन रजिउनु दुबैलाई धृणा होइन, पेमले हेर्ने गर्छ र भन्छु, "जिउँदो रहँदाआइपर्ने बाधाहरूले नै मलाई अनुभवी बनाउँछन्‌ र यी अनुभवहरू नै मैलेआउने प॒स्तालाई छौडेर जानसक्ने ज्ञान हुनेछ । मलाई “एकादेशमा"भनेर भए पनि संक्षिकन्‌ भन्ने आशा छ र मेरा यस्ता आशालाई पुरागर्ने मेरा कर्महरू हुन्‌ । तसर्थ म कर्म गर्नबाट हटतित र हरेस खाएरबेपत्ता पनि हुन्नै । तिमी नडराक, गौरी, तिम्रौ लोग्नेले संघर्ष गरी बाँच्नजानेको छ ।" २६ पैसा छैन भनेर दयाको विवाह टार्ने स्थितिमा पनि शिव छैन ।केटो राम्रो, पढेलेखको र विदेशीले समेत पत्याई नोकरीमा राखेको छ ।घर पनि सुसम्पन्न र परिवार सबै शिक्षित छन्‌ । त्यसैले शिव रगौरीले केटाका परिवारकहाँ छोटकरीमा विवाह गर्ने प्रस्ताव लिएर जानेनिश्चय गर्छन्‌ तर उनीहरूले जेठा छोराको रहरको विदाह त्यसरी गर्दैनौंभनेर मानेनन्‌ भने सुहाउँदो उपाय के गर्नुपर्ला भनेर सोचाड्गमा डुबेकाछन्‌ अनि त्यसरी नै प्रतापले साथीलाई चोट पुप्याई भगाएपछि अति दुःखीभएर बसेका छन्‌ । प्रतापले समाज सुधारपष्टि लिएको धारणा ज्यादै जटिल हुनुकासाधसाथै यसतर्फ अपनाएको बाटो पनि अप्रिय छ । क यस्तो धारणालिएर त्यस बाटामा कति टाढा | ५७०० छ भने क फेरि फर्कनसक्तैन । दनियाँले उसलाई कसरी छन्‌ भने क निर्दयी छ,घन खर्च गर्न कन्जुस्याइँ गर्छु र धन नै उसका लागि सर्वश्रेष्ठ छ तर,सत्य त्यो होइन । उसको सौचाइ छ, हामीले आत्मसम्मान राख्न आफनाअवस्थासँग संझौता गर्नपर्छ । आत्मनिर्भरताले नै व्यक्तित्व विकासगर्नसक्छ । तसर्थ क भन्ने गर्छ, “उद्यमी भएर धन कमाक, परिश्रम गर रधनको प्रयोग उचित लक्ष्य हासिल गर्नेतिर गर नत्र भने यही धनलेतिमीलाई नाशतर्फ धकेलिदिन्छ । स्वभाव बिगारी दिन्छ र क्रणकाखाल्डोमा निस्कन नसक्ने गरी गाडीदिन्छ । त्यसैले क्षण माग्नेलाईसहयोग गर्नु त्यसलाई पतन पार्न हुनेछ । आत्मसम्मान हराउनाले त्योअगाडि बढ्न नसक्ने हुन्छ । समयसँग, अवस्थासँग आफूलाई मिलाएरलैजान जानेन या सकेन भने त्यो व्यक्ति जतिसुकै विद्वान्‌ होस्‌, आँटिलोहोस, दःख पाउँछ । यही कारण हो, सहयोग गर्दा पनि विचार कसरीपत्याउन पर्छ भने क आत्मनिर्भर हुनबाट कम्जोर नबनोस्‌ । यसअवस्थामा सहयोग गर्नु र दया गर्नु पनि कठिन छनौट हुन्छ । मैले आजयही सिद्धान्तमा रहँदा आफनो घनिष्ठ मित्रलाई समेत गुमाउने संभावना छ २७ ॥ घाहा छ मलाई शिवले मेरो वचन सहन सक्तैन । मैले उसलाईखिज्याएको उसको अवस्थाप्रति होइन, उसले क्राण लिलुको सद्दा आफनोस्थितिसँग सम्झौता गरोस्‌ भनेर उसलाई सुझाउ दिएको मात्र हुँ । क्रणमाग्ने कर्म कस्तो हो भनेर देखाएको हुँ । उसले मेरा भनाइको अर्थ जेजस्तो लगाए पनि मकहाँ फर्केर त क अवश्य आउँदैन । सायद अरूकहाँपनि माग्न गइहाल्न अलिक सङ कोचले गर्दा हतोत्साही अवश्य होला ।यही नै मेरो विजय हो र साथीमाथिको सहयोग पनि हो । प्रतापले यसो भनेर आफूता मनलाई बझाउन खोज्छ । क सोच्छशिवले यदि मसँग कुनै काम शुरु गर्ने प्रस्ताव ल्याएर पैसा मागेको भएम त्यो दिन तयार हुन्थें । पैसा मात्र दिएर यसै बस्नै थिइनँ । काममासहयोग पनि गर्थहोला । तर क त्यसतर्फ लाग्नै खोज्दैन । अनि म केगरु ? म आफूनो सिद्धान्त छोड्न पनि त चाहन्नँ । क सफझन्छ, शिवलेखिन्न भएर एक दिन भनिरहेको थियो, "हेर यार, आजभोलि यो दिनकाट्न पनि कति पट्यार लाग्नै रहेछ । सबै काममा गएपछि रित्तोघरमा एक्लै माथितल गरिरहँदा अफिसमा बिताएका समयको याद आउँदोरहेछ । कत्रो फरक हुँदो रहेछ । त्यस बेलाको बेफुर्सतमा सोचिन्थ्यो कतिमेसिन चलेको जस्तो गरी काममा घोटिइरहने ' बिदा लिएर घरमाआराम गर्नपश्यो क्यारे । अहिले आरामै आराम पाउँदा यो छटपटी छ ।फुर्सतको मज्जा पनि व्यस्त भएकै बेलामा हुँदो रहेछ जस्तो अति दुःखमासुखको छायालै मात्र पनि कति रमाइलो गराउँछ । यस कहालिलाग्दाअवस्थाबाट बच्ने उपाय नगरी भएको छैन भन्दा प्रतापले दोहो-्याईंभनिरहन्थ्यो, "फेरि अरू कुनै ठाउँमा नोकरी गर्न धाल । देखाइ देक नतिमी नबिक्ने खोटो पैसा होइनौ । समयको प्रयोग गर, यौ अति अमुल्यछ । ती यर्थैमा बित्तै गएका दिनहरूसंग तिम्रो जीवनी पनि छोट्दिदैगएको हुन्छ भन्ने तथ्यलाई नभरल 1 यसै बमिरहयौ भने तिम्रा हयाउनिष्किय हुदै जान्छन्‌ अनि तिमी चाहेर पनि अगाडि बढ्न नसम्ने हृन्छौ। यस कुराको अनुभव मैले गरिसकेकाले तिमीलाई यसरी सल्लाह दिदैछु ।तिमीले अर्को नोकरी गर्नै पर्छु र यहाँ नोकरीको कमी छैन । तिमीहरूजस्ता पढेलेखेकाहरूले त नयाँ व्यवसाय पनि निकाल्न सक्छौ । यहाँ चाहनाको थप्रो बढ्दैछ । कति हिजोको मनोरन्जन आजकाजरूरत भइसकेका छन्‌ । नयाँ ज्ञान, नयाँ जरू्रत, नयाँ प्रयोगले नै नयाँव्यवसायको सिर्जना गराइरहेको हुन्छ । तिमी यसतर्फ लाग्न चाहन्छौ भनेम तिमीलाई सहयोग गर्छु भनेको पनि थिएँ । प्रतापका यस्ता क्राले उसलाई कुनै अप्तर पारेको थिएन । कभन्थ्यो, पहिले मलाई कर्मचारी, हुँ भन्ने प्रमाण प्राप्त गर्नुपरेको छ र ब्‌द त्यसपछि नोकरीबाट मुक्त भई व्यवसायतर्फ लाग्न सोचैँला । नोकरी गरेरफेरि म नोकर हुन भने चाहन्न । यो पेट पाल्न कुनै समम्या छैन ।समस्या छ भने समयको सद्पयोग कसरी गर्न भन्नेमा छ । यमैले मैलेप्रशासन व्यवस्थाबारे केही लेख्न थालुँ कि भन्ने पनि सोचिरहेको छु । योपनि भएन भने म नेपाल भ्रमणतर्फ लाग्छु । त्यहाँ लकेका जनजीवन,संस्कृति र व्यवसायको अध्ययन गर्छु । अनि नेपालको परिचय दिन्छु ।यसो भन्दै उसले करा ट्ङ्गाइदिने गर्थ्यो । त्यस बेला पनि मित्रको मन फर्काउन प्रतापले हाँसेर, ए त्यसोभए मन्त्री बन्ने विचार लिएको छौँ या प्रधानमन्त्री नै बन्ने इच्छाराखेका छौ : त्यसमा पनि विचार भने गर है, ती मन्त्रीहरूले पनिआफूलाई "जनताको नोकर" भनेर घोषित गरेको पढेकै छौ होला । यसोभन्दा पनि क यसरी जवाफ दिन्थ्यो, “पढेको पनि छु र भाषणमा भनेकोसुनेको पनि छु । कोही जनताको गोकर हुँ भन्दै आए पति होलान्‌ ।तर म त्यस्ता नोकर बनेकाहरूलाई कसरी कजाउन पर्छ, त्यो सिकाउनदेशका कुना कुनामा प्ग्न चाहन्छु । तिनीहरूलाई ठीक तारिकाले राख्नसकिएन भने नोकर बनेर आएका ती मालिक बन्छन्‌ र मालिकहरूनोकर । कुरा बझयौ त तिमीले ? अव पनि तिम्रो केही भन्न बाँकी छ छ भने घाँटीमा नै अड्डकाएर नराख । त्यति सानो प्रश्नको यति लामो जबाफ पाएपछि प्रतापले त्यसमाअरू के थपोस्‌ ' हुन पनि उसले देख्नै आएको छ, कैयौ नोकरहरूलेमालिकलाई मृर्ख बनाई छक्याएका हुन्छन्‌ । सेवाको नाममा लुट गर्दैउल्टै जण्ड वनेर मालिकलाई काकाककुक्रुक पारेर आफूले रजाइ गरेरबसेका पनि छन्‌ । यस्तै गरी यी दई बीच आ।आफना विचारको प्रस्तति भइरहन्थ्यो। खुसी पनि हुन्थे, रिसाउँथे पनि र छेडछाड पनि गरिरहन्थे । जतिमनमोटाउ वादविवाद भए पनि धेरै दिन टिक्न पाउँदैनथ्यो । यी दुईखोजी खोजी फेरि भेटिहाल्धै र त्यस्तै गरी छलफल गरिरहन्थे । ' तर त्यस दिन चोट लागेर फर्किएको शिव प्रतापकहाँ गएकोछैन । शिवले बिर्सने प्रयास गर्दा पति मनले दोहो-्याइ हाल्छ, “सापटलिएको इज्जत कति दिन टिक्नसक्छ ।" उसको यौ भनाइ सत्य भएकालेनै उसलाई धेरै बिझेको छ र प्रतापले यस्तो वचन लगाएर उसलाईतिरस्कृत जानीजानी गरेको हाँ भन्ने ठानेर उसँग धेरै जङ्गिएको छ, साथैअठोट पनि गर्दै छ क छोरीको विवाह गरेर नै छोड्छ चाहे उसलाईझै लिन किन नपरोस्‌ । २९ छोटकरीमा विवाह गर्ने प्रस्ताव लिएर केटाकहाँ जान सङ्घ कोचलागे पनि जव उनीहरूले केटीका वाबआमाको यस्तो धारणा रहेको चालपाउँछन्‌, केटापक्षले आफनो सहमति दिई यस समस्याको हल गरिदिन्छन्‌ ।त्यसैले पनि शिव आजभोलि दङ्ग परेको छ । उसलाई लाग्न बालिरहेछयो छुटकारा प॒तापको तीतो बचनले नै दिलाएको हो । उसले हिम्मतगरेर आफनो औगात खोल्नसक्ने बनाएको नै प्रतापका व्यङ ग्यले हो ।एक मनले उसलाई धन्यवाद दिने इच्छा उठे पनि अर्का मनले क्षमासमेत दिन चाहँदैन । अझै क त्यही सोचाइमा छ, प्रतापले उसकोनोकरी नहुँदैमा असमर्थ सोफझयो । साथीमाथि गर्नपर्ने व्यवहार समेत धनमोतृजकमा गर्ने छोड्यो । ३० गाउँबाट आमाले पठाएको चिठी पढेर दिलबहादर ज्यादै चिन्तितभएको छ । लेखिएको छ । तिरो तिर्ने, म्याद नाधिसकैकाले रातोदिनकचकच सुन्न थालेकी छु । यस्तै दःखमा तेरी कान्छी दिदीलाई दुई जियाभएको बेला बात लगाएर घरबाट माइत लगारिदिएकाले अको चिन्ताघपिएको छ । के गर्छस्‌ बाब् त॑ एक्लो छारो भइस्‌ । दुःखका कुरानभनुँ भनै पनि अरू कुनै उपाय पाइनँ र सुताउनै पच्यो । खेतीकाउब्जनीले वर्ष धाउन्न सकिदैन । हुन त तैले पनि विवाह गरिस्‌, त्यहाँकोपनि खर्च बढेकै होला : तर के गर, बर्भेर मात्र गर्जो टर्दो रहेनछ ।सक्छस्‌ भने यही चिठी लिएर आउनेको हात केही रकम पठाइदिएमामलाई होलो हुने थियो । यो सानुको बारे म के गर्छ ? रातोदिन रोई मात्र रहन्छे ।भन्छे, "मेरी आमा, मैले तपाईंहरूको नाक कटाउने काम गरकी छैन ।घरबाट निकालिदिएपछि म तपाईंकहाँ नआएर कहाँ जाड ? बस्नै बास रजिउन गाँस त चाहियो । यस घरको अवस्था जे जस्तो भए पनि मतपाईंका काखमा पर्न आएकी छु । मलाई जा नभन्नु हौला । यौकोखको नानी जन्मने बेलासम्म मलाई राख्नोस्‌ । त्यसपछि म पनि केहीगरेर नै खान्छु । भाइको बोझ म हुन्नै आमा ज म भाइको सहयोगीभई सघाउ पुच्याउँछ्नु ।" “सानुमाथि यस्तो अन्याय गर्न पाउँदैनौ” भनेर त्यसको घरमागएर भनिदिने पनि हाम्रो कोही छैन । गाउँलेहरूलाई कुरा गर्ने एउटाबिषय सानु भएकी छे भने क त्यसरी सबैका लागि तमासा बन्नहनु ज्यादै पिरोलिइरहन्छे । गरीब र असहाय हुनु ठूलो दोष हुँदो [| तेरा बाबुलाई मैले यसरी धन उडाउन थाल्नुभयो भने छोरानातिले द्‌:ख पाउलान्‌, धनको इज्जत गर्नुपर्छ भन्दा ठाडौ जवाफ दिंदै ३१ भन्नुभएको थियो, "आफैले कमाउँछन्‌, अनि जे मन लाग्छ गर्छन्‌ ।"भएका राम्रा(रामा गराहरू बेचिए, सुनाचाँदी केही रहेन, न त मन्त्री बन्नसके, हामीजस्तो गाउँले किसान -ले चनावमा भएभरको संपत्ति लगाएरपनि हार्नु परेकाले त्यही नै, मृत्यको कारण बनेर आफू बित्नुभयो । आजभोलि आफूनो पेट कोक्याएको बेला ती हाम्रा बेचिएकागरामा झूलेका बालाहरू देख्ता र मैले लगाउने गरेका बाआमाले दिएकाती ढुङ,गीमुन्द्री अरूका कानमा झुण्डिएका देख्ता यो मन यतै घस्धरुरुन्छ । ती गहनाहरू बा अङ ग्रेजको फौजमा हुँदा उतै बिदेशको नमूनाल्याएर बनाएकाले नौला र निकै राम्रा थिए । आफना हातबाट गएकातिनलाई किन हेर भने पनि कसो कसो आँखा तिनैमा परिहाल्छन्‌ अनिआफूना बाआमादेखि ल्याएर सबै कुरा संझन थाल्छु । त्यस मोरीले पनिनकुच्याएर त्यही अर्काको जडौरी लगाएर के हिँड्नु परेको होला जस्तोलाग्छु । मलाई त्यस्तो लागेर के गर्नु, उसलाई त्यो देखाएर नै मलाईइख्याउने मन छ कि ! हामीले आफू जल्दोबल्दो हुँदा उसको भाइका लागि तेरा दिदीकोहात माग्दा “दिन्नौं” भनेका थियौं । त्यस बेला ती परिवार अलिखस्केका थिए । त्यो रिस अझैँ मरेको छैन जस्तो छ । तेरी कान्छी दिदीले अहिले दु:ख पाउनाको मुख्य. कारण पनि यहीघन हो । जेठीको विवाह जति गरगहना दिएर गरेका थियौं त्यति नैकान्छीका पालामा दिन सकेनौं । आशा लागेको थियो होला, के गर्नेत्यस वेला हामी आर्थिक सङ कटमा परिसकेका थियौं । यी दुःखका कुरा बताएर कहिल्यै अन्त्य हुँदैन । यति भए पनितैले बुझनु पर्ते आवश्यक भएकाले लेखाउन लगाएकी हुँ । दुवैतर्फ ठिक्कहुन खोज्नेले पाउनुपर्ने सजाय तेरा बाबका स्थितिमा पुग्नु रहेछ । तँ भनेकहिल्यै दुई जिब्रे नबन्न्‌ र फाइदाको खोजीमा आफै नहराउनू । अँ, बुहारीलाई कस्तो छ । दुई जिया त्यो पति भई कि भएकीछैन ! नाति हेर्ने इच्छ्ला त पुग्याइदैलास्‌ । बुहारीले नानी पाउने भई भनेयहाँ पठाइदिनू । तैले त्यहाँ कं जान्लास्‌ कुन बेला के गर्नपर्छ ? राधालाई, हाम्री बुहारी हुन लेखेको रहेछ र तेरा बाले त्यसलाईसानैदेखि खुबै मनपराउनु हुन्थ्यो । तिमीहरू खेलिरहेको देखेर भन्नुहुन्थ्यो,“हेर त दिलेकी आमा, यो राधा कति राम्री छे । यसको बोली कतिमीठो छ । गाउँ घरमा जन्मी, नत्र यसले गाना गाउनेमा तालिम लिईभने निकै नाम कमाउने थिई । कोइलीको स्वर त तीखो मात्र हुन्छयप्तकोमा त मिठास छ ।” मलाई तेरा बाबले गरैको यो टीकाटिप्पणीकत्ति मन परेन र खिजाउँदै भनेकी थिएँ, “गाइनेमा नाम कमाएर कुन बेर ठूलो भइन्छन्‌ र ! अर्काकी छीरीलाई नानाथरी नभन्नोस्‌ है । त्यप्तकाबाबले सने भने झन्‌ हामीमाथि वैरभाव बढ्छ ।! मुर्खहरूले मात्र यस्तो क्रा गर्छन्‌ । गाउने भन्दैमा सबैले सक्नेहुन्‌ र ? स्वर, शक्ति र तालिम तीनै कुरा मिल्नुपर्छ । त्यसमा पनि स्वरर शक्ति प्राकृतिक देन हो जसलाई तालिमले निखारेर सुर ल्याउन सकेमात्र पनि पारङ्गत भइन्छ । यो त कला हो, प्रतिभा हो । यसलाईसाधारण नमान ।" २ “साधारण कहाँ मानेकी छु र ? गाउँमा सबै चेलीहरूले भन्दाराम्रो यसैले गाउन जानेकी छ । खालि स्वर सुनाएर के ठूलो भइन्छभनेकी मात्र हुँ । छोरीले ठूलो स्वर समेत नगर्न भन्छन्‌ ।" मैले यति के -भनेकी धिएँ तेरा बाब उफेर झण्डै मलाई हानुँलाजस्तो गरे । म वाल्ल परेँ किन रिसाएको, मैले के नचाहिने बोलें ।केही थाहा पाउन सकिनँ । ठूलो स्वरले उहाँ कराएकाले सदाको झैं मच्‌प लागेँ । अहिले त्यसको अर्थ बुझ्दै आएकी छु र एकरफेर त्यसकोस्वर सुन्ने इच्छा छ । कहिले राधालाई यहाँ पठाउने सुर गरेको छस्‌,अबेर भने नगर है मेरो, ज्यानको के भरोसा ' एकपल्ट नातिलाईकाखमा लिइहानुँ । नातिको मुख हेरे एक सिंढी उक्लिइन्छ भन्छन्‌ । हालको गर्जो टार्नलाई केही रकमको' बन्दोबस्त गर्ने नै छस्‌ भन्नेआशा राखेकी छु । शुभ आशिष्‌ । चिठी सबै पढिसकेपछि रणबहादुरसंग दिलेले सोध्छ, “को चिठीलेख्ने पनि कहीं तिमी नै त होइनौँ ?” “अक्षर चिन्यौं कि कसो ? यसमा मैले जे लेखेँ त्यो कुनै बट्टाबनाएर लेखेको छैन । ठूलीआमाले मनको वेदना पररर पोख्तै जानुभयोमैले त्यसैलाई टिपेर लेखिएको मात्र हो । मकहाँ आएर भन्नभयो,“ तैलेभाखा मिलाएर लेख्न जानेको छस्‌, दिलेलाई एउटा चिठी लेखिदेन भनेपछिमैले लेखेको हुँ । ज्यादै दिक्क भएर भन्नुहुँदै थियो, "के गर्नु आफूलेलेखपढ गर्न नजान्ताले आफूना मनका कुरा पनि आफूले अरूलाई भनेरछुन 21 हुँदो रहेछ । हाम्रो यौ कथा अरूलाई नभने है भनेर अनुरोष् गर्नुभयो ।" तिम्रो यही खुवीले त हो, मलाई लोभ्याइरहेको । स्कूलमा पढ्दापति तिमीले कविता लेखेर कथा सुनाएर सबैलाई धुरुधुरु रुवाएको यियौ। यसले पछि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको ठाउँ लिन्छ भन्दा म तिम्रो रित्तगर्दै लेख्ने कापी लुकाइदिन्थेँ । तिमीलाई यस कुराको संझना छ ?" ३३ “किन नसम्झन्‌ । म पनि त त्यो खोजेर ल्याई गरूलाई भनेरतिमीलाई पिटाउँथे । "हेर रणे, मलाई यस्तो हुन्‌ लेखेको रहेछ । त्यसैलेसानैदेखि बुद्धि पनि त्यस्तै हुँदै गयो । बाचन्जेलसम्म त स्कूल गएको नैथिएँ । त्यस बेला पनि पढ्नमा भन्दा बढी मन यताउति चहानु, खेल्नुवन।जङ्लमा पसेर ढुकुर, चराचरुङ्डी मारेर हिड्नुले गर्दा कुनै तरक्की गर्नसकिनँ । बा बित्नभएपछि घरको मालिक बनेको मैले कसलाई टेर्ने ?पढ्नमा वाक्क लागेको मैले आमालाई हँदै जब गरुले मैले जति पढे पतिपास गारेदिँदैनन्‌, पिट्छन्‌ मात्र । अब स्कूल जादै जान्न, भनेर सुनाएँ ।उनले पनि पढाइमा म अब खर्च गर्न सक्तिनँ, नजाने भए नजा भनेरसमर्थन गरिन्‌ । त्यो माया थियो कि के थियो ? त्यसरी पढाइबाटछुट्कारा लिएको म अहिले यस रूपमा छु । केटाकेटीको भ्रविष्य बा।आमाका हातमा हुन्छ भनेको सत्य हो, रणे एक्ली मैले के मात्र हे ?अब तैले मेरा साथमा खेतीपाती गर्नपर्छ भन्नका बदलामा उहाँले एकचड्कन मलाई दिएर लौ स्कूल जान्नँ भन्‌ भन्नुभएको भए....? त्योउमेरमा हामीले के नै जानेका हुन्छौं र : त्यस बेला समाल्ने बाआमा नैहुन्‌, रणे उनै हुन्‌ ! तिमी र म नै एउटा उपमा भएका छौं । तिमीमास्टर छौं भने म नोकर । उ हाँस्छ र सोध्छ, “आजभोलि स्कूलमाकतिका केटाकेटी पढ्न आउँछन्‌ ' काम त प्रशस्त पाएकै छौंहोला ! " “पाएकै छु भन्नपन्यो । राम्रो नोकरी गर्न पढ्नपर्छ भनेरतम्सिएका त घेरै छन्‌ तर ज्ञान बढाउनलाई पढ्नु भन्नेचाहि छँदैछैनन्‌, “भाग्यमा ठूलो जागिर खाने मन्त्री हुने लेखेको भए पो पढ्नजान्छन्‌ दुखै भोग्ने कर्म लिएर आएकालाई हामीले मुख दुखाएर केहुन्छ ?” “उहिले उहिले पढ्नको अर्थ ज्ञानआर्जन मानिन्थ्यो । ठाउँ ठाउँमाभेला भई ज्ञानोपदेश दिन्थे । धर्मैको कित नहोस्‌, नीतिज्ञान जीवनआदर्शको कुरा सुन्न पाइन्थ्यो । अहिले यस्तो केही छैन । भेलामा सुन्नपाइने नेताको आफनो र आफनो पार्टीको बढाइचढाइ मात्र हो । सबैबदमास, सबै मुर्ख केवल आफू र आफूनो पार्टी मात्र देशभक्त भन्नेसुनाउँछन्‌ र जान्छन्‌ । यस्तो सुन्दा र तिनका गति देख्ता लाग्छ भक्ति३ त काठमाडौंमा छ र देश मात्र पूर्व मेचीदेखि पञ्चिममा महाकालीसम्मफै नएको छ । देश र भक्ति कहिले जोडिने हो र देशभक्त निस्कन्छन्‌ ? दुबै हाँस्छन्‌ । राधाले खाना ठीक पार्छे । दिलबहाद्रलाई घरकोखवर सुनेर दिक्क लागे पनि रणेको सत्कारमा कुनै कमी नपार्न खल्लोहाँसो हाँसीरहन्छ । मनले भने गुन्दै हुन्छ, अब पैसा कहाँबाट ल्याउने ः ३४ दिदी र आमाको अनुहार थालमा पस्किएका भातमा देख्छु । उरुलाई लाग्नघाल्छ ती दिदी र आमालै उसंग भनिरहेका छन्‌ः एक गाँस अन्न यतापनि फयाँकी देकं, हेर हाम्रा पेट सारङ्गी जस्ता भइसके । "क्रणमा परेकाखेत गराहरू धेरैजसो निश्चनी सके पनि त्यसमा काम गरेर अन्नउब्जाउने कसलै : मेरा यी हाँड मक्किसकेका छन्‌ । छोरीको अवस्थाराम्रो छैन । अब तैंमाथि मात्र हाम्रो आशा छ, बाव ।" दिलबहादुरआफना मनले उब्जाएका यस्ता आमाका वबिलौनादेखि डराउँछ । राती सुत्ने वलामा दिलबहादुरले राधालाई चिठीको बेहोरा सबैबताउँछ । त्यस्ता मार्मिक क्रा सुनेर राधा पनि चिन्तित हुन्छे र जसक्कउठेर गई आफना भएभरका गहना ल्याएर लोग्नेलाई दिदैं भन्छे "यीगहना धरौटी राखेर हुन्छ या बेचेर हुन्छ, आमाकहाँ पैसा पढाइदिनोस्‌ ।कमाउँदै गयौं भने यस्ता गहना पछि बनाउँला । गहनाको पोको लिएर उभिएकी राधाको अनहार र उसकाहातका पोकालाई हेर्दै स्तम्भित भएकै दिलबहादरलाई देखेर राधा आफनोहात अगाडि बढाउँदै फेरि भन्छे, “लिनोस्त किन अन्कनाउन भएको ? योहाम्रो आफूनौ त हो । "तँलाई थाहा छैन राधा, यी गहना गहना मात्र हुन्‌, धनकोआवश्यकता यिनले प्रा गर्न सक्तैनन्‌" दिलबहादरले यति मात्र के बोलेकोथियो बीचैमा कुरा काटेर राधा भन्छे, “सक्तैन रे ? किन सम्तैन !गहना नै त हो, जरूरत परेका वेला बेचेर हुन्छ या बन्धक राखेर हुन्छ,खाँचो टार्न । यो नलगाएर म मर्दिन तर त्यहाँ पैसा नपुगे जे पनिहुनसक्छ । त्यस्तो परेको रहेछ । साँचै भन्ने हो भने मलाई गहनालगाउने सोख पनि छैन । दिलबहाद्रलाई राध्याका यस्ता पश्नले उसका घैर्यलाईखलबलाईदिन्छु र अलिकति ठूलो स्वरमा दिक्क हुँदै भन्छ, “सक्तैनभनेपछि चप लागेर थन्काउन्नस्‌ : यी पित्तलका गहना हुन्‌ ।यसबाट के पाइन्छ र बेच्छेस्‌ ः तेरो यस्तै जिह्रीले मलाई मख्चै फोर्न पर्नेपार्छ ?” यति भन्दै क अति अफशोच मानेर बस्छ । राधा पनि दिलबहादुरको कुरा सुनेर जिल्ल पर्छै र हँदै भन्छे,कति मलाई छक्याउनु हुन्छ ' अब त लाग्न लागिसक्यो कहीं तपाई नैपनि उही दिलबहाद्र हो कि होइन : किन तपाईंलाई यस्ता गहनाल्याएर विवाह गर्नुपर्थ्यो ? कसलाई के रवाफ देखाउनु परेको थियो ?भन्नोस्‌, तपाईले अरू पनि कुरामा मलाई ढाँद्न्‌ भएको छ भने आज मसबै सुन्न चाहन्छु ।" यसो भन्दै ती गहनाहरू भुङै भरी छरिदिन्छे । ३ कोठो पहेला गहनाले सिगारिन्छ्‌ । दिलबहादुर र राधाका आँखा त्यसैमानाच्न थाल्छन्‌ । दिलबहाद्र केही बेरपछि साम्य भएर संझाउँदै भन्छ, "के गररत, मैले पनि : तँलाई मन पराइहालैँ । तेरा बाबले गहना नल्याएरबिवाह गर्न आएँ भने छोरी नदेलान्‌ भनेर यिनै पित्तलका भए पनि लगे ।यस्ता महगीमा सुना।चाँदी कसरी जोड ः यसलाई राखी राख, यसरीफयौक्ने होइन । गाउँमा कसलाई के थाहा हुन्छु : कसीमा घोटेर जाँच्नेहोइन । हैर्दा राम्रा छँदै छन्‌ । कसले भन्न सक्छ यी पितल हुन्‌भनेर : “राम्रो छ अभ लगा भन्दै हुनुहुन्छ । म त लगाउनन्न यस्ताजे पानि यस्तै दिनुहुन्छ र लगा भन्नुहुन्छ म पनि अब कमाइ गर्नथाल्छु ।रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनमा गाना गाउँछु । कति झूठभूरुमादिन काँटने :" हिक्क हिक्क गर्दै रुन्छ । “ए मेरी राधा, यसरी दुखी नहो न ? के मेरो इज्जत राख्न भएपनि गाउँमा जौदाँ यी गहना लगाउन्नस्‌" भन्दै ती छरिएका गहनाबटुलेर दिन्छु । लोग्नेले मायाल स्वरले भनेका कुराले छिट्टै प्रभावितभइहाल्छ र ती गहना समातेर नबोले पनि टाउको हल्लाई लगाउँछु भन्नेसङ्केत दिन्छे । उसका मन्जुरीले दिलबहादुर ज्यादै खुसी हुन्छ र ढाडसदिदै संझाउँदै भन्छ, "कुनै वेला हाम्रो पनि राम्रो दिन आउला, अनिसक्कली गहना लगाउलिस्‌ । त्यतिन्‌जेललाई यस नक्कली समाजलाईनक्कली नै गहना लगाएर देखाइदे । म तँलाई तेरै इच्छा अनुसार गानागाउन पठाइदिन्छु । दया मैयासंग भौलि नै कुरा गरी हाल ।" राधा दिलबहादुरले त्यति भनेपछि आफूलाई समाल्न सक्तिन रबिस्तारै दिलबहादुरको नाजकै गएर ट्सक्क बस्छे । दिलबहादुरले उसलाईअड्रालामा लिएर निकै वेरसम्म संझाइरहन्छ । चित्त बुझे पनि नबुझे पनिराधा दिलबहाद्रका कुरामा फैरि पत्याएर आफूलाई सुम्पिनुभन्दा अर्कोकुनै उपाय पाउँदिन । क उज्यालो भविष्यको आशा गर्दै दिलैको सबैआश्वासनमा फेरि विश्वास गर्दै संझौता गर्दै जान्छे । नै ३६ शिव खड्काको आज पेसीको दिन छ । क अड्डा जानेतयारीमा छ । गौरीले यसपटक पनि लिएर घरमा बसेकी छै, हरेकपेसीका .दिन क घरैमा शिवलाई पी बस्छे किनाक उसलाई शिवकोस्वभाव राम्री थाहा छ; मृद्दा हारियो भने के गर्ने भन्ने कुराकोचिन्ताभन्दा बढी, उसले हार्नु पत्यो भने के गर्ने हो भन्ने सोचेर त्राहि ।त्राहि भई फैसला सुन्न पर्खिरहेकी हुन्छे । मोजा लगाउँदैको शिव मनमनै गनगुनाइरहन्छ । सोच्छ, आजमेरो जित भयो भने पहिले म त्यही मलाई फुस्काउने हाकिमकहाँ जान्छुर हारेँ भने ..... ? ती हराउनेहरूको योग्यता जाँच्न थाल्छु । कुनपानीका तहमा रहेर न्याय दिलाउँदा रहेछन्‌ भन्ने पत्ता लगाई न्यायकोपरिचय कि आफू लिन्छु कि तिनीहरूलाई बताइदिन्छु । यसका लागिजनसकै, जस्तोसकै बाटो समात्नु परे पनि म छोडदिनँ । मलाई बदमासअहिलेकाले भने पनि आउने पुस्ताले वाहा पाएर भन्नेछन्‌ "त्यसबेला पनिबोल्ने जिउँदो मान्छे रहेछ ।” देश मसान नभई जिउँदो नागरिकलेभरिएको बस्ती पो रहेछ । खान, लगाउन र बस्नका जरुरत पुरागरिसकेपछि पनि व्यक्तिलाई समुह जीवन यापन गर्न अर्को जरुरतन्यायको पर्दो रहेछ । उसलै इमान दिएर इज्जत खोजिरहेको हुँदोरहेछ । संझन्छ, त्यो दिन जब उसले निष्कासनको सूचना पढेर चिठीबुझेको थियो र हाकिमका कक्षमा सरासर पुगेर त्यसको अर्थ सोद्धाजवाफ पाएको थियो, "के गर्ने हामीले तपाईलाई बचाउन यति गरेनौं,यहि भनेनौं तर हाम्रो क्रा सुने पौ ! आखिर निर्णय अनुसार गर्नैपम्यो । हामीले तपाईंलाई त्यस वेला पनि नसंझाएका होइनौं । मान्तुन भिएन । उल्टै हाम्रो विरोध गर्दै हिडन थाल्नुभयो । हामी नोकरी गर्नेलै ३७ कन सरकार हुँदा के भन्न सक्छौँ : लगाए अह्याएको खुरक्क गर्नै पर्दोरहेछन्‌ । देशको कानुन, प्रशासनिक नियम सबैमा उनैको बौल भएकोबेला हामीले भनेर के हुन्छ : जति म्या... म्या... गरे पनि बोकाकोजन्म लिएपछि दीर्घाय हुन पाइन्छ र ः " शिव खडकाले पनि पतिकार गर्दै यसरी भनेको थियो, "दैनिकगीता पाठ गर्ने तपाईको यो सोचाइ ' धर्मको लडाईँ गर्न उक्साउनेगन्थको पाठ गर्नाको नतिजा यस्तो निस्केको देखेर मलाई तपाईंहरूप्रतिखेद लाग्दै छ । के ज्ञान प्राप्तिका लागि, के मोक्षका लागि पाठ गर्नुहुन्छजब त्यसले बताएका चालमा चल्न सक्नुहुन्न भने : मेरो तपाईसँगकाप्रश्नको मतलव तपाईको सफाइ सुन्ने होइन । मेरो खोज मेरोनिष्कासनको आधार र भुल केहो ? तपाईले के गर्नु भयो, के भन्नु भयो,त्यो त यस नतिजाले नै देखाइसकेको छ । केही समयसम्म दुवै चुप लागेपछि शिव खड्का त्यहाँबाट फर्केरघरतर्फ लागेको थियो । घरमा पुगेर आफूलाई नियन्त्रणमा ल्याउन तवलाबजाएको र त्यसलाई घचेड्दा फुटेको सम्झेर हाँस्छ । त्यस्तै गरीसम्झन्छ, त्यस बैलकी क कोठाभित्र पस्ता छोराछोरी सबै जम्मा भएरबसेका थिए र गौरीले भन्दै थिई, “नोकरी पेशा नै यस्तो हो हुँदा पनिचैन दिँदैन र सक गा पनि आनन्द हुँदैन । तेरो बाब जस्तो समयलाई सधैँयमै खेरफाल्त हन भन्नेले अब के गर्छन्‌ कन्नि शिवले त्यसै प्रश्नलाई टिपेर भनेको थियो, के क्रा गरछर्यौ तिमी२? चैन लिन आनन्द भोग्न भनेर पनि त नोकरी गरेको होइन नि ?सुन, प्रत्येक पेशामा उस्तै चिन्ता र छटपटी हुन्छ र यही बेचैनीलेउन्तति पनि गराउँछ । त्यसमा हुनुपर्ने दुई कुरा छन्‌, न्याय र इमानदारी। तेरा बाबुले यस पेशामा रहँदा इमानदारी दियो तर पाउनु पर्ने न्यायभने पाएन । त्यसैले म न्यायको धुक/धुकी अझै कतै लुकेको छ किभनेर खोज्ने प्रयास गर्छु । मलाई विश्वास छ, सत्य हराउँदैन रतिमीहरूमाधि पनि मलाई आशा छ, यस लडाइँमा साथ दिनेछौं । मबहकिएँ भने पनि समाल्नै काम तिमीहरूले गर्नुपर्छ । हाम्रो निर्दिष्ट लक्ष्ययही हो । यसलाई नबिर्सिएर परिवारको धर्म प्रा गरेँ । नोकरी गयोभनेर मलाई पीर लागेको छैन, लागेको छ भने न्याय कता गयो भन्नेमाछ । समाजभित्र रहेर बाँच्नलाई चाहिनै बन्धन नै यही न्याय हो । यसैलेअधिकारको सुरक्षा गरेको हुन्छ र कर्तव्य जन्माएको हुन्छ । यी तीनैन्याय, अधिकार र कर्तव्य हुन्‌ जसले हामीलाई पशृजगत्‌बाट छुट्याएरबेग्लै प्राणी सबैभन्दा श्रेष्ठ जीव बनाएको छ एउटा समाजको सिर्जनागरर । उद बाबको मनस्थिति र उसको जीवनको परिभाषा बुझेका तीछोराछोरीले पनि "आफूले उसलाई सहयोग गर्नेछौँ, तपाईं निश्चिन्तहुनोस्‌" भनेको संफन्छ । यी सफनाले शिवलाई सन्तानमाथि गर्व गराउँछ र संझनाजगत्‌बाट जाग्रत्‌ भई फटाफट तयार हुँदै टेम्पो बिसौनीतर्फ लाग्छ ।त्यसबेला नौ बजिसकेको थियो । विक्रम टेम्पोको ट्यार्‌ ट्यार्‌ आवाज र त्यसले पछाडिबाटफूँयाकेको धुवाँ यति पिरो थियो, क नाक रगड्दै मन्त्रीसंग भेट गर्नजाँदा भएको वार्ता संझन्छ । धेरै व्यक्तिहरू मन्त्रीसंग भेट गर्न बाहिर क्रिरहेका थिए । त्यसधेरै माझ पनि उसको अनुहार देखेपछि मन्त्रीज्यूले पहिले उसलाई नैबोलाएर भित्री कोठामा लगैर त्यहाँ आउनाको कारण सोधेका थिए ।शिवले बाटाभरि मन्त्रीज्यूसंग भेटेर उसलाई निष्कासन गराउनाको कारणके हो भनेर यसरी सोध्छु भनी गुथेका कुराहरू सबै मन्त्रीज्यको शिष्टभाषा र सौहार्दपूर्ण व्यवहारले गर्दा कताकर्ता पुच्याइदिएकाले यति मात्रसोध्न सकेको थियो, “तपाईलाई धन्यवाद दिन आएको प्रजातन्त्रकोपनःस्थापनापछिको पहिलो फल हामीलाई नै चखाउनु भएकाले गर्वलाग्यो । हो, काम सिद्धिएपछि ती रित्ता ट्वाकहरूलाई यसरी नै पन्छाउनपर्छ ।" मन्त्रीज्यले छक्कै परेर भन्नुभएको थियो, “के तिनीहरूले तपाईलाईपनि पारेछन्‌ ' कति वर्षको नोकरी भएको धियो : ३० वर्ष पुगेकोअवश्य थिएन होला ? यहाँ यस्तै भइरहेछ । एउटा कुरा भन्यो, अर्घकोअनर्थ लगाइदिन्छन्‌ । आ।आफूनो मतलव जताबाट पनि प॒न्याइहाल्छन्‌ रहामीलाई बदनाम गराउँछन्‌ । जब काम फत्ते भइसक्छ अनि मात्रहामीलाई थाहा हुन्छ ।" "मेरो मात्र क्रा नगर्नोस्‌ न तपाईं पनि ? जहाँ जाक आफ्नैसफाइ मात्र लिन आएको संभझन्छन्‌, नोकरीबाट झिक्न कुनै आधारचाहिन्छ र ३० वर्षको कुरा गर्नुहुन्छ ! ६७ वर्ष मात्र नोकरी गरेकापनि के निष्कासित भएका छैनन्‌ र ? फेरि यो तीस वर्षको नोकरीकोअवधि तोकेर के फाइदा हुन्छ भन्ने सोच्नु भएको छ ? यसले यतापूर्वाग्रह राखेको हो कि भन्ने झल्केको छ भने उता अनुभवी दक्षप्रशासकहरूको कमी भएको छ । जागिरदारहरूले न्याय पाएका यही होत ! मलाई निकाल्नाको के आधार हो, त्यो मलाई भन्न सक्नुहुन्छ !सक्नुहुन्न भने यसलाई पनि दमन नीति नै भन्नुपर्छ । संझनोस्‌ २०४६प्तालमा हामी जागिरदारहरूले पनि साथ नदिएको भए, के हुन्थ्यो ३९ मन्त्रीज्युले पनि अनजिलो मान्दै भनेका थिए ।“हामीले ३० वर्षकोअवधि तोकेको कुनै पूर्वागह राखेर होइन । यो पञ्चायत कालकोशासनजबधिसँग प्रसङ्ग मिल्न गएको मात्र हौ । हाम्रो कुनै उद्देश्य यसमाछैन । अलि रोषका साथमा भनेका थिए, “हेर्नोस्‌ हामीले मात्र के गर्ने ?एउटा . क्रा भन्यो अर्को, गरिदिने त छँदैछ । त्यसमाथि के कस्तो हुँदै छ,त्यो समेत भन्दैनन्‌ । अरू त के तपाईलाई निष्कासन गरेको कुरा समेतभनेका छैनन्‌. । को इमान्दार छ, को छैन भन्ने छुट्याउन सक्ने क्षमतायिनीहरूमा नभएकाले त हामीलेमाथिदेखिनै पजनी गर्नुपरेको हो । हुनु नपर्ने जे थियो, त्यो, भइहालेछ । अब केही दिन पर्खनोस्‌कुनै संस्थानमा जनरल म्यानेजर नै बनाइ दिउँला । यता तपाईले नालिसदिनोस्‌ । आफनो अधिकार यसै छोडन हुँदैन । प्रशासकहरूले मौका पाएभने हामीलाई झुक्याउन खोज्छन्‌ । त्यसै बेला भनेका थिए । हामीप्रशासनद्वारा नै बदला लिन्छौं । जागीरदारहरू : पनि थरी थरीका छन्‌ ।" मन्त्रीका यस्ता कुरा सुनेपछि मनमा लागेको थियो, उसलाई- निष्कासित गर्ने मन्त्रीचाहँ नहुन सक्छ । त्यसो भए को हो त : हाकिमभन्छामाथिको आदेश भनेर माविको भनाइ यस्तो: छ : के यी सबै दोषलिनबाट उम्कन खोजी रहेकात छैन ? यस्तालाई यसै छोडन हुँदैन भनेरशिवले भझोक्किएर भनेको थियो, “जसलाई निकाल भन्नुभएको भए पनित्यो जागिरदारप्रति गरेको अपमान नै हो । भ्रष्टाचारीलाई राख्नु पनिहुँदैन र निर्दोषलाई पनि हुँदैन । त्यसैले दोषको किटान गरेरमात्र निष्कासन गर्न । प्रशासनमा सुधार ल्याउनलाई यसो गरेकोभन्नुहुन्छ भने नियम कानुन, नीति, उद्देश्यलाई समयसापेक्ष बनाउदै लैजानुजरूरी हुन्छ । ती जागिरदारहरू हिजो त्यो व्यवस्था हुँदा पनि त्यसै मुताबिकचले कै थिए र आज यौ व्यवस्था आउदा पनि सुहाउँदो छपले चलिनैहाल्छन्‌ । त्यस्ता नियमकानुनका पालकलाई चलाएर के उपलब्धि पाउनेआशा लितुहुन्छ ! बरु अनुभवीहरूको खाँचो पर्नगई प्रशासनमा सुस्तीअरू बढ्नसक्छ । : प्रशापन चलाउनुलाई , सजिलो नठान्नोस्‌ र यसलाईमहत्वहीन पनि नढान्नोस्‌ ।” “आफना - तरिकाले काम चलाउने, आफूले विश्वास गर्नसक्नेब्यक्ति पनि, त ठाँउठाउँमा हुनपर्छ । जुन कुरामा पनि नियमै मात्रतेर्स्याइराख्ने प्राना शैलीमा हिंडनेलाई . राखेर पनि त काम राम्रो रछिटोसँग हुन सक्तैन । उनीहरू सक्षम र अनुभवी छन्‌ भने अहिलेहातमा पैसा परेका बेला नयाँ व्यवसायतर्फ पनि लाग्न सक्छन्‌ । हाम्रोआर्थिक नीति खुला बजारको स्थापनातर्फ छ जसअनुसार धेरै व्यवसाय 0 खुल्त सक्छन्‌ । बेरोजगारी हट्छ. र साथसाथै प्रतिपर्धा बढ्नाले देशमागुणात्मक प्रगति आउन -सक्छ । यसलाई नकारात्मक दृष्टिले हेर्नु हुँदैन ।"यति भनेर मन्त्रीज्यु टकटकिएका थिए । "ए, यस्तो घुमाउरो बाटोबाट विकास ल्याउने लक्ष्य राख्नु भएकोछ भने त्यसलाई छिटै ' बदल्नेतर्फ लाग्नुहोला, नत्र हामीले ल्याएको२०४६ सालका उपलब्धिलाई बाथको रोगले डल्ल्याइदैला । तपाईंहरूलाईनियम तेर्स्याउने पनि मन पर्दैन र नियम तीड्ने पनि । तपाईहरू -केचाहनु हुन्छ, त्यो आफैँलाई थाहा छैन । मलाई फेरि यस्तो नोकरी गर्नुछैन केको जनरल म्यानेजर हुने !” शिवलाई यस संझनाले हाँसो उठाउँछ । विद्यार्थी युनियनकोझण्डा उठाएर उससंगसँगै पढ्ने त्यो साथी आज मन्त्रीज्युका हुँदादेखिएका फरकलाई केलाउँदै मनै संगभन्छ, “यसले राजनीतिका क्षेत्रमासमर्पित भएर पाएको उपलब्धि के यसरी बोल्न जान्ने मात्र हो ? लामोसमयसम्म राजनीतिमा निष्किय भएर रहन पर्दा उसले के सबै बिर्सिसकेछ? राजनीतिको पनि आफनै तरिकाको नैतिकता -र निष्ठा हुन्छ । कहाँगए ती सबै ? यसरी मनमा कुरा खेलाउँदाछेलाउँदै कति बजिसक्योबिसंन्छ र एउटा टेम्पोमा तछाड मछाड गर्दै पस्छ । भित्र पसेपछि थाहाहुन्छु, त्यसरी लडाईँ गर्नै नपर्ने थियो, एउटा सिट अझै खाली नै छ ।हामीमा आएको हुलदङ्गा गर्ने प्रवतिलाई संझेर क आफै विषादित हुन्छ । टेम्पो आफना गतिमा गुड्दै, थियो, एउटा यात्रीले हात उठाएररोक्ने सङ्केत गर्छ । ड्राइभरले गृड्दागददैका टेम्पोलाई ध्याच्च अडाउँछ |सहयात्रीहरू आपसमा ठोकिन्छन्‌ र कराउँछन्‌ "ऐया! झण्डै मारेको ! केगरेको यस्तो जथाभावीसँग ब्रेक, लगाउनु हुन्छ ? कसो पल्टैन !” चढ्न पाउने यात्री शान्त छ । क टेम्पोभित्र फैलिएर बसेकायात्रीहरूलाई अगाडिसरेर पछाडिको सिट खाली पार्न भन्छ । टैम्पोड्राइभरले कराउने ती यात्रीलाई रुख्खा जवाफ दिदै भन्छ, "दौड्दैकोटेम्पोलाई रोक्नुपर्दा कस्तो हुन्छ भन्ने थाहा छैन कि कसो : चोट लाग्छकि भन्ने .डर लागे राम्ररी समातेर बस्नुपर्छ ।" यस्तो जवाफ दिदै स्टार्टरतान्छ र फेरि गति बढाउँछ । अहो! यहाँ कसैले कसैलाई पनि भूल गप्यौ भन्न नहुने भएको छ॥ उल्टो जवाफ सुनेर पनि लौ तेरो मिजासले पाएको सजाय भनेर. सबैलेमिलेर केही गर्न सक्तैनौं र उसैमाथि समर्पित भएर आफनो जरुरतपुन्याउन्‌ परेको छ । सेवाका व्यवसायमा काम गर्ने यिनीहरूको तव्यबहार यस्तो छ भने अरूमा के होला ? प्रजातन्त्रको अर्थ यिनलेलगाउन थालेका उन्‌ ।जे मन लाग्यो बोल्ने, जहाँ मन लाग्यो जाने, जे गर्नलाई पनि छुट खोज्ने, आफनो मात्र हकहितको दाबी गर्ने र" आफनोतर्फको कर्तव्य भने विर्सने : कसले संफाउने ? को निस्कनसक्थ्यो यिनीहरूलाई संभाउन जब घेरै जसोको धारणा यस्तैतर्फ बढ्दैछ । अनुशासन बेगर कुन देशमा प्रजातन्त्र फस्टाएको छ । प्रजातन्त्रमाआत्मपरख आत्मअनुशासन हनुपर्नेमा यौ स्थिति देखा पर्दैछ ' यस्तोसोचिरहेका शिवका आँखा झबाटट फोहोरमैला थपारेका रासमा पर्छ ।प्लाष्टिकका यैला, खाना झिकेर फयाकेका टिनका टठवाक्रा, कहिएरमिल्किएका फलफूल, पराल, शिशी थपै के/के र त्यसमाथि मिल्किएकामरेका क्क्र, तिनलाई पन्छाउँदै खोतली जिउने साधन जम्मा पार्ठैगरेकाकेही केटाकेटीहरू : त्यो देखेर क मनमनै अरू कँडिन्छ र सोच्छ, यसदेशका भविष्यका तारा हामै देशका नागरिक यसरी हर्कदै छन्‌ । केहोलान्‌ यिनीहरू : यिनको संस्कार कस्तो बन्ला ? यसतर्फ ध्यातहामीहरूले किन दिनसकेका छैनौं : फेरि आफनै मनले भन्छ, "हाम्रोसोचाइको क्षेत्र त यही फोहोरमैलाको थुप्रो सडकमा फँयाकिएकाले नैबताइरहेछ्‌ भने यहाँ अरू संयक्त सोचाइको भावना कहिले जागरणहुने : हामीले जान्न थालेका छौं विभिन्न आधुनिक सामानका प्रयोगगर्नलाई, घररभित्रका फोहोर सडकमा ल्याएर फयाँम्नलाई तर फोहोरलाईत्यहाँबाट हटाउन पर्छ, सडक हामी सबैको साझा हो भन्ने अर्थ भनेजानेका छैनौ । घर ठूलठूला बनाउछौँ र त्यहाँबाट बग्ने पानी सडकमाल्याएर प्रत्येक सडकका किनारमा बनेका घरका पर्खालमा फयाँग्न हन्छ१ त्यसमा आँखा सबै निकायका परेकै छन्‌ होला तर उनीहरू त्यो बन्दगराउन सक्तैनन्‌, किनकि घर ठूलो छ । अवश्य त्यहाँ बस्नेहरू पनिठूला व्यक्तिनै होलान्‌ । जताततै थिचोमिचो छदैछ । सार्वजनिक भावनाको खाँचो जबसम्म प्रा हुँदैन र नागरिकसहभागिताको जरूरतको ज्ञान जबसम्म हामी सबै नागरिकमा आउँदैनयस्ता असामाजिक क्रिया अरू बढ्दै जाने छन्‌ । यसमा ज्ञान फैलाउनेदायित्व लिएर को अगुवा हुने : अफसोच त यसमा छ । यही स्थितिकतिसम्म लम्बिने हो शिव खँड्का ठिक यसै बेला आफनो पुरानो साथीमोटरसाइकलमा गएको देख्छ । उसले हात हल्लाएर आफूलाई चिनाउँछभने त्यो साथीले हाँसेर भेटको अभिवादन गर्छ । यो अर्को उसको दु:खसुख सादने साथी थियो । दुबै एउटैअफिसमा एउटै पदमा, एउटै विभागमा काम गर्व । शन्त शर्मा शिवकादाँजामा घेरै शान्त प्रकृतिको थियो । उसको काम शिवलाई संझाई।बझाईगर्नु मात्र नभई अब के गर्नपर्छ भनेर सल्लाह दिने पनि हुन्थ्यो । दुवैको र्‌ राय धेरैजसो मिल्थ्यो पनि केवल त्यसलाई कार्यान्वित गर्ने पद्धतिमा फरकहुन्थ्यो । मन्त्रीज्यसंग भेट गरेको दिन शिव यिनै शन्त शर्माकहाँ गएकोथियो । हाकिमको भनाइ र मन्त्रीज्यको भनाइ कुनै कतै पनि नमिलेकोपाएर जङ्गिदै भनेको थियो, “कसले किन निकाल्यो त मलाई : सत्य कुरालुकाएर व्यर्थै मलाई किन छटपटी पार्छन्‌ ! म भौंतारिएको भतारिएकै शन्त शमांले शिवलाई शान्त पार्न भनेको थियो, "कस्तोनबर्भको तिमीले ? यस्ता बेलामा बोल्ने भाषा यस्तै त हुन्छ । यतातिमीलाई त्यसरी अर्थ्याए, उता हामीलाई तिम्रै उपमा दिएर घम्क्याए ।निकाल्ने पक्कै यिनैमध्ये छन्‌ । यसलाई छोडन भने हुँदैन । उजुरी दिनैपर्छु । तिमीलाई अब केको डर : नोकरी जान्छ कि भन्ने छैन, बरुफर्कन्छ कि भन्ने आशा त छ !" “आशा” भनेको सुनेर उसले हाँसतै भनेको थियो “ठिक भन्यौतिमीले । हामीलाई हौसला दिने पनि त यही आशा हो, होइन र शन्तै? आन्दोलनमा पिटाइ खाएको यहाँनिर अझैँ वेलाबेलामा चस्किदै छ ।त्यति बेला पनि म आशै लिएर सञ्चालित भएको थिएँ । हाकिमहुनेहरूर अहिले मन्त्री बनेकाहरूले नै उक्साउँदै भन्थे, "तपाईंहरू जस्ताजोशिलाहरूले नै अगाडि सर्नपछौ । तपाईंहरूलाई समर्थन गर्ने हामी छौं ।निर्धक्क हुनोस्‌ अहिले यी नोकरीको झन्झटबाट नै मुक्त पारी दिए ।कस्तो सहयोग गरे !” “बल्ल तिमी लाइनमा आउन थाल्यौ । अरूलाई खाने बाघलेमलाई पनि खान्छ भन्ने सोचेर पनि निष्कासन गरेको हुनुपर्छ । नत्रतिम्रो ल्याकत, तिम्रो लगनशीलता, संस्थामाथि रहेको तिम्रो माया, तिम्रोइमानको नतिजा यो हुनुपर्दैनथ्यो । तिमीबारे थाहा नभएको कसलाईथियो र ? त्यो पनि आफूले चाहेर ल्याएका सरकारका शासनमा ?चित्रकारले प्रयोग गरी फयाँकिएको कुची पो तिमीलाई बनाइ दिए ?त्यसैले देखाइदेक तिम्रो अस्तित्व अझैँ बाँकी छ भनेर ।” शन्त शर्माकायस सल्लाहले पनि क घेरै प्रभावित भएर मृद्दा हालेको थियो । : क 0 । बिहानीपख मधुरो स्वरमा झ्याउरे लयमा गाएको गाना सुन्दाअति मीठो लाग्छ । एउटी उमेर पुगेकी चेलीका बिलौनाले भरिएकात्यस गानालाई राधाले आफूनो सुरिलो कण्ठबाट लय मिलाएर गाउँदा रत्यस गीतको भावना र राधाका स्वरले साधना र दया. दुवैका मनलाईप्रभावित पार्छ । त्यो मधरो गीतको रसपान गर्दा उनीहरूलाई त्यस शान्तवातावरणलाई आफू. उठेर खल्वलाउन मनलाग्दैन । बिहानको उठ्ने समयबित्तै जान्छ । - भान्छाबाट आमाले अझै ती उठेका छैनन्‌ भन्दा पो झस्केर उदतैसाधना भन्छे “कति मीठो झयाउरे गाना गाएकी राधाले : साँच्चै यस्कोस्वर त अति मीठो छ ?” बहिनीले गरेको राधाका स्वरको टिप्पणीलाई औंल्याउँदै दयालेथप्छ, “झ्याउरे लय नै यस्तै हुन्छ । मनलाई कस्तो कस्तो पारी हाल्छ ।अझ यसमा सारङ्गी बज्यो भने त रुवाएर नै छोड्छ ।" “किन हाम्रा बाजा, गानाको लय सबै रुवाउने मात्र हने, दिदी ःके हामीले खुशी मनाउनै जानेका छैनौ । सारडी हेप्यो त्यस्तै, सनाईकोत के क्रा गर्ने स्वाउन नै बजाउँछन्‌ । मादल र तबला नहुँदा हुन्‌ त'गानाको जगत्‌मा के हुन्थ्यो होला ?” “यसमा धेरै विकास हुन नसकेको कारण अर्कै छ । उहिले गानागाउने, गानाबाट रमाइलो लिने व्यक्ति निकै कम हुन्थे । कि हुन्थे ठूलाबढा शौखिनहरू कि गाना गाउँदै माग्ने गाइनेहरू । यिनीहरू यस्तै सवाइकहँदै गाना गाउँदै कसैका दिलमा चोट पुन्याएर रुबाएर या कसैलाईखिज्याएर रमाउने गराएर पैसा माग्ने गर्चे । हामी जस्ता मभझौलावर्गलेगाना सुनैर रमाउनै जानेका थिएनौं भने पनि हुन्छ । २००७ सालपछिजब रेडियो नेपाल खुल्यो, त्यसपछि गाना बजानाहरूमा प्रगति देखा पन्यौर हामीजस्ताले पनि गानाको रसपान गर्न थाल्ने भयौं । अंब त के 101 टेलिभिजन आएपछि गाना मात्र कहाँ हो र नाटक र अरू ज्ञानवर्द्धकखबरहरू पति सुन्न पाइने भइसकेको छ । नत्र पुरा बिश्व एकातिर,नेपाल छुट्टै अर्कातिर जस्तो हुन्थ्यो । सबै बिकास सबै देशहरू एकादेशकाकवासरह थिए । साधनाले दयालाई क टेलिभिजनमा काम गर्ने भएकीलेजिस्म्याउँदै भन्छे, “भन्नोस्‌ न, टेलिभिजन आएपछि' देखेर सुनेर छोटोसमयमा नै रमाइलो वातावरणमा रही दिमागलाई सोच्ने कष्टै नपर्ने गरीनिरक्षरहरूले पनि धेरै कुरा . जान्नसक्ने भएका छन्‌ र साहित्यकारलाईकिताब छपाउने समस्या नै नपर्ने भएको छ ।” न “तिमी जस्ती पढेलेखेकीले पनि यसरी टेलिभिजनका बारेमा भन्नमिल्छ ! फेरि निरक्षरहरूले यसरी सिक्नपाउनु के नराम्रो हो र ! हो,शिक्षितवर्गले किताब पढेरभन्दा बढी यस्तै टेलिभिजनका कार्यक्रम हेरेरबिताउन थालेका समय बचाउनलाई हो या अरू कुनै अर्थले हो त्यो भनेसोचनीय छ तैपनि यो दोष टेलिभिजनलाई लगाएर साहित्य साघकहरूलाईनिरुत्साही बनाईदिएको छ भन्तचाहिँ मिल्दैन । याद गर, ती देशहरूमाजहाँ गाउँगाउँमा टेलिभिजन प्रसारण पुगेको छ, त्यहाँ पनि साहित्य क्षेत्रमात्यतिकै प्रगति भएको पाइन्छ । समयकै कुरा गर्छर्यी भने उनीहरूलेजस्तोगरी लामो समयको उपभोग हामीले कहाँ गर्त सकेका छौं र ?अझैँ पैतृक सम्पत्तिमा मोजमस्ती गरेर बसिरहेकाहरू र काम गर्न नतम्मीदिउसो पनि सुतिरहनेहरूको संख्या हामी कहाँ छँदैछ । यसरी समयबिताइरहेकाहरूलाई के भन्छयौ ? दोष टैलिभिजनद्वारा कार्यक्रम प्रसारण गर्नेको छैन । छ भनेआफूनो रुचि छानेर मात्र हेर्ने नगर्नेहरूको छ । टेलिभिजनले त सबैस्तरका, सबै क्षेत्रका व्यक्तिहरूका लागि कार्यक्रम दिनुपर्छ । यो राष्ट्रियकार्यक्रम हो । “ए दिदी, तपाईंको जवाफ दिने कला त बोलिनसक्नुको छ ।आफना व्यवसायमा धक्का पुन्याएको सोच्नभयो कि कसो ? ” “मेरा कार्यक्रमकाबारे कुरा गर्नै पर्दैन मैले. सुनाउने खबर हो ।त्यो सुन्ने सबैको इच्छा भइहाल्छ । मेरो व्यवसायमा तिम्रो भनाइले कुनैअसर पार्दैन ।” यसरी दुबैबीच वार्ता चाल्दाचल्दै राधाले चिया ल्याइपुग्याउँछै रदुवैलाई एक एक ग्लास हातमा धमाइदिन्छे । साधनाले चिया खाँदै राधालेबिहान गाएका गानाको तारिफ गर्छे । राधा पनि ढङ्ग पर्छे आफूलेपहाडमा गाउने गरेको बताउँछै र सोध्छे, “मैयाँहरूलाई यो गाना सुनेररू रू लाग्यो कि लागेन ? यो गाना हाम्रा घरतिर सबैजसो छोरीहरूलेगाउने गर्छन्‌ ।" 01 “के त्यहाँ छोरीहरूको जिन्दगी त्यस्तै हुन्छु कि गानामा बढाईचढाई लेखिदिएका हुँन्‌ ।" "के बढी भनेको छ र त्यस गानामा :' यसभन्दा पनि दुःखीहुन्छु गाउँका चेलीबेटीको जिन्दगी । यो त शहरकाले गाउँकाछोरीहरूलाई संझेर मात्र लेखेका हुन्‌ । यो गाना हाम्रा गाउँमा ल्याएरसुनाउँदा नरुने कोही पनि भएनन्‌ । आज मलाई त्यही गानाको यादआयो र गाउँदै घर कसिङ्गर गरेकी । सानामा पढ्लेख गर्न पाएकी भएर तपाईंका कान्छा दाइले पनि पढाइ प्रा गर्न पाएको भए हाम्रो योगतिकेही गरे पनि हुँदैनथ्यो । उनले धन नभएर पढ्न पाएनन्‌ मैले छोरीभएर जन्मिनाले पाइनँ । हजुरहरूले पत्याउनु हुन्छ, या हुन्न गाउँमा मेरा दुइटै दाजुहरूएउटा हेडमास्टर छन्‌ त अर्का मास्टर । मेरा बाबुको खेतबारी यति छ,आट हल त गोरु नै पालेका छन्‌ । घर पनि पक्की ईँटको ठूलोफराकिलो छ । २० जना हामी छोरा बुहारी छोरी, नातिनातिना गरेरछौँ । छोरीमा जेठी म नै हुँ ।" राधाको कुरा नटुङ्ददै दयालाई राधामाथि दया उठ्छ र सोध्छे,“अनि तिमीलाई कान्छा दाइसंग कसरी बिबाह गराइदिए तबनपाखा जाँदा प्रीती बसेको त होइन ?” भ्होइन, मैयाँ होइन । मेरो त पीती बसेको थिएन तपाईंकाकान्छा दाइको भने मैसँग मात्र बिवाह गर्छु भन्ने जिह्टी थियो । मेराबाबुले यस्तो गाउँडुलुवालाई पनि छोरी दिन्छु भनेर जङ्गेर कुरा ल्याउनेमान्छेलाई पठाएपछि त उहाँ चित्त दुखाएर गाउँनै छोडेर कमाइगर्न यहाँआउनुभएको हो । आफना बाबुले लगाएको क्रण निख्ननेर देखाएपछिपराइघर पठाउनै पर्ने छोरीलाई शहरमा नोकरी गर्न थालिसकेकोलाई छोरी. दिएपछि दुःख पाउन्त भनेर दिएका हुन्‌ ।" “ए, त्यसो भए कान्छा दाइले के नाकरी गर्छन्‌, कति कमाउँछन्‌भन्ने केही जानकारी नराखेर नै छोरी दिए ः" “क्के थाहा पाउतु यहाँ ढोके पालेलाई पनि त्यस्तो उर्दीपोशाकदिदा रहेछन्‌ भन्नै ? त्यही पौशाक लगाएर डटेर गाउँमा पस्ता, खर्चपनि नडराई गर्न थालेपछि बाबाले माने होलान्‌ उहाँले राम्रै नोकरी गर्नथाल्नुभएको छ गाउँघरमा अझै बढेका छोरी घरमा भएपछि निद्रा नैपर्दैन भन्छन्‌ । तपाईंहरू गाउँका छोरी भएको भए कममा पनि तीननानीकी आमा भइसक्नुहुन्थ्यो ।” पक साधना र दया राधाको करा सुनेर खुबै हाँस्छन्‌ र सोध्छन्‌,“अनि तिम्रा दाइहरू त पढेलेखेका रहेछन्‌ । उनीहरूले त यमौ बझनु पर्नैनि?” "के गर्थे उनीहरूले पनि । बाबसंग भन्दै थिए यत्तिकोलाई बाहिनीदिन नहुने म त देख्तिनँ । केटो आफनै जातको आफनै गाउँको हो ।हाम्री बहिनी भनेर हुरुक्कै भएको छ । आहिले त कमाउन पनिचालिहालेछ । कही गरी पछि दृखै पाई भने यत्रो खेतवारी हामो छँदै छलौ कमाएर खाओ भनेर दिउँला । एउटा छोरो भएको खानदानी परिवारपनि त यसै कहाँ पाइन्छ । त्यसका बाबु चुनाव जितेका भए मन्त्रीहुन्थो । हिङनभए पनि हिङबाँधेको टालो त हो । यसरी दाजुहरूले भने पछि लौ त अव तिमीहरू त्यसो भन्छौभने छोरी दिने पक्का गरौं भनिहाले नि । आमाले त भन्दै हनुहुन्थ्योअहिले बालाई उकम्साउछौ, पछि बहिनीले दु:ख पाई भने हेर विचारगर्न पन्छिन पाउदैनौ । हामी डाँडामाधिका घाम कति दिनका हौं रभन्दा त्यसमा पीर नलिनोस्‌ त भनेका छन्‌ । यति भनेर राधा आँखाभरी आस पार्दै दयालाई भन्छे, “मैयाँ, हजुरको पनि बिवाह विदेशमा कामगर्नेसंग हुनलागेको कुरा सुन्छु । आफनै देशको केटा भए पनि त्यहाँ केकस्तो काम गर्दैछ, त्यो राम्री बुझेर मात्र गर्नु होला । विवाह भएपछिकुरा अर्कै हुन्छ । तपाईं जस्ताका लागि हजार केटा यही पनिपाइन्छन्‌ ।" राधाले देखाएको आत्मीयताको सर्मथन गर्दै दयाले राधाले दिएकोसल्लाह अनुसारै बुझेर मात्र विवाह गरला भन्दा क खुशी हुँदै भन्छे,"यहाँ आएपछि तपाईंहरू दुई दिदीबहिनीलाई देखेर नै मैले आफनो माइतबित्तँकी छु । यसरी नै हामी दिदीबहिनी कुरा गरिरहन्थ्यौँ । तपाईंहरूकोकति माया लागिरहन्छ, सत्ये नहोला !” हामीलाई पनि त तिम्रो कस्तो माया लाग्छ । तिमी पढ्छयौ भनेहामी पढाइ दिन्छौं भनेर दयाले भन्दा राधाले केही ढाडस पाएको अनुभवगर्छे र अनुरोध गर्छे टेलिभिजनमा लोकगीत गाउने काम मिलाइदिने ।दयाले नोकरी मिलाउन कति गाह्रो हुन्छ भन्ने तथ्य बताउँदै कुनै बेलामौका परेमा म तिमीलाई काममा लगाउने छु तर तिमीले रियाज गर्नुपर्छर नेपाली अक्षर पढलेख गर्नसक्ने हुनुपछौ भनेर पनि आवश्यकताबताइदिन्छे । राधाले त्यति लामो समयसम्म प्रतीक्षा गर्नसक्ने धैर्य लिनसक्तिन र कुनै उपाण छ भने अहिलेदेखि नै काम शुरु गरेर पैसाकमाउनु परेको आवश्यकता बताउँछ । घरबाट दिलबहादुरका आमाले खर्चपढाउन लेखेको चिष्ठी देखि लिएर आफूले घरबाट दिएका गहना खोटो छ भए' पनि माइतीले- दिएको ढुङग्री मन्द्री समेत बेच्न पठाएको बताउँदैभन्छे, “तपाईंका कान्छा दाइलाई निकै ठूलो सङ.कट आइपरेको छ । मैलेपनि बुहारी भएर उनलाई परेका आपत्‌मा तिनका छोरालाई साथ दिदै,सहयोग गर्नै पर्छ । छोरामाथिको बाबुआमाको इच्छा यस्तो हुन्छ भनेरहाम्रा गाउँमा भन्ने गर्छन्‌ भनेर सुनाउँछे “यो छोरा बढ्ला, . कमाइ गर्लादृधभात खान देला ।” “अनि तिमीले आफनो माइतको चिनो पनि बेच्न पठाएकी कान्छादाइले उसकी आमालाई दृधभांत खुवाओस्‌ भनेर हो त : राधा भन्छे , “हो त , बढी आमालाई भोकभोकै राख्नु पनि तभएन । लोग्नेको अँध्यारो. मुख हेर्दै ती गहना मैले झुण्डाएर के हुन्छ !कसलाई देखाउनु परेको छ र यो बिरानो ठाउँमा : कमाउन सकेत्यसभन्दा राम्रो लगाउँला नसके बुच्चै बसला । खुशीले हाँसीखुशी बाच्नुत पच्यो, भनेर दिएँ । मैले ठिक गरिनं त मैयाँ ?” राधाका प्रश्नको जवाफ दिनुभन्दा पहिले साधना दयालाईजिस्याउदै भन्छे, "“सनिराख्नोस्‌ दिदी विवाह भएपछि लोग्नेको सहयोगकसरी गर्नुपर्छ । "दयाले लाज मान्दै बहिनीलाई थप्पड लाउन खेज्दैभन्छे, “तँ धेरै नकरा है, दिदीलाई पनि बहिनीले सिकाउँछै ?" यत्तिकैमा गौरीले माथि चोटामा बोलेको सनिनछ । क भनिरहेकीहुन्छे, “छोरीहरूका कोठामा गएकी त फर्कनै जान्दन यो राध्रासंग पनिम वाक्क भइसके । कुन बेला पकाउने, कुन बेला ख्वाईपिलाई अफिसजाने । एक दिन होइन संघैँ अफिस जाँदा अबेर हुन्छु । कुन दिन मलाईपनि बिदा दिन्छन्‌ ।" “म आएँ भनेर रित्तो ग्लास लिएर राधा भान्सातिर लाग्छे ।साधना पनि आमालाई सघाउन जान्छे ।. दयाले राधाले औल्याएको बिवाहगर्दा लिनुपर्ने सतर्कपष्टि गहिरिएर सोच्न थाल्छे र निष्कर्षमा पुग्छे पनिविवाहका बन्धनलाई क्षणभङ्कुर नबनाउन र विवाहलाई पत्नुताउमा परिणतनगराउन उसले दीपेशबारे जाँचबुझ गर्नै पर्छ । यस विषयलाई लिएरदयाले प्रेरणासंग भेट्ने निश्चय गर्छ । कुरा जतिसुकै अगाडि बढे पनिसौ हेर्दा केटो बेसै प्रकृतिको देखिए पनि उसको पृष्ठभुमि के कस्तो«हैछ र त्यहा अमेरिकामा कै गर्दै छ त्यो जान्नु नितान्त जरूरी छ ।बिदेशमा जागिर खाएकोसंग बिवाह भयो भने त्यहाँ जान पाइन्छ भनेर:मोहित हुनु डलरको कमाइ छ भनेर खुवै राम्रो लोग्ने पाएँ भनेरआफूलाई सुम्पिहाल्दा धोका पनि पाइनसक्छ । अहिले के भएको छ र ?बरमाला लगाइसकेको छैन । चित्त नबुझे छोड्न पनि सकिन्छ । 0001 फेरि अर्का मनले भन्छ, प्रेरणाले पनि न्यर्तिभत्रको क्रा के वाहा पाउन सक्ती र : त्यस परिवारसंग कत्तिको सङ गत छ । मैले वावालाईयत्रा चोट परेको बेला यति अगाडि बढिसकेका प्रस्तावलाई खल्बलाई दिएभने उहाँहरूको मतस्थिति कस्तो होला ! त्यसो भए म के गत ,यति तुच्छ कुरा पनि मैले कसरी याद गरिनँ र त्यस राघाले संझाइदिनुपन्यो ! धन्यको रहेछ मेरो बाद्धि कता कताबाट आँट पनि पलाउँछ र सोच्छै, इन्जिनियर हुँदै हुन त्यहाँ पुगे भन्दैमा ज्यामी भएका त छैन होलान्‌ । डलर कमाउने भनेरयसरी आफनो अहम्‌ पनि : त्यागेको त छैन होलान्‌ : जे पर्छ त्यहीसहुँला : आखिर जीवनको एक पक्ष परिस्थितिसग भिडेर जिउनु पनि त हो 1: , . आँट आए पनि मनले मान्दैन । मनले भन्छ मैले विदेशमा काम गर्नेसँग नै विवाह गर्छु भनेर बाचा गरेकी पति छैन । योसंग बिवाहनभए नहोस्‌ केही दिन तनाउ होला, कुरा त्यतिमै टुङ्गी हाल्छ जीवनभरको समस्या बोकेर त बस्नु पर्दैन ।साधनाले आएर उसलाई गंभीर मृद्वामा परेकी देखेर भन्छे,"राधाका कुराले तपाईलाई सोचमा डुवाइदियो कि क्या हो : मेरो कुराकस्ता रहेछ व्यक्तिको. स्वभाव, त्यसको संस्कारले बनेको हुन्छ,पढ्नालेख्नाले त्यसलाई परिमार्जित - मात्र पार्ने हो । कति अनपढहरूकोपनि गंहन बिचार हुन्छ, आदर्श हुन्छ, त्यस्तै विद्वान्‌' कहलाइएका पनिकर्म गर्नुपर्दा अनैतिक चाल चल्छन्‌ । राधालाई नै हेर्नोस त्यो पढलेख-नगरैकी भए पनि काम गरेर खान चाहन्छे आफनो आत्मसम्मान राख्न" गहना: बेच्न पठाउँछै । लोग्नेलाई ढाँटेकामा क्षमा दिँदै सहयोग गर्न तत्परहुन्छु, आफ्नै मनले, कसैले. दवाब दिएर होइन । उसले चाहेकी भएत्यसरी: छक्याउने कान्छा दाइलाई छोडेर माइत जान सक्थी तर उसलेत्यसो गरिन किनकि क आफनो भन्ने कोही चाहन्छे । आशा राख्नैपरिश्चम गर्छै, सोच्छै राम्रा दिन उनीहरूको मात्र कसो नआउला ! यदियिनीहरूले साँच्चिकै परिश्रमी हुँदै समयको उचित प्रयौग गरे भने त्योकल्पेको दिन पनि आएरै छोड्छ । "दिदी, त्यसैले मं भन्दैछु मैले अब नोकरी गर्न शुरु गर्नु पर्छ र'दाजुका पढाइमा सहयोग, प्रुच्याउनुपर्छ । तपाईं त केही दिनपछि विवाहगरेर गइहाल्नु हुन्छ । एउटी आमाका कमाइले कै गर्न सकिन्छ !दाजुलाई कुनै हालतमा पनि- यता न- उताको बनाउनु हुँदैन ; दुई "वर्षकोमात्र कुरा हो, त्यसपछि इन्जिनियर बनिहाल्न हुन्छ ।" "९, “के भन्छे यो : विवाह भइसकेको त छैन । के थाहा अन्त्यमापुगेर पनि नहुन सक्छ ' हामी छोरीको भन्दा अभै छोराका रोजाइले नैविवाहमा महत्व पाउँदै छ । झोक चल्यो भने अहिले पनि म गर्दिनँभनेर खवर पठाए भने हामीले चपै लाग्नुपर्छ । म त्यहाँ कि भिमजस्तीछैन । कालो कपालको चल्छो बाँटछु, सारी लगाएर मात्र हिड्छु ।तडकभडक पटक्कै मन पर्दैन अनि ...... ? “भो ... भी अब धेरै भन्नु पर्दैन । हेर्नोस्‌ त्यो दीपेशलेतपाईंलाई विबाह ' नगरी छोड्दैन । यो करा मलाईभन्दा बढी तपाईंलाई नैथाहा होला । स्वाड धेरै पार्न खोज्न भयो भने ठूलो भ्वाङ पर्ला है,त्यसको बरु याद गर्नोस्‌ ।" भघाहा छैन साधना, मान्‌ यो मैले स्वाङ पारेको होइन कितकिमेरा मनले यो सम्बन्ध पक्कै बांधिन्छ भन्नै मानेको छैन । देख्छुबाआमाले विवाहका लागि तैयारी गर्न थालिसक्न्‌ भएको छ । उताबाटपनि क्राको ओहोर दोहोर भइनै रहेको छ, तर मेरा भित्री मनले भनेपत्याएकै छैन । डर लाग्छ किन हो कुन्नि, म भरङ्ग हुन्छु । केहीहराउन लागेजस्तो हुन्छु र आमा, बा तिमीहरू सबैलाई संझैर छँ छलाग्छु । भनिदिकैँ म विवाह नै गर्दिनँ भन्ने लाग्छ । सोच्छु ती कलिलाउमेरमा विबाह गरेर जाने केटीहरूका मनमा कति कुरा खेल्दा होलान्‌ केगरेर मनलाई शान्त पार्लान्‌ ? “तिनीहरू अशान्त नै हुँदै हुँदैनन्‌ । सोच्न सक्ने, संफन सक्नेभएपछि मात्र चिन्ता लाग्ने, पीर पर्ने, अशान्त हुने हुन्छ । केटाकेटीतिनीहरूलाई विवाह त एउटा रमाइलो खेलजस्तो लाग्छ होला तपाईंलाईजस्तो लाग्ने हो र ? लौ हिड्दनोस्‌ माथि आमाकहाँ गएर कामसघाइदिऔं । एक्लै भन्छामा रुङ्रिहन्‌ भएको छ ।" दयाले घडी हेर्छ र अहो साढे आठ बजिसकेछ । यो बिहान पनिकति छिटो बित्छ भन्दै जुरुक्क उठ्छे । साधनाले आफूनो स्वभाव अनुसारफेरि जिस्क्याउँदै भन्छे, “हाम्रो उमेर बितेको जस्तो गरी होइन त, दिदी ?दयाले साधनालाई पुलक्क७हेर्छै अनि |क्गेही नभनेर कोठाबाहिर जान्छे । मलाई यो केको नशा चढ्छ ? छोरीस्वास्ती नै किन नहुन्‌अफिस जाने बेला भयो भनैर जब उनीहरू तयार हुनथाल्छन्‌ मअनियन्त्रित भई त्यसै त्यसै कराउन मन लागिहाल्छ । कहीं म उनीहरूलेनोकरी गरिरहेकामा ईर्ष्या गर्न लागेको त होइन ? छि ... म केस्वभावको हुन लागें ' शिव खड्का यस्तै कुरा मनमा खेलाउँदै हैरानहुन्छ । ॥ ५० झ सोच्छ । दया र गौरी दुबै मजस्तै भएर घरैमा बसुन्‌ भन्नेपनि त मैले अवश्य सोचेको छैन, फेरि म किन उनीहरूलाई अल्मल्याउनखोज्छु : मेरो समय यवै -बित्तछ र पनि म उनीहरूलाई सहयोग गर्नतम्सिन्नै बरु उनीहरूलाई मै आफनो व्यक्तिगत काम पनि अह्राउँछु अनिआफैँ ठूलो भएर भन्छु, “अफिसमा काम तिमीहरूले मात्र गरेका छौँ :मैले पनि गरेको थिएँ । कति वेला घरबाट निस्कन्‌ पर्छ, त्यौ मलाईथाहा छ ।" शिव खँडका यसरी आत्मपारख गर्दै आफूलाई अबकाश पाप्तजीवनसँग अभ्यस्त हुन खौज्दै छ भने परिवारले उसलाई किन विरक्ततुल्याउनु भनेर नोकरीका बारे जे जसो भने पनि सहिदिने गरिरहन्छन्‌ । कहिलेकाही परिवारको सहनशीलतासँग पनि उसलाई हुनसम्मकोरिस उदतैन । क सुन्न चाहन्छ, तिनीहरूलाई गाली गरेका बेलामाउन्तीहरूले भनिदिकन्‌, “तपाईंले गरे जस्तो त कसले गर्नै सक्छ र ?”अनि उसले त्यसका जवाफमा भन्न पाओस्‌, "कसले बुझूत सके मेरोइमानदारी ।” यति भन्न सुन्न पाएमा पनि उसलाई सन्ताष लाग्नै हुँदात्यस्ता स्थितिको सिर्जनामा लागिरहन्छ । तर उसको यस्तो आशय पनिअसफल भइदिएकाले धेरैपटक अफसोच मानेर चपलाग्छ । यता मद्दाको छिनोफानो भएको छैन । उसका मनको स्थितियस्तो छ । उता छोरीको विवाह नाजिकै आइसकेको छ । घरमा विवाहकालागि सहयोग गर्न आउनेहरू बढ्दैछन्‌ र त्यसका साथसाथै शिवकोनौकरी गएका बारे चर्चा पनि चाम्कन थालेको छ । जति आउँछन्‌उनीहरूको पहिलो प्रश्न नै यही हुन्छ, “फैसला सुनायो ! बिचरालाईकसरी फसाइदिए ।" त्यो विचरा शब्दले उसलाई हुनसम्म दिक्क गराउँदैन। यस्तै कुरा सुन्नपर्ला भनेर बिदाको दिन आयो कि त क बाहिरैहिडिदिने गर्छ । आजभोलि क आफता गाउँमा पनि जानेआउने गर्नधालेको छ । लेखनमा अल्भाई समयको सदपयोग गर्नै मनसायले नेपालकोप्रशासन व्यवस्थाका बारै अध्ययन गर्न थालिरहेछ । यस्तै क्रममा पर्दाउसले थाहा पाउन थालैको छ, शासन प्रणालीले प्रशासनिक व्यवस्था मात्रहोइन, यसले सामाजिक स्थितिमा समैत असर पारी देशको अवस्था रजनताको मनस्थिति नै बदलिदिन्छ । तसर्थ यसलाई सृहाउँने प्रकारकोव्यवस्था बसाउन आवश्यक छ ? यसै आधारमा क सोच्छ १९९५ सालदेखि पजातन्त्र ल्याउनेउद्देश्यले उठेका पाइलाहरू २००७ सालमा पगेर क्षणिक विश्राम पाएपनि ती उदतै मडारिदै गएका काला बादलले २०१७ सालमा बर्षेरप्रजातन्त्रको पहिरो नै खसाल्यो । पुनर्निमाण गरेर व्यवस्थित गराउनेचाहनाले २०४६ साल कुूर्नुप्यो । पजातन्त्र प्राप्ति र स्थापनाकालागि ५१ चलेको यस लामा अवधिमा तीतचारपटक ठूलै आधात पर्न गएर पतिकिन हामीले प्रशासनिक व्यवस्थामा शासनप्रणालीलाई सुहाउँदो रूपमासुधार ल्याउनपष्टि लागेका छैनौं : खुला बजार नीति अपनाईप्रतिस्पर्धाबाट गुणस्तर बढाउने र जनतालाई राहत दिने भनेर निकैउद्योगहरू खोल्नलाई अनुमति दिइन थालिए तर के यस खुला नीतिलेजनताले राहत र उद्यमीहरूले सुरक्षा पाएको छ त : "खुला" कोपरिभाषामा प्रजातन्त्र नै गिज्याइएको छ । सायद, यो मजस्तो चोट परेकाव्यक्तिका मस्तिष्कमा नघुसेको पो हो कि ! शिव खँड्का यिनै तथ्य बुझने हेतुले साथीहरूसंग छलफल गरीनिचाडमा पुग्न कोसिस गरिरहन्छ । अहिले आएर. “यो के हो" भनेरसोधौं भने लाज लाग्छ नसोधौं भने आफूले बभेको भ्रम हो कि भनेजस्तोहुन लागिरहेछ । के यस्ता तन्त्रहरूका परिभाषा पनि बदलिरहन्छन्‌ किकसो !" “जनताका बौद्धिक स्तरमा आधारित हुने यस तन्त्रको परिभाषाबदलिएको होइन यसलाई कसरी जनताले बुझेको हुन्छ फरक त्यसैलेगराउछ । नैतिकता, अनुशासन, सद्भावना र दायित्वलाई स्वतन्त्रतामाथिकोरोकावट मान्न थाल्यौं भने हामी प्रजातन्त्र नबुझने मात्र होइन, उहीअवस्थामा फर्कन थालेका हुन्छौं जुन वेला हामीले समाजको स्थापना गर्नआपसमा संझौता समेत गर्न सकेका थिएनौं । सम्झौताको पहिलो ज्ञान 9२ नै बौद्धिक उदय भएको हो जसलेमनुष्यको परिचय एकले अर्कालाई हुन्छ जसबाट मिलापको भावनाबिकसित भई लडाइँ झगडा हटेर शान्तिको वातावरणको सिंजना हुनथालेको हुन्छ । विचार गर्ने हो भने यो मन यति चञ्चल छ छिनैमा योकहाँ कहाँ पुग्छ, के के गराउँ छ के के खोज्छ ज्ञ तर ती सोचाइजब कर्ममा व्यक्त भई जनसमक्ष आउन थाल्छन्‌ के ती आफै छाँटिएकाहुँदैनन्‌ र ! त्यहाँ कर लगाउने कोही पनि त हुँदैन । यसलाई छाँटनेत्यही संस्कार हो, उही सम्झौता हो, जसमा समपूर्ण जनताको र. मनुष्यजातिकै भलाइ रहेको हुन्छु । यस्ता आत्म अनुशासन नै प्रजातन्त्रकोसफलताको मुख्य आधार हो । - शिक्षा र ज्ञान्‌ सफलताका आधार हुन्‌ । सोचाइमा विवेक रबुद्धि, लगाउन र आफू स्वयंम्‌ः पनि सद्भावना र नैतिकताका बललेअनुशासित हुनैसक्नपर्छ । 'व्यावहारिक पक्षमा यस्तो हुन नसकेकाले भ्रमउत्पन्न हुन्‌ स्वभाविक कुरा हो । यसैले हामी सबै मिलेर नै यसलाईव्यवहारमा ल्याउन के उपाय निकाल्नु पर्छ, त्यसो गर्नपट्टि लाग्न पर्छ ।आखिर प्रजातान्त्रिक सरकार भन्नु आफनो हाम्रो सरकार हो, हाम्रो श्र सम्झौताबाट स्थापित सरकार हो । यसको : सफलतातर्फ लाग्नु हाम्रोदायित्व हो । " साथीको यस्तो कुरा सुनेर शिव भन्छ । "यो तथ्य थाहा नपाउनेकुनै नेता छैनन्‌ होला, फेरि यस्तो किन हुँदै छैन त ? शिक्षाकोप्रतिशत निकै कम भएकाले त्यसै अनुपातमा प्रजातन्त्रको सफलता भएकोछ भन्ने तिम्रो भनाइ हो ?” केही अर्थमा हो पनि । अहिलै जे जति हुँदै छ त्यो पर्याप्तछैन र यसलाई बढाउदै लैजानु पर्छ । आनै अक्षरारम्भ गर्दैमा शिक्षाकोस्तर बढी हाल्छ भन्ने पनि छैन, यसलाई जरुरी गति दिएर बढाउदैलैजानुका साथसाथै यस तन्त्रको परिचय दिँदै ज्ञान प्रवर्द्धन गराउनज्ञानोपदेश दिने व्यवस्था वसेमा या कसैले यो समालिदिएमा छिटै यो केहो भन्नै धेरैले थाहा पाउनेछन्‌ । जब सबैले थाहा पाउँछन्‌ यसलाईअमरत्व दिनसक्ने हामीले नै हो भनेर त्यसपछि मात्र जनता र सरकारदुबैको एकत्रित बल पाएर सबै कर्महरू त्यसैतर्फ लक्षित हँदै जान्छन्‌ ।यसमा धैर्य र आस्थाको निकै ठूलो भूमिका रहेकोहन्छ ।” "ज्ञानोपदेश त दिने भन्यौ तर यो कसरी र कहाँ दिने ःनेताहरूका वक्तृत्व नसुनेका छैनन्‌ । के त्यो पनि पर्याप्त छैन भन्नेलागेको छ ?" हाल हामीले सुन्ने गरेका भाषणहरूमा पार्टीको प्रगति रिपोर्ट,अर्का पार्टीको आलोचना र तेस्रो भइहाल्यो भने बृहत्‌ देश विकासकाअकाशिएका योजनाहरू मात्र छन्‌ । यो पनि हुन्‌ केही हदसम्म आवश्यकहोला तर ती जनता, जसल्ने केही जानेकै छैनन्‌ तिनका अगाडि गएर जेभने पनि त्यसबाट के परिणाम निस्कन सक्छ ? अनि यी सबै प्रयासकेवल भोट प्राप्तिका लागि मात्र सीमित हुन्छन्‌ ।" “मैले दिने ज्ञानोपदेश भनेको तन्त्रबारेका ज्ञान हो जुन प्रवचनकारूपमा. ठाउँ ठाउँमा गई प्रत्यक्षरूपले जनता समक्ष गएर दिन सकिन्छ,अर्को रेडियो।टेलिभिजनबाट रोचक तरिकाले यस बिषयमा कार्यक्रम बनाएरबताउन सकिन्छ र तेस्रो पढेलेखेकाहरूको ध्यान आकर्षण गर्ने लेखहरूलेखाएर पत्रपत्रिकामा छपाएर गर्न सकिन्छ जसले गर्दा लेख्ने र पढ्नेदुवैले यसतर्फ आफूलाई फूर्तिलो बनाइ राख्न सक्छन्‌ । यसरी तन्त्रबारै व्याख्या गर्दा पार्टीहरूको व्यवस्था, यिनका नीतिके कस्ता सबै थाहा हुन्छ । सबै नीति पारदर्शी हुनुपर्ने पनि आबश्यकछ । राज्यप्रणाली के कस्तो हुनुपर्छ, यो के हो, कसका लागि होभन्नेदेखि लिएर सम्झौता कै हो, नैतिकता, अधिकार, कर्तव्य, समाज केहो, अनि हाम्रो संस्कृतिले के सिकाउँछ, नेपालको विश्वमा परिचय केमा १३ छ इत्यादि धेरै जान्न पर्ने कुरा छन्‌ र यी सबै सिक्ने उपायहरू यिनैहुन्‌ जानोपदेश, भाषण र प्रबचन अनि प्रचारका माध्यमहरू ।" अहिले, प्रबचन भन्दा धर्म प्रचारको माध्यम मात्र मानिन्छ ।हुन त पहिले धर्मबाट नै कर्तव्य, नैतिकता र आदर्शको ज्ञान , दिइनेगरिन्थ्यो र त्यसबेला यस अर्चले पनि केही फरक पार्दैनथ्यो तर अहिलेधर्मलाई दर्शतशास्त्रको रूपमा मात्र लिन थालिएकाले पृथक तरिकाले यस्ताबिभिन्न विषयहरूमा ज्ञान हासिल गर्नु पर्ने भएको हो र प्रवचनधर्मज्ञानका लागि मात्र नभई सबैको लागि प्रचारको माध्यम बनाउन पर्नेभएको छ । यति हुन सकेमा प्रजातन्त्रको सफलताको औसत निकै बढ्नेसंभावना म ठान्छु । आजका युगमा आइपुग्दा मनुष्यले थाहा पाइसकेको छ उसकाजीवनमा आधारभृत आवश्यकता बाहेक अरू धेरै आवश्यकताहरू पनिछन्‌ जसका लागि क ज्यानलाई भन्दा बढी महत्व दिएर लागिरहेको हुन्छ। यही अर्थमध्येको एक हो शहीदहरूको सख्या बढ्दै जान । ती शहीदआफना लागि भएका होइनन्‌ मानव जातिका लागि स्वच्छ वातावरणकोचाहना राखेर बिभिन्न अबरोधहरूसंग संघर्ष गर्दा ज्यान फयाँकेर भएकाहुन्‌ ।". स्वच्छ वातावरणको मिर्जना गर्न प्रगतिको मार्ग खोज्न हो रप्रत्येक व्यक्तको चाहना समयको गतिअनसार ज्ञानको विकास गरीपरिवर्तन ल्याउनु नै हो । एकर्फेर पछाडि फर्केर हेन्यौं भने थाहा हुन्छसमय र अवस्थाले शासनप्रणालीमा छोडेको छाप कति गहिरिएर बसेकोहुन्छ । जुन बेला जसको शक्ति उसैको राज भन्ने थियो त्यस वेलासीमा विस्तारको नीति अनुसार जो लडाकू र शक्तिशाली छ त्यो नैजमातको मुखिया हुने गध्यौं र तिनैले जब पदको स्वाद पाए त्यस पछिचलाकी गरी वंशप्रणालीको स्थापना गरी आफूनो वंशका लागि पदकोसुरक्षा, शक्तिका आधारमा गरेर एक शासक अर्को शासित दुई वर्ग खडागरे । शासक वर्गलाई शक्तिले मत्यायो र शासितले संझन थाले,उनीहरूले आपसमा संझौता गरी समाजको सिर्जना गरेका र आफूमध्येबृञ्जक पाका र शक्तिशालीलाई त्यसको मूली छानेका कुरा । त्यहीसंझौताको संस्मरण गराउँदै भन्न थाले, "हे, शासक हो हामीले तिम्रोशासन रुचाएको सास्ती खानका लागि होइन । व्यवस्थित शासन प्रणालीबसाएर सबैले समानरूपले अधिकार पाउन न्यायोचित तरिकालेसमस्याहरूको समाधान होस्‌ भनेर हो । यदि त्यसो गर्न सक्तैनौ भने त्यो प्र स्थान हामी फिर्ता लिन्छौँ र जो योग्य व्यक्ति छ र जसले हाम्रो भलाईमात्र साँचिरहन्छ त्यसैलाई छनोट गरी पाउँछौं । जनतातर्फको चेतावनी र शासकको शक्ति र पर्दालप्साले गर्दारक्तपात भई भुमि, रङ्डियो । कत्तिका सन्तान शहीद भए । आवाज उठ्योप्रजातन्त्रका लागि । आज समयको मांग भएको छ । पजातन्त्रको जस अन्तर्गत हामीस्वशासित हुन्छौँ र यसरी प्रजातन्त्रको मांग गरेर हामीले आफूलाई सक्षमभइसकेको पनि देखाएका छौं । शासन शांक्त खोसेर आफैँनै परिचालितगर्न तमसनु पनि ज्ञानोदय भएको नै मान्न पर्छ ।" शन्त यति भाषणगरेर एक छिन चप लाग्छ । शिव खड्काले उसको भनाइको व्याख्यायसरी गर्छु । “यसको मतलव हो पहिले मुखियातन्त्र, त्यसपछि राजतन्त्र अनिप्रजातन्त्र र त्यसोगरी पहिले सीमाना निर्धारण नीति अनि यसको बिस्तारर त्यसपछि व्यवस्थित स्थिति बन्यो : आज भोली ठाउँठाउँमा चल्नथालेका लडाइँ झगडालाई हेर्दा हामी उही विस्तार वादमा नै छौँकिजस्तो के लाग्दैन र : "शिवले यसमा अरू सफाइ खोज्दै प्रश्न गर्छ । “यस्तो लाग्नसक्छ तर यसमा फरक छ । यो विस्तार सीमानाकोहोइन, यो हो व्यवस्थाको विस्तार, तन्त्रको विस्तार र यस बिस्तारकोउद्देश्य हो सुरक्षा आफूले औगटैर मेरो भन्ने टाँचा लागिसकेकालाईशान्तिको साथ सुरक्षित राख्ने ।" छोटो जवाफ शन्तले दिदै कराटुङयाउन खोज्छ । "अर्थअझै हमला होला कि भन्ने त्रास छँदै छ : नत्र सुरक्षाकोप्रश्न नै उक्तैनथ्यो ? यो वैज्ञानिक युगमा आएर लडाईँ भइहाल्यो भनेयुगको अन्त्य प्रलय भयो भन्ने सोचे हुन्छ, होइन र “त्यो खास यसै कहाँ हद्छ र : विस्तारवादले ल्याइरहेकै हुन्छतर लडाइँको पारा भने बेग्लै हुन्छ । यसले सीमाना ओगटनेलाई हमलागर्दैन, व्यवस्था हातमा पारी आफूता तरिकाले उनीहरूमाथि शासन त्यसदेशकै जनताबाट गराउन लगाई चालबाजी खेलिरहन्छन्‌ । रक्त युद्ध नभएपति शीत यद्ध चलिनै रहन्छ । ज्योतिपीहरूले भनिसकेका छन्‌ तेस्रो महायुद्ध हुन्छ भनेर । योलडाइँ वैज्ञानिक अस्त्र शस्त्र प्रयोग गरी खेलिने हुँदा हेर्न लायककै होला,होइन त, शिव ?” “आआफूना अहम्‌ले कृत्कुत्याएर निम्त्याएको आफनै अन्त्यको खेलआफ्नै सृष्टिको अन्त्य आफैँले रचेको आत्महत्याको साथसाथै सभ्यताको। पराकाष्ठाको यो खेल हनेछ ।" २३, हु “त्यमैले त यी सब देख्ता कहिले सोच्छु प्रगति पनि के चक्रकाबिन्दुबाट शुरु भई त्यही पुगेर अन्त्य हुने त होइन ? यदि यस्तै हो भनेयौ सभ्यता मानव नाताको बन्धन भएर किन आयो जब उस्तै हाहाकारमच्चाउनु छ भने, उसैगरी लडाई झगडा चलिरहने हो भने ? आजरक्तयद्वबाट शीतयद्धमा उत्रिएका छौँ भने के भोलि बरफयुद्ध भन्दै अर्कोनामकरणको युद्ध निस्कदैन र : आखिर यी सबैको उपलब्धि मानव हत्यानै हो । रातदिन टि.भी.मा देखौ आएका छौं मनुष्यको हत्या मनुष्यले नैगर्दै आएका । बौलाहा कुक्रलाई मारेको जस्तो गरी मारिएका छन्‌ ।मावनताले यहाँ खिज्याउदै छ शिव ः “प्रत्येक शुरुको साथ अन्त्य र प्रत्येक अन्त्यको विन्द्रबाट नयाँशुरु हुन्छ भने यस अन्त्य र शुरुका समयभित्र सदभावना राखेर चल्नसक्यौं भने पनि सायद, अन्त्यलाई पछाडि धकेल्न सक्छौं कि क्सौ,शन्त ! ु “कुरा त तिम्रो ठीक हो, तर यहाँ सदभावना राखेर नै यी सबगर्दै छौं भन्छन्‌ र पो यो चिन्ताको विषय भएको छ । सुरक्षा रशान्तिका लागि नै यस तर्फका विध्वंसकारीको नाश गर्नुपर्छ, भन्नेसोचाइले नै यस्ता गराउँदै छ । यहाँ कसको कहाँ के दोष छ त्योजाँच्ने को ? एकले अर्कालाई दोष लगाउँछ र आफू उत्तम छु भनेरअर्काको नाश गर्छ। . “जस्तो मलाई निकाल्दा सोचेका थिए !" शिव यति भनेर हाँस्छ । २६ कस्तो सुत्न सक्छ गो : संगसंगै बहिनी खाएर कहाँ प॒गिसकीयसको भने निद्रा प॒गेको छैन ।” यति. भन्दै गौरीले मुख छोपेर सतिरहेकोविनोदको सिरक हटाईदिँदै भन्छ "ए, मख छोपेर सत्तैमा रात पर्छहेर बाहिर झलमल्ल घाम लागेको । के त्यहाँ पनि यति नै बेला मात्रउदथिस्‌ कि कसो विनोदले आमाको करा सुनेर हाँस्तै भन्छ, "निदाएको ठान्तभयो :नउठेर यसै पल्टिरहेको पो । सोच्तै थिएँ म अब क्न बाटोतर्फ लागौं ।पढाइलाई यहीं नै टुङ्गयाईंदिएर नोकरी गर्न पो लागौ कि ? घरकोआर्थिक स्थिति यस्तो छ “नोकरी गर्न पनि त इलमै चाहिन्छ ' दई बर्ष मात्र इन्जिनियरहुन बाँकी छ । यस अवस्थामा पुगेर कसरी छोड्ने : यसलाई यतिकैमाअघृरो छाडिस्‌ भने तेरा बाउलाई जागिर खस्केर लागेका आलो चोटमानुन छरेको जस्तै हुन्छ ।" अनि मैले कसरी के गरी बिदेशमा बसेर प्रढ्ने भन्नोस्‌ त ?खर्च त्यतिकै चाहिन्छ । जे जसौ भए पनि आइ.ए.सम्म पढिसकेकै छ्नुसातोतिनो नोकरी कसो नपाइएला त ! नोकरी गर्दै विषय परिवर्तन गरेरजे पढ्न सजिलो पर्छ जति पढ्न सकिन्छ पढ्दै जान्छु । इन्जिनियर नैतपाईंको छोरो, हुनपर्छ भन्नै केही छैन । विनोदले आफनो मन यसरी उदाङ्ग पारेपछि गौरीले पनि जिह्टीकोसाथ आफनो राय व्यक्त गर्दै इन्जिनियर हुनै पर्छ भन्छे । खर्च कसरीपुग्याउने भन्ने प्रश्नमा पनि आफूले त्यसको व्यवस्था मिलाइसकेकीबताउँदै आफनो राय यसरी व्यक्त गर्छे, “परिवारमा एकले अर्कालाईजरूरत परेका बेला सहयौग गर्न सकेमा मात्र सखी शान्त परिवारहुन्छ । अहिले कसरी खर्च टारौं भन्ने तैले सोच्ने होइन, त्यस कुरामासोच हामी पुग्याउछौँ, बरु पछि भाइलाई पढाउने: जिम्मा तैले लिन्‌ ।तेरी बहिनी आज. बिहानै बाहिर गएकी नोकरीका लागि अन्तर्वार्तादिनलाई हो । दिदी त विवाह भएर जाने भइहाली त्यसको कमाइका केआश गर्नु ।. विवाह भएर गएकी छोरीको कमाइ यता ल्या भन्न पनिछु । विवाहमा केही दिन ' सकतैनौं भनेर पहिले नै टकटकी सकेका || 9७ क्रा चल्दाचल्दै विनोदले बीचैमा प्रश्न गर्छ, "अनि साधनालेकहाँ नोकरी गर्न अन्तर्वार्ता दिन गएकी : हिजो त्यतिका बेरसम्म क्रागर्दा पनि मलाई बताउँदै बताइनँ ? मिल्छ मिल्दैन यसै बाबादाजुलाई किन भन्ने भन्थी, शायदत्यसैले नभनेकी होली । फेरि तिमीहरूको स्वभाव पनि कस्तो छनि ?“पर्दैन" भन्न बैर लगाउदैनौ ।” गौरीले यति भनेर कुरा फेरि खोल्दिन । “कुरा थाहा भइहाल्यौ बि । आमाछोरीको सल्लाह नै त्यस्तोरहेछ । कुन ठाउँमा कस्तो नोकरी गर्न खोजेकी हो, राम्ररी नबग्नेरपठाउन हुन्नथियो । तपाईंलाई त थाहा होला कहाँ नोकरी खान नम्सेकी एअरहोस्टेस हुने रे ? भन्छे पैसा राम्रो दिन्छन्‌ रे घरको रदाजको पढाइ खर्च दुवै पुन्याउन सकिन्छ । अनि मैले पनि खाने भएं खाभनिदिए । दर्खास्त हालेकी थिई अन्तर्वार्तामा बोलाइहालेछ । “ए आमा, तपाईंले छोराको पढाइका लागि छोरीलाईएअरहोस्टेसमा जागिर खान स्वीकृति दिनुभयो ! के म बहिनीका कमाइलेबिदेशमा बसेर पढ्छु भन्ठान्त भएको छ ? लोकले तपाईं हामीलाई केभन्छन्‌ । त्यो पनि सोच्नु भएको छ ! नोकरी पनि कस्तो रेएअरहोस्टेसको ' थाहा छ, यो कस्तो नोकरी हो ? हेर्नोस्‌ आमा, केहीगरी त्यो छानिइछ भने पनि एअरहोस्टेस हुन पठाउने होइन :" विनोदलेआवेशमा आउँदै बहिनीलाई त्यस्ता नोकरीमा नपठाउनु भन्छ । आमालाईछोराको विचार मन पर्दैन र भन्छे, “किन नपठाउने : हवाइपरिचारिकाको नोकरी गरेर के हुन्छ ! राम्रो आम्दानी हुनसक्छ, देशविदेशघम्न पाउँछे । मान्छेहरू त्यही नपाएर कति कल्पिरहेका छन्‌ । त॑ भनेनपठा भन्छस्‌ । छानिइछ भने नोकरी गर्छे । काम गरेर खान केही पनिलाज हुँदैन । “लाज हुन्छ या हुँदैन त्यो मलाई थाहा छैन तर एअरहोस्टेसकापेशालाई सम्मानजनक मानिदैन र कुलघरानाका छोरीहरूले त्यस्ता नोकरीगर्न जाँदैनन्‌, यसमा तपाईले जिह्ठी नगर्नु नै बैस हुन्छ । यति भन्दै कजुरुक्क उठ्छ र फत्‌फताउन थाल्छ घरका मुलीले नै संस्कृतिको रक्षागरेको हुन्छ भन्छन्‌ यस घरमा भने के भएको हो यस्तो : छोराकोपढाइका लागि छोरीलाई नोकरी गराउने ।" “संस्कृतिका बारे जसलाई केही थाहा छैन क नै यसका बारेबोल्न थालेपछि के हुन्छ : समयसापेक्ष यसलाई पनि बनाउँदै लगेनौं भनेयो आफैँ इतिहास भएर थन्किन्छ र कोही पति यसको अतुयायी हुनसक्तैन ।” पप छोरी बहिनी, स्वास्नी र आमाको कमाइ खानु भन्नेले सस्कृतिलाईअहिले आएर पालना गर्छु भन्न खोज्यो भने के त्यो संभव हुन्छ : हो,उहिले स्वास्नीमान्छेलाई पढाइन्न थियो, कुनै सीप तालिम दिइन्तथ्यो, त्यसबेला उनीहरूको कमाइ खान भनेको अनैतिक काममा लगाएर घनकमाएको मानिन्थ्यो । त्यसैले सस्कृतिद्वारा नै नारीलाई शौषण हुनबाटबचाउन यसो भनिएको हो । तर अहिले नारीहरूको अवस्था त्यस्तोछैन । उनीहरू बौद्धिक स्तरमा समानरूपले काम गर्न सक्ने भइसकेकाछन्‌ । त्यसैले इमानको कमाट्र छोरीको छ भने पनि मज्जाले लिए हुन्छर यदि त्यो कमाइ छोराको छ जसमा भ्रष्टाचारको दुर्गन्ध आउँछ भनेत्यो त्याज्य हुन्छ । संस्कृतिका कट्टरवादलाई अँगालेर हामी प्रष्ट हुनसकेनौं भने लुकिलुकी हामीलाई कति अनैतिक काम गर्न पनि वाध्यताआइपर्न सक्छ । कुरा राम्ररी बझिराख ।” “यहाँ पश्न बहिनीको कमाइको' मात्र छैन पेशाको छ । म फेरिदोहोच्याउँदै छु, यस पेशामा म साधनालाई छिर्न केही गरे पनि दिन्नँ ।तपाईं जे जति भन्नोस्‌ । मेरो पनि बहिनीको भविष्यबारे अधिकार छ ।" “कस्तो एकहोरो लागेको लाग्यै भएको : कुनै पनि व्यवस्थापनलेसेवाका लागि स्थापित गरेको पेशा घृणित हुँदैन । त्यस पेशामा लाग्नैव्यक्तिको व्यक्तित्व कुन स्तरको छ त्यसैमा यो निर्भर हुन्छ । मलाईबिश्वास छ जुन प्रकारले मैले त्यसको चरित्र निर्माण गरेकी छु त्यसलेआफनो नैतिकता जोगाउन राम्ररी सक्छ । यसमा तैले हामीले चिन्तालित पर्दैन । म त्यसकी आमा बोलिरहेकी छु मैले जति त्यसलाई कसलेचिनेको छ ! आमाछोरा बीच यस्तै गलबदी चलिरहेकै बेलामा राधा आइपुग्छेर भान्छा अझै नउठेकाले केही घन्टा लोग्नेसंग बाहिर गएर आउनअनुमति गौरीसंग माग्छे । हुन्छ, हुन्न केही भन्न नसकी गौरी राधाकोअनुहार हेर्छ । राधालाई कुरिराख्ने फुर्सत छैन क त्यति सूचन। दिएरकोठाबाट हिंडिहाल्छे । ज्यादै व्यस्त हुन्‌ परे पनि राधा आजभोलि धेरैजसो प्रसन्न मुद्रामाहुन्छे । उसलाई दयाले रेडियो नेपालमा गाना गाउने काममा लगाइदिएकीछ । यसरी आफूले पनि पैसा कमाई दिबहादुरलाई सहयोग प॒त्याउनसकेकीले क प्रफुल्ल छे भने दिलबहाद्र आफूलाई दिलोज्यानले साथ दिनेराधालाई के कसरी खुशी राखुँ भनेर प्रयत्न गरिरहेको हुन्छ । छुट्टीकादिनमा उनीहरू पनि घरघन्धा दुबै मिलेर सिध्याईं बाहिर धुम्न निस्कनेगर्छन्‌ । ५९ त्यस दिन पनि घुम्त जाने योजना बनाएर पर्खदापर्खदै ।आमाछोराको गन्धन नट्ङ्गिएकाले दिलबहादुरले राधालाई छुट्टी माग्नपढाएको थियो । जब ती दुई डटेर बाहिर निस्केको गौरीले झ्यालबाट देख्छे अनिछोरालाई तिनीहरूले नोकर र नोकरीको परिभाषा लगाएको सुन्दाशिवलाई कति चोट परेको थियो भन्ने कुरा सुनाउँछे । कुराकासिलसिलामा उनीहरूले बाबासंग आफूलाई दाँजेर उनीहरू र बाबा उस्तै «नोकर त हुन्‌ मालिक कहाँ हुन्‌ र भनेको सुनेर बडबडाउँदै के भन्नथाल्नुभएको थियो त्यो सबै सनाइदिन्छै । “जेसुकै कुराको पनि यस्तै खिन्न अर्थ लगाउने बाबाको बानीबसिसकेको रहेछ । मृद्दाको फैसला नभएसम्म यो यत्तिकै भइरहन्छ ।मसंग पनि यस्तै कुरा धेरै बेरसम्म गरिरहनु भयो । उहाँमा देखा पर्नथालेको यस्तो परिवर्तनले त मलाई डरलाग्न थालिरहेछ । हामीसंग यस्तादिक्क लाग्दा क्रा गर्ने थाल्नुभयो भने हामीले हाँसोमा नै त्यसलाई उडाइदिनपर्छ । विनोदका कुरामा समर्थन गर्दै आफूले त्यस्तैगरी हँसाउने गरेकोबताउँदै भन्छे “बाबाले आफूलाई नोकर मात्र भनको सुनेर दिक्क भईमैले पनि एक. दिन भनिदिएँ तपाई आफूलाई हाकिमको आदेश मान्नुपर्नेनोकर भन्नुहुन्छ भने घरमा तपाईको र अफिसमा हाकिमको आदेश मान्नपर्ने . मलाइ तपाईं के भन्नु हुन्छ ! विनोदले हाँसेर सोध्छ, “बाबालेडब्बल नोकर त भन्नु भएन ?” “कहाँ त्यसो भन्नु । भन्नुभयो तिमी कसरी नोकर हुन्छयौँ :तिमी त नीकर्नी पो त ।” उहाँसंग यस्तो कुरा गरेर कहाँ जित्न सकिन्छर्‌? "जे होस्‌, कुरा त मिलाउनु नै भएको हो । त्यस बेलातपाईलाई कति हाँसो उठ्यो ?" “के उद्नु हाँसो ? झन्‌ झोक पो चल्यो । त्यति भनेर चप -लाग्ने हौ र ? भन्दै हुनुहुन्थ्यो सरकारी नोकरले त अफिसको ड्युटीसिध्याएपछि पनि मालिक हुन पाउदैन उसको नोकरीको तीमानै रहँदैन ।घर पस्ता पनि त्यो नोकर छाप टाँसिएर नै आएको हुन्छ । किहाम्रासाथ फाइल आएको हुन्छ कि त आदेशका लागि टेलिफोन बज्नथाल्छ .। यसरी आदेश लिने र आफूना मातहतका लागि दिने अनिहाकिमको आशय बभेर त्यसतर्फ- आफूलाई मोडदा नै हो कहिले चिप्लनेकहिले उक्सने त कहिले लुड्कने भइरहने । यसोउसो 'गरी कुरालाई उहीबिन्दुमा -ल्याएर राखी हाल्नुहुन्छ' । हाँसो त केही छिन्‌का लागि मात्र हो ६७ । कसरी यस निराशाबाट आशावादी बनाउन भन्नेतर्फ लाग्दालाग्दै म पनिकुनै वेला हरेस खाई चिप्लि हाल्छु । मनमा एउटा कुरा, बोल्दा अर्कोकुरा गर्ने अभ्यासमा नपरेकी मेरो क्रा तेरा बाब्लाई वझ्‌न के गाह्रोपर्नु हाँस्तै भनिहाल्नु हुन्छ, "सत्य कुरालाई लकाउन खीज्दैमा लक्छ र? मलाई भन्न नहच्के पनि हुन्छ । अब कुनै क्राले पनि मलाई छुँदैन ।म त्यति चाम्रो भइसकेको छु ।” “बाबाको कुरा सुनाएर मलाई जति अल्मलाउन खोज्नु भए पनिसाधनाले विमान परिचालिकाको जागिर खान्न । बरु अर्को कुनै नोकरीगरोस्‌ त्यसमा म केही भन्दिनँ । यो सत्य पनि बाबाले भन्नु भएजस्तैलुकाउन नसकिने छ । मैले थाहा पाइसकेको छ्लु साधनालाई यो नोकरीगराउन पठाउनु तपाईको विवशता हौ चाहना भने पक्कै होइन, उसकोधारणाबारे विनोदले यस्तो अड्कल गरेको सुनेपछि गौरीले यस पेशामाछोरीलाई लाग्न उसले मन्जुरी दिएको विवशताते होइन, चाहनाले नै होभन्ने बताउन यस पेशालाई यसरी अर्थ्याउछे “यो पेशा सेवाम्‌लक छ रयसले देशविदेश घुमाउने हुँदा विभिन्त सोचाइ रहका यात्रीहरूसंग- एकनाशको व्यबहार गर्नु पर्ने हुँदा .र रातमा बास पनि बाहिरी मुलुकमासमेत बस्न पर्नेले गर्दा यस स्वतन्त्रतालाई लिएर तेरौजस्तो भावना भएकालेयसको बदनाम गरेका हुन्‌ । पहिले तेरा सानीमालाई एअरलाइन्समा' लेखाबिभागमा काम गर्दा पनि के मात्र “ भनेनन्‌. । त्यसले आफनो चरित्रमाथिकसैले औंला उठाउन सक्ने नबनाई 'काम गर्दै जाँदा अहिले उसैको राम्रोतरिफ गर्छन्‌ । यहाँ करा काटनेको कमी छैन । यस्ता कुरा सुनेर त्यसलाईप्रोत्साहन पनि दिनु हुँदैन । साथमा बसेर काम गर्दा साथी अवश्य बनिन्छन्‌ र एकै प्रकारकोकाम हुन जाँदा एकले अर्काको सहयोग गर्नु उनीहरूको दायित्व वनेकोहुन्छ र जुन संबन्ध यसले बसाएको हु, ) शन त्यसमा अनुशासनको रेखाकोरिएको नै हुन्छ । त्यसैले मंलाई छ जबसम्म उनीहरूलेस्वुइच्छाले त्यस बन्धनलाई नाघेर अगाडि बढ्न चाहदैनन्‌ त्यसलाई पेशालेघचेद्तैन । त्यस्तै सीमा नाघदै जान चाहनेलाई नोकरीको पेशा खोज्दैहिड्नु- पति पर्दैन । घरैभित्र कडा निग्रानीमा रहेकाहरू 'कतिले आफूलाईचरित्रहीन बनाएका पनि छन्‌ । यो कुरा बझ्ने स्थितिमा त पुगिसकेकोछैनन्‌ । त्यसैले यस विषयमा चुप लागेर खुरुबैक्ष भात खान हिड भनेरभान्छातर्फ -लैजान्छे । र "० ६१- भात पस्कदै भन्छे, “ती जोडी गइहाले कुन बेला फर्कने हुन्‌ ।यो धन्दा आफैँले गर्नुपर्छु । तेरो विवाह भएर बुहारी घरमानआउनजेलसम्म यो यतिकँले बित्ने भयो ।” बिनोद पनि हाँस्तै भन्छ, “ए, त्यसौ भए तपाईलाई ट्रिपल नोकरचाहियो :" “हेर, अहिले नै उसकी स्वास्नीलाई दुःख दिने भए भनेर भनेको; लौ त्यसलाई केही पनि भन्दिनँ भयो अब !” क हांस्तै भन्छे । “काम नलगाउनु होस्‌ भनेको हो त ? डब्बल नोकरको नोकरभएपछि ट्पिल नोकर भएन र ! त्यस अर्चले पो हाँसेको । अब तपाईंपनि बाँउठेको कुरा गर्न थाल्नुभया ।" बाँउठेको कुरा होइन, तेरी स्वास्नीलाई मैले जे गरे पनि ट्रिपलनोकर बनाउनै सक्दिनँ विनोदले आमाले भनेको कुरा बुझ्छ र भन्छ, "ए....हो त !त्यो त भई भने पनि ट्रिपल नोकनी पो हुन्छे, होइन आमा !" हाँस्छन्‌ । समय दिनको ११ बजेको छ । घरमा ती आमाछोरा बाहेक अरूछैन । शिव भ्रमणमा गएको छ र सबै आआफना काममा । गौरीलाईसन्चो नभएकाले छुट्टीमा घर बसेकी छे । यो घरको व्यवस्था बेग्लैप्रकारको छ । आमाबाव, छोराछोरी सबै हुर्किसकेकाले साधी जस्ता भईक्राकानी गर्छन्‌ । राख्न पर्ने मान मर्यादा आमाबाबुलाई नराख्ने होइनन्‌ ।तर हाँसखेल, ठट्टा, दुःखसुख सबै आपसमा बाडिरहेका हुन्छन्‌ । गौरीशिब दुबै भन्छन्‌ “यो घर यौ परिवार हाम रचना हो । यहाँ हामी एकछौं । एक अर्काका साथी छौं ।" कुनैले छोराछौरीसंग पनि यस्तो के व्यवहार गरेको भनेर सोधेभने भन्छे, “सानोमा पनि यी आमाकै साथमा हुन्छन्‌ र्‌ बढेर ठूलाभएपछि ती साथी हुन्छन्‌ । मैले त्यही त व्यवहार गर्दै छु । नत्र यीछोराछोरीले साथी खोज्दै कहाँ पुग्ने हुन्‌ कहाँ, आ।आफनो लक्ष्यनलागेसम्म उनीहरूको दुःखसुख सुनिदिने, अर्तीवुद्धि दिदै सुच्याउनु पर्नेक्रामा सुन्याउने र यम्थम्याउत पर्नेमा थुम्थम्याउने र त्याज्य क्रालाईछोड्ने सल्लाह त दिनुपरिहाल्छ नि । आजभोलिका छोराछोरीलाई उहिलेकोजस्तो गरी दबाएर राख्नु हुँदैन । दबावले त सन्तानको भित्रि हयाउ नैसखाप पारिदिएर समयसंग सामना गर्न अगाडि सर्नै नसक्ने बनाइदिदोरहेछ । यसले त्यसरी मनस्थितिमै घक्का पार्ने हुँदा हामीले यिनीहरूलाईमुठ्ठीमा राख्न उचित हुँदैन । देशको शासनप्रणालीले पति समाज र घरका वातावरणमा प्रभावपार्दो रहेछन्‌ जसरी दवाव नभई समझदारीमा सरकार चल्दैछ, त्यसरी नै दैरे छलफल गर्नु, न्याय खोज्नु जस्ता स्थिति घरघरमा ल्याउनु पर्ने हुन्छ ।घदि यस्ता करा हामीले छोराछोरीको सनिदिएनौं भने ती बिद्रोही भएरनिस्कन सक्छन्‌ । अनुशासन, मयांदा र नैतिकता हामीले घरैबाट सिकाउँदैलैजानु पर्ने कुरा हो नत्र स्वतन्त्रतालाई बुझून नसकेर घर मात्र होइन,देशै पनि बिकृतितर्फ लाग्न सक्छ । त्यसर्थ म कहिले यिनीहरूको साथीभई छलफल गर्न सिकाउँछु, त कहिले गुरु भई अर्ध्याउँदै सम्झाउँदैअवस्थाको परिचय दिन्छु । यसरी आफूले जाने बुझेको ज्ञान सन्तानसम्मपुन्याउन्‌ सकेनौं भने हामीले बिताएका समय र जीवनसङ घर्ष व्यर्यकाहुन्छन्‌ किनकि यति नै अनुभव र ज्ञान तितलाई बटुल्न हामीले जतिकैउमेर बिताउनु पर्छ । अनि प्रगति कता उन्मुख हुन्छ ! त्यसैले भनिएकोहो, “आमाबाबु नै जीवनका पहिला गुरु हुन्‌ र घर नै पहिलोपाठशाला ।" ज्ञति गम्भीर कुरा गरै पनि हाँस्नै स्वभाव उसको भएको हुँदाअन्त्यमा हँसाउन भनिहाल्छे, “आज भोलिका गुरुहरूले पनि स्कूल जाँदालदी छोडेर जान थालेका छन्‌ ।” यसको प्रतिकार कसले गर्नै : यस्तो भइरहेकै छ । र 0 सौर्य मण्डलबाट उछिट्टिएको एक चोइटाले पृथ्वीको सिर्जनाभएझैं शिवगौरीका घरबाट अन्भाइएर पठाइएकी दयाले दीपेशका घरमापुगी नयाँ जीवन सृष्टितर्फ लागेकी छे । व्यवहार नयाँ, मान्छे नयाँ,तितीहरूसंगका सम्बन्धबाट उमार्नु पर्ने माया भएको हुँदा क समर्पित हुदैछे हरेक क्षेत्रमा । क चनाखो हुन सिक्ने कोसिसमा लागेकी छ । त्यसघरको व्यबहोर जुन उसका घरकोभन्दा बेग्लै छ, कतिमा क आफूलाईढाल्त सक्तिन र अल्मलिएर आदेशका लागि प्रतीक्षा गर्छे त कतिमा कअचम्मित भएर लोग्नेको सहयोग माग्छ । यस नयाँ घरमा “सरस्वतीको भन्दा लक्ष्मीको बास बढी रहेकोउसले पाएकी छै । सबै भौतिक साधनहरूले पूर्ण भएकाले त्यहाँ कमीकेहीको छैन भने जस्तौ देखिन्छ । त्यसैले त्यहाँ कोही पनि , प्रयत्नशीलरहेको देखिएन । ससराले जीवनभर नोकरी नै नगरेर बिताएका छन्‌ भनेसास्‌ घरव्यवहारमा मात्र सीमित छै । समय फुर्सतका साध बितिरहेछ ।आमाबाबु एकातिर आफना धुनमा छन्‌ भने छोराछोरी अर्कातिर । कसैलाईकेही थाहा हुँदैन को के गरिरहेको छ र त्यो जान्ने चासो पनि कसैमाछैन । . अहिले मात्र नयाँ दुलही भित्रिएकीले सबैको ध्यान उसतर्फखिचिएको छ । उततलै देखाएको नयाँपनाप्रति उनीहरू पनि त्यत्तिकै मजालिदै हाँस्तै ,छन्‌ र सिकाउने, संभझाउने -गर्दै उसलाई आफना घरकोव्यवहारमा ढाल्न खोज्दै छन्‌ । सबैले घरमा उसलाई चाहेको हुनाले दया अति खुसी भएकी, र पनि बाआमाका घरलाई बिर्सन सकेकी छैन आमा, बहिनी,भाइहरूसंग टेलिफोनमा कुरा भए पनि बाबुसंग न कुरा हुनसकेको छ नत भेट नै । सङ कोच गर्दै दीपेशलाई एक दिन बाआमासंग माइतीमाभैट गर्न जाऔं भन्नै प्रस्ताव राख्ता उसले जब स्वीकार गयो त्यहदिखिझन्‌ दयाको माया र , श्रद्धा दीपेशतर्फ बढेको छ । मनमनै भन्दै छै,(मैले लोग्ने" भगवानका कृपाले नै यस्तो सज्जन पाएकी छु ।" द्र यस्तै रमाइला दिनलाई खल्लो पार्न दीपेशको अमेरिका फर्कनेतरखर घरमा शुरु हुनथाल्छ । दयाले फकाउँदै छुट्टी बढाउन अनुरोध गर्छेतर दीपेशले उसको यस अनुरोधलाई प्रा गर्न असमर्थ रहेको बताउनअमेरिकाको नोकरी गर्नुपर्दा स्वीकार्नु पनै नियम बताउँछ । जांगरदारकोकर्तव्य के हो भन्ने बुझेकी दयाले त्यसपछि यसमा घेरै जोड गर्दिन रसौध्छै "तपाईंको इच्छा आफूले अवकाश प्राप्त नगरुन्जेलसम्म त्यहीनोकरी गर्ने छ कि केही वर्षपछि स्वदेशमा नै फर्कने छ । तपाईंइन्जिनियर हुनुहुन्छ । पैसाको समस्या पनि नपरेको तपाईंले त आफ्नैफर्म खोलेर यही काम गर्न थाल्नु भए पनि हुन्न र ? आफनो देशजस्तो त अरूको देश हुँदैन होला ? यहाँ जे भए पनि आफना भन्ने धेरैछन्‌ । परिवार छ, समाज छ, आखिर घन कमाउनु, यश कमाउनु पनित यिनै परिवारका र समाजका लागि हौ नि ? यिनै हुन्‌ आफनाकोमान, कदर गर्नसक्ने । त्यहाँ प्रवासीलाई भसनासरह पनि गन्दैनन्‌ रे भन्नेसुन्छु । भनाइमा कति सत्य छ, त्यो मलाई थाहा नभए पनि ज्ञानहासिल गर्न विदेशी सहयोग लिए पनि त्यसको प्रयोग स्वदेशमा नै गर्नुदेशसेवा हुन्छ कि भन्ने लाग्छ । हेर्नोस्‌ न, यही हुर्की, बढी, यहीकैअन्तपानी खाएर बाआमाको स्याहारसुसार पाएर यहाँकै शिक्ादीक्षा प्राप्तगरी हामीले आफूतो परिचय बनाउन सक्यौं । के हामीमाथि यस देशकोक्रण लागेको हुँदैन र : "हुन्छ तर म आदर्शलाई मात्र होइन, यथार्थलाई पनि मान्छु ।यत्रो भावनामा बग्नै तिमी यति त सौचेर हेर, यो देश, तेरो र यो देश,मेरो भन्न नै गलत होइन र ? हामीले किन मान्न सकिरहेका छैनौं, योएउरा पृथ्वी हो र यहाँ बस्ने हामी सबै प्रकारका मनुष्य मात्र हौं । यहाँके फरक छ ! उस्तै छ प्राकृतिक देन एस्तैगरी बनेको छ मनुष्य शरीरर उत्तै छन्‌ बाँच्ने जाधारभृत आवश्यकताहरू । अझ सीमाना रेखाङ्नगरेका ठाउँमा गएर हेन्यौ भने लाग्छ, हाम्रो सोचाइ कति खुम्चिएकोछु ।” दीपेशले आफनो मन्तव्य त्यसरी राखेपछि दयाले भन्छे, "यतिकुरा जानेर तपाईंले यसो भन्नु मलाई खिज्याउनु भएको त होइन ! पूरापृथ्वीलाई एक मानिन थालियो भने यहाँ कार्य विभाजन र शासनविभाजन नभएर कसैले पनि दायित्व नलिइदिदा प्रगति नै रोकिन्छ ।समष्टिगतका आधारमा हेर्नुपर्ने मानवता र मानव सभ्यता मात्र हा ।" “सीमाना तोकिनु पर्ने आवश्यकता किन छु भने प्रत्येकचागरिकले आफूनो राज्य सीमानाभित्र रही आआफूनै क्षमता अनुसारआफना भलाइका लागि यिनै प्राकृतिक देनहरूबाट के उपलब्ध गर्न ध्ष सकिन्छ भनी बद्धि प्रयोग गरी परिश्म गर्दै जानाले नै विकासमा फरकआएको हो । त्यसैले अर्काका क्षेत्रमा पनि अर्काका विकाससंग -निर्लिप्तभई त्यही रमाइरहनुमा आफू र आफूना देशलाई आफैँले निम्न ठान्नुहुनआउँछ कि भन्ने मेरो सोचाइ मात्र बताएकी हुँ । हामीले परिश्चम गर्न सकेनौं, हाम्रो बुद्धि विकास हुन सकेन,आफनो राज्य सीमानाभित्रका प्राकतिक बनोट धनी भएर पनि यसबाटफाइदा लिन सकेनौं भनेर विदेशिनुले झन्‌ झन्‌ हामीलाई पछाडि धकेल्नेत होइन भन्ने लाग्छ ! त्यसैले मैले त्यहाँबाट ज्ञान प्राप्त गरेपछि यहीफर्कने पो हो कि भनेर प्रस्ताव राखेकी हुँ ! गाउँका शहर पस्ने,शहरका विदेशिने सबै विकासको खोजमा भन्छन्‌ । बिकास भनेभागिरहन्छ क्या रे : मृगतृष्णा जस्तै जति नजिक पुग्यो उति परपरत्यस्तै आकर्षण देखाउँदै ।” दयाका कुरा निकै घतलाग्दा भए पनि दीपेश फर्केर जान नैतैयार हुँदै आफूले विदेशिनु परेका कारणको साथमाथै यहाँ योग्यताकोपारख नहुने परम्परा बस्तै आएका करा अरनीका चाइना पलायन हुनु रत्यो मरतिकार जसले पलान्चोक भगवतीको मूर्ति अति राम्रो बनाएकालेकलालाई नै मार्न हातखुट्टा दुन्क्याइदिएका उपमाहरू दिदैँ भन्छ, यहाँनोकरी योग्यताले मात्र पाइँदैन । कपावादले योग्यतालाई 'झुकाइदिएकालेस्वयं हामी आत्मग्लानीले भतुक्कै हुनुपर्छ । मैले पहिले यहीँ नोकरी गर्छुभनेर कोसिस नगरेका पनि होइन । आफनो देशले पत्याएन विदेशलेबोलाए पछि नाईँ जान्न म भनेर बसिरहुँ : यस्तो भने म गर्न सक्तिनँ । अहिले म एक्लै जान्छु र त्यहाँको चाँजो मिलाएपछि चिठी लेख्तैगरछला । मलाई पनि तिमीलाई छोडेर जाने मन कहाँ छ र : नोकरीछोडन सक्दिन ? म विवश खु दया । दयाले जे जति भने पनि सबैको रायअनुसार दीपेशले अमेरिकाफर्केर जानु उत्तम मानेकाले त्यसमा धेरै जिह्टी गर्न सक्तिन र आँखाभरीआस लिएर बिदा गर्दा खुसुक्क संझाउछे, “चिठी लेख्न नभुल्नु होला, मपर्खिरहन्छु ।" दीपेश गएपछि दयालाई निकै शून्य लाग्छ । माइती जान पनिमन लाग्दैन । अफिसबाट घर फर्कदा झिनो आशाले सताइरहेको हुन्छ रनन्दसंग सोधिहाल्छे, “दाजुको चिठी आयो, मैयाँ ?” लोग्नेसँग यति छिटो, यति गहिरो प्रेम बसेको संझैर दयाछक्कपर्दै सोच्छु, “तिनै बाआमासंग जन्मेदेखि अहिलेसम्म रहँदै आएकामात्यस संबन्धको वियोग बिर्सेर यो नयाँ व्यक्तिप्रति ज्यादा संझना कसरी रकिन आउँदै छ ! संस्कृतिको या, धर्मको या स्वार्थको, केका शक्तिले दद मलाई यस्तो बनाइरहेछ : संखदःख भन्न नै लोग्ने हो, लोग्नेको सबै अबतेरो आफनो हो, भनेकाले त्यसैका मोहले ज्यादा चाहेकी त होइनआमावबाबुसंग त जीवन नै गाँसिएको छ, उनीहरू गल्तीनै भएमा पनिक्षमा दिनसबने माया र ममताको भण्डार छातीमा राखेर वसेका हुन्छन्‌ ।त्यसैले यतातर्फको चाहना बढ्नु मायाको भन्दा वढी मोहले नै हो तया छोडिदेला भन्ने डरले हो ? यस्तो प्रश्न उद्ठाएए दया आफ्नैसोचाइमा अल्मलिन्छे । यही हो भनेर ठम्याउन नसकी पेरणासंग बसेरयसबारे छलफल गर्ने निधो गर्दै मनलाई लगाम लगाउँछै । प्रेरणा दयाकी खुबै मिल्ने साथी' हो ! उसको विवाह भई नानीसमेत भइसकेको र दीपेशका परिवारमंग पनि चिनारी भएकाले उसकाघरमा जाँदा कसैले पति केही नभन्ने भएकाले त्यहाँ गएर उही प्रश्नदोहोन्याउँदा प्रेरणाले भन्छे, “शुरु शुरुमा तिमीले भन्ने भैँ मोह, त्रास,स्वार्थ, सामाजिक रीति अनि धर्मले नै अङ कश हाल्छ त्यसपछि जीवनकाहरेक क्षेत्रमा साथ रहँदा माया बस्तै जान्छ । तिमीले दीपेश जस्तो लोग्नेपाउनचाहि संयोग भन्छुयौ या भाग्य यो राम्रो भएको छ । उसले कुनैकुरामा पनि कहिल्यै कुनैभन्दा कम हुन्‌ परेन । एकफेर, जागिर खानभनी अन्तर्वार्ता दिदा अनुत्तीर्ण भएको थियो र यहाँ नोकरी नै गर्दिनँ भनेरआवेशमा आई एउटा फर्म भरेर अमेरिकामा कै पठाएको थियो, तुरुन्तैबोलाइहाले । त्यसपछि पनि यसै कहाँ गएको हो र ! मलाई योचाहिन्छ त्यो चाहिन्छ भनेर लेखी पठाउँदा पति त्यो समेत दिन राजीभएर बोलायो । अहिले त नोकरी पनि पक्का भईसक्यो रे ः त्यसैले तँलाई त्यहाँ लैजान उसलाई कुनै गाह्रो पर्दैन । केहीदिनको मात्र कुरा हो । अँ, त्यहाँ पुगेपछि तँ पनि काम गर्न याल्नू ।विदेशमा काम गर्दा कस्तो हुन्छ भन्ने अनुभव त लिन सकिन्छ । “मैले आफूलाई भाग्यमानी नै संझेकी छु । बिदेशमा यति लामोसमयसम्म बस्ता पनि कुलतमा नपरेर पैसा कमाई घर पठाउनु भनेकोसराहनीय नै हो । अब पीर लाग्न यालेको अर्कै कुराले छ । अब तउहाँले पहिलेको जस्तो फुक्का आफूलाई सोच्नु हुँदैन । विवाहका बन्धनलेयसतर्फको दायित्व कति संझाउने हो भन्ने छ । विवाह भएर एक महिनापनि साथ बस्न पाएका छैनौं । त्यसैले उहाँको पूर्ण स्वभाव बुझन सकेकीछैन । यहाँबाट जानु भएकै आज झण्डै १५/२० दिन भइसक्यो । न तटेलिफोन आउँछ न त चिठी नै । अमेरिका फर्कने बेलामा पनि मैरोएउटै अनुरोध “चिठी पठाउदै गर्नोस्‌ है" भन्ने थियो । ख्वै कुनै समाचारत्यहाँको पाउन सकेकी छैन । यता आफूनो भने .....?" यति भन्दै कलज्जाउँदै टक्क अडझछै । ६७ गन्‌ भन्‌ के भयो तेरो : आँसले तक्या भिज्यो कि मनकँडिएर छियाछिया भयो ? यही हो हाम्रो । मायाका खानी हामी,यसैगरी भावनामा डुबिरहन्छौ, अन्तर्मखी भइरहन्छौ, यसलाई हामी आफनोकम्जोरी मान्ने कि नारीस्वभाव भन्ने कि संस्कारको छाप ज्ञ मलाई लाग्दैछ, दया, यो स्थिति हाम्रा छोराछोरीका पालामा पुगेर पनि जान्छ जादैनभन्न सकिदैन समय निकै अगाडि बढी सकेको छ दायित्वले ठूलो भागओगटेको छ ।" मेरो कुरा सबै सुन्दै नसनेर तिमीले एक्लै यति लामो कुराफलाक्यौ । मेरो अर्घ त्यो होइन । अब हामी दुई मात्र नभई तीद हुनेभयौं जस्तो भान मलाई हुन वालिरहेछ भनेर दयाले आफनो स्थितिप्रेरणालाई बताएपछि, प्ेरणा खुशी हुँदै भन्छे, “अब त झन्‌ राम्रो भयो। तिमीले समय काट्ने खेलौना जोडन थालिछ्यौ । अनि यो कुरापरिबारलाई थाहा भइसक्यो त ?” “कसरी भन्नु : यो घरको काइदा कदर हाम्रो माइतको जस्तोछैन । अझै के कोसंग भन्न हुन्छ र के भन्ने वाहा पाउन सकेकीछैन । यस्तो कुरा कसलाई सुनाउने म क यसरी दयाले आफनो असमर्थता बताएपछि प्रेरणा भन्छे, “गजबकीछेस्‌ त॑ ? अहिले कसैलाई पनि नबताएर पनि यो लुक्ने कुरा हो ! त्यसबेला घरकाले मात्र होइन, टोलकाहरूले समेत थाहा पाउँछन्‌ । यस्ताकुराको खबर घर परिवारलाई पहिले दिनुपर्छ । फेरि तिम्रो त लोग्ने पनियहाँ छैन । भरखर विवाह भएको छ ।” “उहाँ नभएर कै भयो त ? नानी त उसैको हो, यसमा कुनैशङ्का यसै लिन कहाँ पाइन्छ :" दया यति भन्दै प्रेरणालाई हेर्छ र प्रेरणापनि दयाले उसले बोलेका कुरामा त्यस्तो अर्थ लगाएकाले दिक्कहुँदै भन्छै,“होइन, कसले के भन्न आएको छ : यस्तो कुरा गरेर बचाउ लिनतम्सिन्छेस्‌ । यस बेलामा स्वास्थ्य परीक्षण भइरहनु पर्छ, कसैले ध्यानदिनुपर्छ भनेर पो त मैले त्यसौ भनेकी । तिमीलाई भन्न अप्ठ्यारो लाग्छभने म नै गएर यो शुभ समाचार सुनाइदिन्छु । भयो अब ?" च्रेरणाले लिएको जिम्माबारै दयाले त्यसपछि अरू केही पनिभन्दिन बर अर्को पनि सहयोग गर्न अनुरोध गर्छे, “ए .... सक्छैस्‌ भनेउहाँको अमेरिकाको टेलिफोन नम्बर पनि लिइदेन । बाहिरैबाट भए पनिम एक्फेर कुरा गर्छु । हेर्न म कस्ती हुस्म छु । छुट्टिने नै भएपछित्यहाँको टेलिफोन नंबर माग्नु पर्दैनथ्यो ? त्यस्तो खर्च गर्ने बानी नभएकीमैले त्यस बेला यसको आवश्यकता नै बिर्सिए । अझ अचम्मको कुरा तयो छ प्रेरणा, मसंग उहाँको ठेगानासम्म पनि छैन ।" दद एक दिन साह्रै सङ,कोच मानेर भए पनि नग्दसंग सुटुक्कउहाँको ठेगाना के मागेकी थिएँ क्रा उनीहरूलाई प॒गी हाल्यो । नन्दलेमैले कुनै माग्नै नहुने कुरो मागेकी जस्तो गरी हाँसेर सबैलाई सुनाउनुभयो । उनीहरूका अट्टहासको आवाज सुनेर म लाजले भतुक्क भएँ ।तैपनि न त्यो सुन्नेले न त पुनाउनेले मलाई अमेरिकाको ठेगाना दिए ।व्यवैं किन माग्न गएँछु भनेर आफैँसंग कुपित भए । लौ तँ नै भन्‌ मैलेआफूना लोग्नेको ठेगाना माग्दैमा तिनीहरूलाई त्यसरी किन हाँसेर उडाउनुपर्थ्यो ? तँ लाज मान्ने भएकीले नै उनीहरूलाई जिस्क्याउन मज्जालाग्यो होला । फेरि. जिस्क्याउने पनि त भरखर विवाह भएकैलाई त होनि ? साना साना कुरालाई लिएर पनि तँ कति सोचेर बस्छैस्‌ ? यसबानीलाई छोड्नेतर्फ लाग्‌ । नत्र दुःख पाउलिस्‌ । जे भए पनि तेरो यसपटकका दुवै काम म गरिदिन्छु त्यसपछिको जिम्मा भने म लन्नँ । त्योतैले आफैँले सल्टाउनु पर्छ । तेरो काम गरिदिए बापत मलाई केदिन्छेस्‌ ?” “मसंग के छ र तँलाई दिउँ : यस्तो व्यापारीको जस्तो कुरागर्न कहिलेदेखि थालिस्‌ !” “यो अनुहारलाई उज्यालो पारेर एकफेर हाँसिदित त सम्छेस्‌ ?तँ धेरै दुखी भइस्‌ भने तेरो त्यो अदृश्य नानी पनि तँजस्तै चिन्ता लिनेहुन्छ । अनि के त्यसको नाम चिन्तार्माण राख्छेस्‌ ?” दया पनि हांँस्तै भन्छे, “होइन, त्यसको नाम म हँसमुख राख्छु ।तिमीले हँसाइ हाल्यौ ।" दुवै केही छिन हाँसीखुशीले बिताउँछन्‌ र भोलिआफिसबाट फर्केपछि दयाका घरमा पस्नै बाचा गरेर पेरणाले दयालाईबिदा गर्छे । ७ १ ० साधनाले जहाजका ढोकामा उभिएर जहाजभित्र छि्दैका सबैपात्रीहरुलाई हाँसेर नमस्कार गरी अभिवादन गर्छै । जब जहाजको ढोकाबन्द गरिन्छ र त्यो धावन मार्गतर्फ बढ्छ यात्रीहरू “सिटको पेटीबाँध्नोस्‌” भन्ने सङ,केत अनुसार धमाधम पेटी बाँध्न थाल्छन्‌ ।परिचारिकाहरू हातमुख पुस्ने रुमाल बाँड्दै यात्रीहरूले पेटी बाँधे तबाधेकोजाँच्तै ओहोरदोहोर गर्न थाल्छन्‌ । केही छिनमा नै जहाजले टाउकोउठाएर जमिन छोड्दै आफना पाङ गाहरू पख्रेटामुनि लुकाउँछ र निर्धारितउचाइ समात्न आफतो गति बढाउँछ । जब जहाज आफनो उचाइकोतहमा आउँछ “पेटी बाँध्नोस्‌" भन्ने सङ केतको “बत्ती निभ्छ । अनन्त आकाशमा बादललाई चिर्दै बढिरहेका जहाजभित्र साधनालेजीवन सुरक्षाको ज्याकेट प्रयोग गर्ने विधि' बताइरहेकी छ । सबै यात्रीहरू “६९ उसले सङ,केत गरेको ठाउँ हेर्न र पहिरन कसरी गर्नुपर्छ भनेर आफैलेलगाई सिकाउन थालेकीलेै त्यो तरिका सिक्न साधनामाथि आँखाघुमाइरहेका छन्‌ । शुरु शुरुमा साधनालाई त्यतिका यात्रीहरूलाई आफूतर्फ ध्यानआकृष्ट गराई त्यो विधि सिकाउँदा सङ कोच लागे पनि अब उ अभ्यस्तभइसकेकी छ । जब जब अर्की परिचारिकाले बताउन बाल्छै, त्यहीअनुसार उसका हातहरू चल्दै सङ केत दिन वालिहाल्छन्‌ । जहाजभित्रयात्री कक्षमा परिचारिकाहरू भान्छा र स्टोभमा खाना तताउन र मिलाउनथाल्दा खत्राकखुत्रुकको आवाजका साथसाथै खानाको बास्ना हरहर चल्नथाल्छ, एउटा यात्रीले परिचारिका बोलाउने घण्टी थिच्छ । पिलिक्क बत्तीबल्नासाथ साधना छिटोछिटो हिडेर त्यस यात्रीनौजक पग्छे र बत्तीनिभाउँदै बोलाउनको तात्पर्य सौध्छै । यात्रीबाट जवाफ अनौठो आउँछ ।क अलि त्रस्त भएर नै सोधी रहन्छ, "तपाईंले त्यो ज्याकेट लगाउन किनसिकाउनु भयो र कुनै आपत्‌ आएकाले बताएको त होइन ! हो भने,भन्नोस्‌ हामी अहिले नै लगाएर बसिहाल्छौँ । त्यस बेला अल्मलिएलालगाउनै पनि नजालिएला बरु ओलिँदा यसको जञ्रत परेन भने तपाईंलाईफिर्तै दिउँला :” यात्रीको यस्तो प्रश्न सन्दा साधनाले के थाहा पाउछ भने कपहिलोपल्ट जहाज चढेको हौ र नग्नताको साथ भन्छे, "यो विधिसिकाएको आपत्‌ आइपरेको छ भनेर होइन, आपत्‌ आइपरेमा के कस्तोगर्नपर्छ भनेर उपाय मात्र सिकाएको हो । केही सङ्घ कट पर्नआएछ भनेहामी खबर गर्छौं । त्यसबेला अक्सिजन मास्क यहाँबाट आफैँ झर्छ ।हामी फेरि आएर नजान्नेका लागि लगाउन सिकाउँछौं र अरूलाईलगाउन पनि सिकाउँछौं । यो पढ्नोस्‌, यसमा पनि सिकाइएको छ भन्दैपढ्नलाई सिटका खल्तीबाट एउटा प्रति झिकेर दिन्छे । त्यसै बेला अर्कीपरिचारिकाले पेय पदार्थ र खाना बाँड्न धालेको सूचना दिएको सुनिन्छर त्यस यात्रीलाई निश्चिन्त भएर बस्न र खाना खाएपछि आरामलिनलाई के कसो चाहिन्छ त्यो भन्नलाई अनुरोध गर्छ ।" केही थाहा नपाएको त्यस यात्रीले भनोस्‌ के : उसैलाई सोध्छ,“के के दिन सक्नुहुन्छ, त्यो थाहा पाए पो त यो चाहिन्छ भनुँ ?” “कम्मल, तकिया, शिर दुख्न लागेमा र उल्टी आउन लागेमाऔषधी सबै छन्‌ । उल्टी थाप्ने यौ ब्याग भने हेर्नोस्‌ यहाँ छ भनेरदेखाइदिन्छै ।” वि यतिकैमा अर्को सिष्टबाट घण्टीको आवाज सुनिन्छ । साधना त्यहाँपुग्छु र सहयोगका लागि सोध्छ । त्यस यात्रीले केवल पढ्ने लाइट ७० बाल्नलाई बोलाएको रहेछ । त्यो सुनेर साधना खिस्स हाँस्तै बत्तिबालिदिन्छे । अर्का यात्रीले सबैकहाँ साधना पुगेकी र उसकहाँ नआएकीलेअलि रिसाउँदै भन्छ, “यहाँ खोइ, के चाहिन्छ भनेर सोध्ने चलन छैन किकसो ? म जाडाले अघिदेखि काँपिरहेछु । अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा उड्नथालेपछि यस्ता कुरामा ध्यान दिनु पनि पर्छ । कसरी यिनीहरूले प्रतिर्स्पधागर्लान्‌ खै ।! साधनाले, "सरी” भनेर कम्मल निकालेर दिदै सोध्छे, “चियाकफी या कुनै डिङ् ल्याकै !" उसले त्यसो भन्नाको आशय सेवामासुधार ल्याउनलाई हो भन्ने देखाउन भन्छ, “मलाई अरू केही चाहिदैन ।बरु तपाईंहरूले यात्रीहरूकहाँ बीचमा गएर के कसौ चाहिन्छ भनेर सोध्नेगर्नोस्‌ । अरू एयरलाइन्समा कस्तो हुन्छ, यहाँ भने !" यति भन्दै गमक्कपरेर कम्मल ओढ्छ र आँखा चिम्लिन्छ । साधनाले उससंग केही बहस गर्दिन र एकफेर केबिनको तलदेखिमाथिसम्म घुमेर सबै यात्रीहरूलाई निरीक्षण गर्छौ र कुनै कूनैलाई हाँसेर,“के ल्याऔौ" भनेर पनि सोध्छ । कूनै यात्री जिस्कने पाराले भन्छन्‌ पनि,“के छ तपाईसंग त्यो सबै दिनोस्‌ ।" यस्तो जवाफ सुनेपछि त्यहाँउभिइरहनु उचित ठान्दित र आफनै ठाउँमा फर्कन्छ । यीमध्ये एउटा यात्रीले उससँग सोध्छ, “तपाईंले यो काम गर्नथाल्नुभएको कति भयो !” साधना यात्रीको प्रश्न सुनेर स्तम्भित हुन्छै ।यात्री फेरि बोल्न थाल्छ, “यस्तो प्रश्न सोधेकामा नराम्रो नठान्नोस्‌ । मपहिले नै माफ माग्छु । त्यसपछि साधना झस्किन्छे र जवाफ दिन्छे,"किन नराम्रो मान्नु मेरो सेवामा केही कमी पो भयो कि ?” “तपाईंले गर्नुसम्मको सेवा गरेको, भनाइ सहेको देख्तादेख्तै पनियसो भनुँला के ? तपाईंलाई देख्ता र तपाईंको स्वभाव देख्ता तपाईंकुलीन परिवारकी छोरी हो कि जस्तो लाग्यो र सोधेको अनि तपाईंकोबाबुको ताउँ के नि ? घर त काठमाण्डूमै त होला ?” साधनालाई यात्रीको सबै जवाफ दिनु जरुरी संझिन्न र आफूअलि व्यस्त भएकी देखाउँदै एक छिन ल, फेरि आउँछु भनेर जान्छे रमनमनै भन्छे, “अर्काका बाबुको नाम र ठेगाना जान्न यसलाई कतिचासो परेको : सायद यसले पनि सोचेको होला, कुलीन परिवारकोछोरीले यस्तो नोकरी गर्दिन भनेर । यस नौकरीका सेवामा त्यस्तो कै छ१ यहाँ काम गर्नै नहुने : यस्ता सोचाइमा परिवर्तन कहिले आउने । | फेरि घण्टी बजेको सुनिन्छ । त्यसै यात्रीका सिटमाथिको बत्ती पिलिक्क बलेको देखिन्छ । साधनाले सोध्छे । उसले उही अघरो प्रश्नको क्ष जवाफ खोज्न उसलाई बोलाएको होला । त्यसैले उसले आफना साथीलाईत्यस. यात्रीकहाँ जान अनुरोध गर्छे । बन्दना त्यहाँ प॒गेर बत्ती निभाउँदै बोलाउनको अर्थ सोध्छे । त्यसयात्रीले पनि अर्कै परिचारिका आएकाले अन्कनाउँदै चिया ल्याउनलाईप्वाक्क भन्छ । वन्दनाले साधनाको नजिक आएर भन्छे, “चिया पिउने रे, अबत्यो भने तँ नै लिएर जा, म त जान्न । त्यो बुढो मलाई त कस्तोकस्तो लाग्यो । हामीलाई हेरान पार्न के के बोल्छ के के ? मैले अरूत केही पनि बुझिनँ, "चिया" भनेको मात्र सुने र "हस्‌" भनेरआइहाले । “तिमीले अर्डर लिएर आएपछि जान्न भनेर हच्कन पाइन्छ :अहिले चिया लिएर तिमी जाक र त्यसर्पाछा बोलायो भने म जाउँला ।यात्रीहरूले जे जस्दो भने पनि आफूले प्याँच्च बोलिहाल्नु हुँदैन । यतिछोटो समयका साथले के नै हुन्छ । उनीहरूको कुरा सुनिद्रिएर यदितिनीहरू खुशी हुन्छन्‌ भने हामीले सुनिदिएर के हुन्छ !” साधनाको यति कुरा सुनेपछि वन्दनालाई चिया लिएर जान करैलाग्छ । क चिया लिएर त्यहाँ पुग्छ र उसलाई दिदै भन्छे, “चिनी रदुध यसमा छ, कति चाहिन्छ मिलाएर खानु होला ।” चिया समातेर दुध र चिनी मिलाउँदै यात्रीले सोध्छ, "दुवईबाटफयाङ्गफोर्ट पुग्न कति समय लाग्छ : प्लेनमा वस्तावस्तै कहिले पुगिएलाजस्तो लाग्दो रहेछ । तपाईंहरूलाई लाग्दैन : सँधै यसरी उड्नु पर्दा कतिपट्यार लाग्दो हौ ।” “पट्यार मानेर हामीहरूलाई कहाँ पुग्छ र ? बरु तपाईलाईझर्को लागेको भए यो म्यागजीन पढ्नोस्‌, समय बितेको पत्तै लाग्दैनभनेर साङ गीला म्यागजीन पढ्न दिन्छे । म्यागजीन नसमातिकन भन्छ, "जहाजभित्र न त पढ्नै सक्छु नत सुत्न नै । हेर्नोस्‌ न, त्यता, यहाँ कति जना मस्तसंग निदाइरहेकाछन्‌, आफनो बानी भने यस्तै छ । मान्छेले दुःख पाउने गरेको नै आफनैस्वभावले हो ।" बन्दना त्यतिखेर हिडीसकेकी हुन्छे । यात्रीले आफूलेमात्र बोली रहेको थाहा पाएर चुप लाग्छ । जहाज उड्दाउड्दै बादलभित्र छिर्छ । हृप्प हुन्छन र माथि तलहुँदै वरथराउन थाल्छ, सिटको पेटी बाँध्नोस्‌ भन्ने सङ केतको बत्ती फेरिबल्छ । हबाइ परिचारिकाहरू यात्रीहरूले पेटी बाँधे नबाधेको जाँच्तैकुनैलाई बाँध्नमा सहयोग गर्दै घुम्न थाल्छन्‌ । एकफेर, जहाज उफ्रदा पि साधना भन्नै यात्रीमाथि परेकी थिई । सिट समातेर आफूलाई समालिहालीर पो केही भएन । ॥ परिचारिकाहरूको लागि सुरक्षित राखेका सिटमा पुगी । क, पतिउनीहरूसंग बसेर पेटी बौ ध्दै त्यो घटना साथीलाई बताउछ र खृवसंगसबै हाँस्छन्‌ । हाँसोले उज्ज्यालो भएको अनुहार त्यस यात्रीले पनि देख्छ। उसको ध्यान साधनातर्फ नै खिचेको खिचिएकै हुन्छ । साधना र त्यसयात्रीको आंखा जब जुष्छन्‌ साधनाले पर्दा तानेर यात्री कक्षलाईछेकिदिन्छे । केही समयपछि नै जहाज पुन: नियन्त्रणमा आउँछ । यात्रीहरूरगरगाउन थाल्छन्‌ । शौचालयतर्फ जाने, त्यस बाहिर पर्खने रसाथीहरूका सिट नजिकै गएर उभिई उभिई कुरा गर्न क्रम चल्नथाल्छ ।साधना फेरि त्यस यात्री कक्षामा घुम्दा उसले प्रश्न गरिहाल्छ ,“तपाईंमसंग साँच्चै रिसाउनु भयो जस्तो छ ? मैले तपाईंको परिवारबारे सोध्नुनपर्ने थियो, सौधिहालै, माफ गर्नोस्‌ है !" उसैका साथमा बसेको यात्रीटाढो भएर उसको कुरा सुनिरहेको हुन्छ । साधनाले “छैन, मलाई यतिसाता कुराले रिसै उठाउँदैन तपाईं ढुक्क हुनोस्‌" भन्दा त्यो यात्री दङपर्छ । अर्का यात्रीले अब फयाङफोर्ट पुग्न कति बाँकी छ भनेर सोध्छ रसाधनाले एक घण्टा मात्र बाँकी छ भन्ने जवाफ दिदा त्यो यात्री अलिगंभीर भएर भन्छ, “त्यसो भए हाम्रो छुट्टिने बेला आयो ।” एकफेरलामो स्वास तान्छ र फेरि भन्न वाल्छ, “मेरो पनि तपाईं जसौ छोरीथिई । त्यो पनि यस्तै विमान परिचारिका थिई । तपाईंसंग यहाँ भेट हुँदामेले त्यसैलाई संझिरहेँ ।" “अहिले तपाईकी छोरी के गर्दै हुनुहुन्छ त : यो काम छोडिदिनु भयो !" ३ “याहा छैन के गर्दै छे : घरबाट उड्न हिडेकी फेरि फर्किन ।मैले यस्तो नोकरी नगर भन्दा तपाईंहरूले यहाँ यात्रीहरूसंग गरेकोव्यवहार :र तिनीहरूलाई पुच्याएको सेवा देखेर मेरा मनले त्यस छोरीलेपति: यसै गर्थी होली भनेर कुरा खेलाइ रह । मलाई एकपटक त्योभएको जहाज चढ्ने रहर थियो । त्यो पुग्नै पाएन ।" क एकपटक भावविभोर हुन्छ । साधनालाई के भनेँ के हन्छ ।त्यस यात्रीले भन्न छोड्दैन क भन्छ, "तपाईंहरूजस्ता कलिला केटीहरूयसरी उडिरहेको देख्ता कस्तो कस्तो लागिहाल्छ र के के भन्न थाल्छुपत्तै पाउन्न । भगवानले त्यस्तो अन्याय कसैमाथि पनि नगरून्‌ ।साधनाको मन पति उसको कुरा सुनेर विरक्त हुन्छ र वास्तविकतासंफाउन भन्छे, “जीवन लिएपछि मर्नु त परिहाल्छ । कुनै न कुनै कुरा ७३ निमित्त भएर आउँछ नै । ङ मात्र होइन, त्यस जहाजमा चढ्ने कतिथिए सवैको त्यस्तै गति त भयो होला ? यो सबै भवितव्य हो । उड्नैर गुड्नेको त कुरा छोडी दिऔं, हिड्नेहरूलाई त कुन बेला के हुन्छुथाहा हुँदैन । यस्ता क्रा संझैर किन दु:खी हुनहुन्छ !” यति भन्दै क त्यहाँबाट उम्केर फेरि आफना साथीहरू भएकाठाउँमा पुग्छे । त्यस यात्रीको क्रासनेपछि उसपति सहानुभूति लाग्नुकासावसाथधै स्नेह लाग्न थाल्छ र एउटा कागजका टुक्रामा आफनो नाम रठेगाना लेखेर उसलाई दिदै भन्छे, “काठमाडौं फर्केपछि भेटगर्न आउनुहोला । मेरा बाआमासंग पनि चिनाजानी हुन्छ । मलाई चाहनु हुन्छ भनेतपाईले "छोरी" भन्नु भएको थियो त्यही छोरी मसंग आकाशमा नै भेटभयो र क ड्युटीमा रहेका बेलामा उससंग उड्ने इच्छा थियो भन्नुभएकोपनि आज मसंग उड्दा प्रा भयौ । त्यस यात्रीले साधनाले दिएकोठेगाना लिएर छक्कपरी हेर्छु । साधनालाई अब त्यहाँ अरूबेर अड्नेफुर्सत हुँदैन । अवतरणका लागि सेवाका तयारीमा लाग्नुपर्ने बेलाभइसकेको हुन्छ । ' त्यस दिन होटलमा पुगेपछि साधनालाई त्यस यात्रीको निकै मायालाग्छ र उसकी छोरीबारे कल्पना गर्न थाल्छे । यो पेशा निश्चय नैज्यादै कठिन हुनुको सावसावै आकर्षक पनि छु । सरसर हेर्दा हामी सबैशान्त देखिन्छौँ । राम्रो लगाएर, श्रृङ्गारिएर हांस्तै सेवामा हाजिर हुनु,ठाडो जवाफ यात्रीलाई दिनुहुन्न भन्ने सिद्धान्तको पालना गर्दै जानु,आकाशमा उड्दा सबै यात्रीको केन्द्रविन्दु भई सहयोगी भई दिनु कत्रोकठिनको जिम्मा छ, जसलाई हामीले शीतल तरिकाले निर्वाह गर्नुपर्छ । सबै यात्री एकै प्रकारका सभ्य हुँदैनन्‌ । कुनैको दृष्टि हामीमाथिअति नै तुच्छ हुन्छ मानौं हामी सेवाका लागि होइन, यात्री मनोरन्जनकालागि त्यहाँ खटिएका छौं । त्यही भावना लिएर जिस्क्याउने, सताउने,त्यतिले चित्त बुर्भेन भने गाली गर्ने कुनैले गर्छन्‌ भने कुनैले “पैसातिरेका छौं यसै भनेका छैनौं तिम्रो एरलाइन्सलाई छानेर आउनुको मतलवयही व्यवहार पाउनलाई हो” भनेर असन्तोष व्यक्त गरेको पनि सहेरबस्नुपर्छ । सबै यात्रीले सोचेका हुन्छन्‌ उनीहरूलाई एक एकलाई समयदिएर सेवा गरून्‌ तर हमी चार पाँच परिचारिकाले छोटो समयभित्र सबैयात्रीहरूलाई त्यस रूपको सेवा पुन्याउन सक्तैनौं र तोकिएको सेवा मात्रगर्दा, छोटो जवाफ दिएर आफू काममा व्यस्त हुँदा चढेकी र बढेकी भन्नेलान्छना सुन्नपर्छ र त्यस्तै विभिन्न मौग गर्दा आफनो असमर्थता व्यक्तगर्दै “सरी” भन्यौ भने उनीहरू झन्‌ रिसाउँछन्‌ । खासगरी खाना रपेय पदार्थ दिदा कोही शाकाहारी भइदिन्छन्‌ भने कोही गुलियो नखाने, छा कसैलाई अमिलो पिरो चाहिने इत्यादि । तोकिएको खाना र ताकिएको पेयपदार्थ लिएर उडेका हामीले माग अनसार दिन नसक्ता आफू रएरलाइन्स बारे गाली गरेको सुनेर पचाउन पर्छ र मृसुक्क हाँसेरभावहीन भई फेरि काममा जुदनुपदा निकै मानसिक कष्ट सहनुपर्छ । योकठिनाइ हामीलाई देख्नेहरूले बुझन सक्तैनन्‌ र भन्छन्‌, "म्या मोज छयिनलाई ? हातभरि पैसा छ रातदिन खुट्टा देशविदेशमा पर्छन्‌ ।जोमसोमको स्याउदेखि दुवई र हड्डङको सुन भित्रयाउन पाउँछन्‌ । यस्तोबोल्दा के सौच्न बिर्सन्छन्‌ भने हामीमाथि पनि कम्पनीको नियम रसरकारी कानुन लाग्छ भनेर । हाम्रो अर्को कठिन अवस्था त त्यो वेलाआउछ जब जहाज :- उड्दाउडंदै आपतकालीन अवस्थामा पुग्छ । यात्रीहरूकोसुरक्षाको व्यवस्था गर्नु, उनीहरूको चिच्याइ, घवराहट, शुवावासी सबै कोसामना गर्दै र तिनलाई सान्तावना दिदै हौसला दिन हामीले अर्गाडबढ्नपर्छ । त्यस अखतको हाम्रो अवस्थाको ज्ञान कसैलाई पनि हुँदैन ।अरुले त भन्छन्‌,” ती परिचारिकाहरूले के गरे आफैँ सुरक्षित हुन खोज्दैथिए । हामीलाई हेर्ने को ः “ यस्ता कुरा मनमा खेलाउँदा खेलाउँदै त्यो दिन सभझन पुग्छे जुनबेला क आन्तरिक क्षेत्रमा उड्दै थिई । श्रावणको महिना थियो, आकाशकाला बादलले ढाकेको थियो । जहाज उडेको केही समयपछि नै मौसमअरू खराब हुँदै जानथाल्यो । हावाका झोक्काले जहाजलाई कहिले यतात कहिले उता हुत्याउन थाल्यो । जहाज फर्कने स्थितिमा पनि आउनसकेन । यात्री कक्षामा कोही बान्ता गर्न थाले भने कोही राम...रामभन्दै भगवानलाई गुहार्न थाले । कोही लौन नि अब कहाँ समाङै भनेरकराउन थाले भने एउटी आइमाई यात्रीले उसलाई नै च्याप्प समातेरभन्न लागी, "लौ न मेरो त पेट दुख्न थाल्यो नानी पो जन्मन्छ कि :" भित्रभित्रै आत्तिएकी त क पनि थिई तर गरोस्‌ के आफनामनको व्यवा उसले कसैलाई पति सुनाउन सक्तिनधिई । मुखमा घैर्यल्याई यात्रीलाई ढाडस दिनु परेको थियो, “नहडबडाउनुहोस्‌ डराउनु पर्नेकेही छैन हाम्रा कप्तान साहेबहरू खली छन्‌, एकै छिनमा ठिक भइहाल्छ। यौ गडवड खाली मौसमको खराबीले मात्र भएको हो ।" वास्तवमात्यस वेला जहाजले आफूनौ बाटो छोडी निकै पर हतिहाकको थियो रकप्तानहरूले ठिक बाटामा ल्याउन हरप्रयास धिए । उनीहरूकुहिरोका काग भइरहेका थिए । अवतरण भइसम्नु पर्ने समयभन्दा झण्डैआघा घण्टा बढी जहाज उडिसकेकाले त्यहाँ इन्धनको समस्या आइपर्छकि जस्तो स्थिति देखापर्न लागेको थियो । तर त्यसै बेला फेरि भयड्ररकोहावा चल्नाले जहाजै हृत्तिन थालेको थियो यात्रीहरू बेहोस हुने स्थितिमा 000 पुग्न लागैका मात्र के थिए जहाजलाई कप्तानले नियन्त्रणमा लिन सफलभए र एकँ छिनमा बादललाई छल्दै जहाज उज्ज्यालोतर्फ बढ्न थालेकोसबैले चाल पाए । बिस्तारै यात्रीहरू शान्त र सुस्त हुँदै गएका थिए रसाधनाले पनि त्यस आवस्थाबाट छुटकारा पाएर आफना सिटमा आईपिना पछुतै आफना बावआमालाई संभैकी थिई । उनीहरूका संझनालेकण्ठ रुद्ध भएको त्यस बेलाका पीडाका सेंझनाले अहिले पनि उसकाआँखा रसाउन थाल्छन्‌ । अनि संझन्छे त्यस यात्रीकी छोरीलाई उसले पनियस्तै समस्या जहाजभित्र भोगी होली । तर हामीले जस्तो आपत्‌बाटसुरक्षित भएको खबर दिन नपाएर आफैँसहित हराई । मैले यसरी आपतृबाट बचेर घरपुगेपछि आमासंग टाँसिएर रोईशान्त भएकी थिएँ तर त्यस यात्रीले छोरीलाई तातो दिएर उसको आँसुपुछीदिन नपाएर आफैँ उसका लुगाहरू समातेर कति रोयो होला ।साधनालाई यस कल्पनाले त्यस यात्रीको अनुहार संझाउछ र त्यसैकासाथसाथै उसकी छोरीको अनुहार कोर्छौं जो आत्तिएर बाआमालाई पुकार्दैहँदै भनी होली "मेरा बाआमा, म मरेँ भने तपाईंहरूले धेरैनलिनुहोला ?” यस सोचाइले दिक्कभएकी साधना फैरि आफना मनलाई यसरीसंझाउँछे, "जन्मन, बाँच्नु र मर्नु जीवनका अवस्थाहरू हुन्‌ । यिनलाईपेशाले के फरक पार्छ । मरिन्छ कि भनेर भाग्ने हो भने सन्सारमा कुनैठाउँ छैन जहाँ लुक्ता मृत्युबाट बच्न सकिन्छ । घरमा बस्ने पनि तभवितव्यमा परेर मरेका छन्‌ । बरु मर्नु नै छ भने पनि अन्तिम साहसदेखाएर मर्नु नै के बेस होइन र : जसले जेसुकै भनून्‌ मलाई आफनोयस पेशासंग गर्व छ र यसलाई सबैका सोचाइमा आदर्श सेवा भन्नेपारेर छोड्छु । यस्तो अठोट मनमा लिएर क सुत्ने कोसिस गर्छे । सह रात पर्न लागेपछि शिव खड्का जङ्गलको अन्त्य भागमा पृग्छ ।त्यहाँ एउटा घर देखिन्छ र झ त्यही बास बस्ने निधो गर्दै ढोकाढकढकम्याउन पुग्छ । एउटी ९/१० वर्षकी बालिका आई ढोका खोन्छे ।शिवले बासको माग गर्दा त्यस बालिकाले जवाफ दिन पाउँदा नपाउँदैमाथि चोटाबाट आवाज आउँछ, “ए नानी, वास र गाँस खोज्दै आएकाहुन्‌ भने खुरुक्क माथि ल्याएर सत्कार गर । साँझका पाहुना देवताहुन्छन्‌ ।" आजको भौतिक युगमा पनि त्यस्तो सत्कारको भावना राख्ने त्यसव्यक्तिसंग भेट गर्ने इच्छाले पनि क. त्यस बालिका पछिलागैर चोटामाजान्छ । त्यहाँ प॒गेपछि बालिकाले गन्दी बिछ्याइदिदै बस्नै अनरोध गर्छै रआफू बाबाकहाँ पृजाकाठामा जान्छे । त्यहाँ क ध्यानमा लीन भइसकेकालेभान्छाकोठातर्फ लाग्छे । कतै खाने कुरा छ कि भनेर खोज्दा एक दुईकोसा केरा फेलापार्छै र त्यही पानीका साथमा ल्याएर दिदै भन्छे, “बाबाध्यानमा बसिसक्नु भएछ । एक छिन पर्खनोस्‌ ,उहाँ आएर भेट गर्नहुनेछ॥ म त्यही तलका गाउँमा गएर आउँछु भनेर दौडन्छे । शिवले उसलाईरोक्न खोज्दाखाज्दै क ओभैल भइहाल्छे । कं विस्मित भएर बसिरहन्छे ।केही बेरपछि एउटा वृद्ध हातमा फूल र नैवेद्च लिएर आइपुग्छ र त्योपाहुनालाई दिदै भन्छ, “यो प्रसाद ग्रहण गर्नोस्‌ यसलै मनलाई शान्तिदिन्छ । तपाईंले लिएका लक्ष्यलाई पुरा गर्छ । यसरी विचलित भएर हुँदैन ।" र - वृद्धको कुरा सुनेर शिब उद्श्वान्त हुन्छ र झ्वाट्ट भन्छ, "मेरोलक्ष्यबारै तपाईंले के थाहापाउनु भयो र यसो भन्नुहुन्छ !” त्यस वृद्धले पनि हाँस्तै जवाफ दिन्छन्‌, “यति मात्र थाहा छ,मनुष्य लक्ष्यविहीन जाग्रत्‌ हुनै सक्तैन र तपाईंमा जागरण आइसकेको छ। यही भ्रमणको लध््य पूरा गर्नलाई पनि त शान्ति र मनको स्थिरताचाहिन्छ नि, होइन ?” शिवलाई त्यस व्यक्तिका तर्कमा. निकै सत्यता रहेको पाउँछ रभन्छ, "अकाद्‌्य छ तपाईंको भनाइ । मैलै त्यस्तो प्रश्न गर्नु नै मेरोअज्ञानता हो । माफ गर्त होला, बाबा !" ७७ बाबाले शिवको आत्मप्रशंसा सुनेर हाँस्तै भन्छन्‌, "तपाईंको प्रश्नमेरो भनाइले उठाएको हो । त्यसैले माफ कसलाई कसले दिने : दुईव्यक्तिको भेट भएपछि क्राको श्रृङखला बनिहाल्दछ । अरू भन्नोस्‌तपाइँको घर कहाँ हो : "घर त मेरो काठमाडौंमा हो । अनि तपाईँ, एक्लो व्यक्ति यस्ताजङ्गलका छेउमा कसरी बस्न सक्नुभएको छ :" शिवको कुरा सुनेर नी हाँस्छन्‌ र एक छिन चुप लागेपछिभन्छन्‌, "म एक्लो कहाँ छु र ! यो सन्सारको वस्ती यति ठूलो छ मकहिल्यै पनि एक्लो हुन्न । झलक्क हेर्दा यहाँ म र मेरी त्यो सानीनातिती मात्र छौ जस्तो लाग्छ र यो वास्तविक सत्यता पनि हो । तर,यदि हामीले मनलाई साँघरो र मतलबी बनाएनौं भने हामी सबै साथमारहेको पाउन सक्छौँ । आजैको कुरा गरौं तपाईं आउनु भयो र हामासाथमा हृनुहुन्छ । मलाई “वाबा" भन्न थाल्नुभएको छ र मैले तपाईंलाई“बाब" । हाम्रा बीचमा बनेको यो संबन्ध र साथमा बिताउन लागेकोयस रातले के हामीलाई “तँ एक्लो छस्‌" भन्छु र : संबन्ध रगतलेगाँसेको, मानवताले जोडेको र प्राणीको नाताले बनेको हुन्छ । यत्रोफैलिएको सम्बन्धलाई विखण्डित पारी यति मात्र मेरो भन्न कहाँ हन्छ र? सबै मेरा हुन्‌ र सवैको म हुँ भन्ने सोचाइ राखे एक्लो कहिल्यैभइन्न अलि अकमकाउदै शिवले सोध्छ, “अनि व्यवहारमा : सिद्धान्त रव्यवहारका फरकले ल्याउने गरेका भिन्नतालाई केले हेर्नुहुन्छ ?” बाबा यसपटक भने शान्त हुन्छन्‌ र भन्छन्‌, “मैले बताएकोसम्बन्धका विषयमा मात्र हौ, व्यवहारबारे केही बोलेकै छैन । व्यवहारमाभिन्नता नैतिकताले ल्याउँछ नै र त्यस नैतिकताको प्रयोग गर्न समाजलेआफूता रीति स्थितिका माध्यमबाट सिकाएको हुन्छ । समाज हाम्रोसभ्यताको परिचय हो र सभ्यता समयले ल्याएको विकास हो । यादराख्नोस्‌, समय जति अगाडि बढ्छ मनुष्यले मनष्यलाई उति नै राम्ररीचिन्दै जानेछ र त्यसका नतिजाले अटुट सम्बन्धको सिर्जना गर्नेछ ।" भावानात्मक कुरा गर्नमा तल्लीन रहेका तिनको ध्यान मैनाकाप्रवेशले भङ्ग पारिदिन्छ र मैनाले डसाराले बाबालाई बोलाएर भान्छाकोठामा लैजान्छ । झोलामा चामल र केही आल मात्र ल्याएको देखाउँदैअरू बजार उठिसकेकाले नल्याएको बताउँछै । जे उपलब्ध भएको छ,त्यसैको खाना बनाउने आदेश दिएर बाबा शि्वनिर आई बस्तै फेरि कुराचाल गर्छन्‌ । शिवलाई बाबाप्रति भन्दा बढी ध्यान त्यस बेला त्यो सानीबालिकापट्टि खिचिन गएकाले बाबासंग अनमति लिएर मैनालाई भान्छामासहयोग गर्न तत्पर हुन्छ । वाबाले उसलाई रोक्नै मैनाको खुबीको तारिफगर्दै भन्छन्‌, “भान्छामा गएर के गर्नुहुन्छ : मैनाले तपाईंलाई छुनै दिन्न। आजभन्दा दई वर्ष पहिलेदेखि नै उसले अतिविहरूलाई पकाएर खुवाउनेगर्दै आएकी छे । गरीब र दुःखीको सन्तान भएपछि उमेरलाई उछिनेरकाम गर्नपर्छ ।" शिवलाई बाबाको कुरा सुनेपछि के भनेँ के भनुँ हुन्छ र सोध्छ,“यहाँबाट गाउँ धेरै टाढा छैन क्या रे । थकाइ लागेपछि एक पाड्लाचाल्न पनि नपरोस्‌ जस्तो भइहाल्छ अनि घर त के खुबै पनि आलिझयाम्म परेको देखियो भने बसेँ बसुँ लागिहाल्छ ।" शिवले उनका कुरामा विशेष चाख नलिएजस्तो मानी बावाभन्छन्‌, "मेरो गल्फत्तीसंग झर्को लागेर गाउँतर्फ किन बढिनँ भनेरपछनुताउन थाल्नुभयो कि कसो ! यस बेला जङ्गलका छेउछाउमा हिड्नुयात्रीहरूका लागि उचित हुँदैन । बरु म चप लागिदिन्छु । मेरोस्वभावसंग पनि म आफै आजित भइसके । कुनै पाहुना आए कि मतिनीसंग कुरा गर्दागर्दै दिक्कै लगाइदिन्छु क्यारे जौ पनि मदेखि भाग्नैखोज्छन्‌ ।” “मेरा सोधाइको तात्पर्य त्यस्तो होइन, बाबा ! त्यो सानी छोरीत्यति छिटो गाउँमा पुगेर आइसकी । मैले अलिकति हिडाइ अगाडिसारेको भए बस्तीमा पुग्थेँ । यहाँ तपाईंहरूलाई यसरी दौडन्‌ पर्ने नौवतआउंदैनथ्यो भनेर मेरा अल्छिपनालाई जाँच्न मात्र मैले सोधेको हुँ, यसलाईअन्यथा नमान्न होला" भनैर सफाइ दिदै उहाँको ज्ञानवर्द्धक क्राहरू सुन्नअझै आफू लालायित रहेको बताउँछ । बाबालाई शिवका कुरामा विश्वास लाग्दैन र भन्छन्‌, "मेरोफतौरोलाई यसै ज्ञानवर्क बनाइ दिनुभयो । यो त मेरो मन यौलाहाजस्तोगरी कराइरहने भएकाले बोलिरहेको मात्र हुँ । कुनै दिन कोही पनिपाहुना भएनन्‌ भने त्यही मैनालाई मात्र भए पनि राखेर बोलेको बोल्यैहुन्छु । त्यो बिचरी सुन्दासुन्दै जब निद्राले घुप्लुक्क भई ढल्छे अनि पोग्र फसङ हुन्छु ।” यस बानीलाई नराम्रो भन्त मिल्दैन । हामी सामाजिक प्राणीभएकाले हाम्रो अन्तर इच्छा नै साथी खोज्ने हुन्छ बोल्ने र बोलेको सुन्नेव्यक्तिको आवश्यकता भइरहेको हुन्छु । म पनि त त्यस बेलादेखितपाईंसँग बोलेको बोल्यै छु । मेरो पनि चप लाग्न नसक्नुको अर्थ त्यहीहो । ७९ “राजधानीनिवासी तपाईलाई वाकपट्तामा कसले छुनसबने :. सकेपेशा पनि व्यापारी नै हो कि सन्छु, काठमाडौंमा खेतीपाती गरेर खाउँलाभन्ने नचिताए पनि हुने भइसकेको छ रे ? घरैघरले ढाकेर खुल्ला जग्गादेखिएको भन्न त्यही टुँडिखेल मात्र छ । त्यो पनि कति दिन टिक्नसक्छभन्छन्‌ ? पहिले नाङले पसलहरू जसरी ठाउँ ठाउँमा हुन्थे, अहिले तीहराएर ग्राहकहरूका सुविधाका लागि भन्दै आकाशिएका हात्ती पसारिएजस्तो फैलिएका घरहरू बनाई थप्रै विभिन्न किसिमका सामानहरू एकैथलामा पाउन सकिने गरी पसलहरू खोलिएका छन्‌ रे ? कहीं तपाईंपनि त्यहीका पसलेमध्येको एक त होइन : विदेशी सामान भित्र्याउँदैस्वदेशी र पर्यटकहरूलाई बेच्न चत्र व्यापारी : कि सरकारी नोकरीदिएर पालेकोमध्ये पर्नुभयो !" “पैसाको खेती गर्नु भनेको व्यापार हो । खेती गरेर खान सक्नेऔगात मेरो छैन । सरकारी नौकरी दिएर पालेको हो कि भन्नै तर्क गर्नभएकामा भने" हो "म नोकरीमा थिएँ तर अहिले मलाई आफैँ गरीखाक ननेर पाल्न छोडिदिएका छन्‌ । " "ए बु्े, त्यसैले फुर्सत पाएर देशश्चमणमा लाग्न थाल्नुभएको ?नोकरीमा रहँदा घेरै विदेशमा भ्रमण गर्नुभएको होला : आफनो देशत्यसका अगाडि कस्तो पाउँनु भएको छ : गर्काको देशको उन्नति देखेरआफनो देशलाई संझदा च्वास्स घोच्थ्यो कि घोच्दैनथ्यो :” अलि हाँस्तैभन्छन्‌, “घोचे पानि त्यो दुखाइ मेटिइ हाल्थ्यो भन्नौस्‌ न ? यही भएकोछ हाम्रो देशप्रेम ।” शिवले केही जवाफ दिन नसकी शान्त हुन्छ । उनी अझै भन्दैहुन्छन्‌, “जागिर कुन अड्डामा खानुभएको थियो ! वकिल हुनुभएको तहोइन ? बेला हेरी पीपलपाते बन्नसक्ने तिनै हुनसक्छन्‌ र आँहले त्यस्तैमान्छे सबैको प्यारो बनेका पनि छन्‌ । जहाँ पनि पुगेका छन्‌ । जेजस्तो खबर बटुले पनि कसलाई के मन पर्छ, त्यसै प्रकारले रचना गरेरत्यसकहाँ पत्याउने गर्छन्‌ ।" “वकिललाई भन्नुभएको कि वकिलको पेशाबारे यसो भन्दै हुनुहुन्छ? कृ बक्स त्यस्ता निस्के पति यो पेशा त्यस्तो पीपलपाते हुँदैन । पक्षर दुबै दृष्टिकोणले हेरेर बहस गरेपछि मात्र साँचो कुरा पत्तालाग्न सक्ने भएकाले नै यो मही मधेजस्तो गरी मध्ने प्रधा बसाएर नौनीनिकाल्न खोजेको हो । यसरी कहिले पक्ष र कहिले विपक्षबाट बोल्नुपर्नेतिनीहरूलाई पीपलपाते भन्न खोज्नु भएको हो भने पनि न्यायलाई योपरिभाषा नल्याउनु भए बेप हुन्छ ।” ८० शिवले अलि नराम्रो मानेको ठानेर बाबाले भन्छन्‌, "सबैलेजानेका छन्‌ यी वकिल डाक्टर, पुलिस र शिक्षकको पेशा देशका लागिकति जरुरी छ भनेर । यिनैले हुन्‌ न्यायोचित अधिकार दिएर आत्मबलबढाउने, ज्ञानको भण्डार उघारेर उन्नतितर्फ लम्कन बाटो देखाउने रआइपर्ने बाघाहरू हटाई सहयोग गर्ने तर त्यस बेलासम्म उपयोगीहुनसक्छन्‌ बाब; जबसम्म यस पेशामा कार्यरत व्यक्तिहरूले सेवाको महत्वबुझेर आफना निर्णयलाई व्यापारीले नाप तौल गर्ने ढक खोज्नेजस्तो गरीआर्थिक लाभका पछि लाग्दैनन्‌ ।” “पेशा र त्यसमा संलग्न व्यक्तिमा फरक छ । यदि ती व्यक्तिलेपेशाको नैतिकता पालन गरेका छैनन्‌ भने त्यो गराउने जिम्मा पनियसैको व्यवस्थाले लिनुपर्छ । व्यक्तिले पेशा धमिल्याउन पाइँदैन भन्ने मेरोलाटा बद्धिले भन्छ । तर हो, तपाईंले भनेजस्तो गरी यहाँ यस्तो छैन । बिश्वास गर्न अति गाह्रो हुदैछ । चोर फटाहा भनेर (0240 पनि जबसम्म तपाईं प्रमाण जुटाउन सक्नुहुन्न, तपाईं केही गर्न सक्नुहुन्न । विश्वासको सरकारको स्थापना भएपछि पनि यस्ताअविश्वासहरू हट्न सकिरहेका छैनन्‌ । यही त दुःखलाग्दो कुरा छ । “मलाई यस उमेरकी नातिनीको समेत डर लाग्न थालिसकेको छ। स्कूलबाट फर्कदा अबैर भयो भने मन छट्पटाउन थाल्छ । मनलेनराम्रा कुराको शङ्का उठाउँछ । धेरैले आफनो धर्म छोडिसकै । यसतर्फलाग्नु असंभव भएकै ठान्न थालिरहैछन्‌ । नैतिकताको रेखा कोर्नेहरू नैत्याज्य हुन थालेपछि मानवधर्म कता पुग्ला खै : यसतर्फ ध्यान आकर्षणगराउन पनि कोही अगाडि सर्दैनन्‌ ।" “तपाईंका भनाइको अर्थ पृजापाठमा लाग्नसक्नेको मात्र धर्म हुन्छ,नैतिकता हुन्छ र उसले मानवधर्म वुभझेको हुन्छ भन्ने हो कि कसो : केयसैले मानव संबन्ध सुदृढ गराउँछ ! धर्म कर्मको जरुरत यत्तिकैमाट्ीन्छ !" "बाबाले शिवका प्रश्नलाई आफूप्रतिको वाक्य प्रहार संझेर हांस्तैभन्छन्‌, “होइन, यसको अर्घ बफन र बफाउनलाई त म तपाईंहरू जस्ताज्ञाताहरूलाई भन्दै छु । धर्म कर्मको रक्षा गर्ने जिम्मा तपाईंहरूले लिनुपर्नेजरुरी छ । आडम्बरको कुहिरो हटाई धर्मलाई चम्काउने गराउनयसतर्फको सोचाइ स्वच्छ राख्ने विधि निकाल्नोस्‌ । यो मासिदै जानुकोअर्घ हो हामीले यसलाई चिन्न सकेका छैनौं । धर्म कर्तव्य हो, धर्मआदर्श हो, धर्मले सिकाउँछ दार्शनिकता । यसको मनन गरेर आत्मश्‌द्धिगर्न सकेमा मानवधर्मको पालना हुन्छ । एकता आउँछ । अनि मनुष्यलेमनुष्य भएर बाँच्न सक्छ । यो मेरो भनाइ हो र मेरो अनुरोध छ ८१ यसलाई लोप हुने स्थितिबाट बचाई व्यावहारिक बनाउन रूढीवादी रआडम्बरलाई पन्छाउनतर्फ लागिदिनोस्‌ । म पूजापाठ गर्छु, यसकोमतलब मैले मार मानवता चिनेको छु भनेको होइन । म गलतमा छुभने मलाई बताइदिनोस्‌ ठीक के हो ! नत्र भने मान्नोस्‌, पूजापाठ गर्नउपासना हो, मनमा आत्मबल जाग्रत्‌ गर्न विश्वास उत्पन्न गर्नु हो,एक अदृश्यशक्तिप्रति अर्पित भएर जागरण ल्याउनु हो । अर्पण र जागरणअन्त्य र शुरुसरह छन्‌ । हाम्रा नयाँ पुस्ताले आफनो संस्कृति छोड्दै पलायनातिर लाग्दैछन्‌। तिनलाई बचाउनु होस्‌, बाब । धर्म हाम्रो नीतिशास्त्र हो । यसमाबैज्ञानिक तत्वज्ञान पनि छ । हाम्रो धर्म चार वेदमा आधारित छ ।यसका अठार उपनिषद्हरूले जीवनका हरेक क्षेत्रलाई छोएका छन्‌ रपथप्रदर्शकको भूमिका लिएका छन्‌ । यो पुर्खाको धरोहर सुम्पन्न 0१७ ।या सक्तिनँ भनेर मलाई डर लागिरहेछ, बाब । म यहाँ बसेरपाहुनालाई यसैगरी अनरोध गरिरहन्छु, कतैको मन छोएर केही गरि नैहाल्छन्‌ कि भन्ने आशा लिएर बसेको छु । मेरो करा बाबले कस्तोमान्नु भयो त्यो थाहा छैन तर मैले आफनो चिन्ता पोखेको हुँ । “तपाईंका कुराले प्रभावित नहुने को होला ? मेरो पनि सोचाइतपाईसंग मिल्दोजुल्दो नै छ । केवल, मैले पृजाबारे भनेको अझ मविस्तृत पार्छु र त्यसपछि तपाईंलाई सोधुँला मेरा सोचाइबारे ।” म भन्छु, "हामीले जुन तरिकाले भगवानूको पुजा गर्दै छौं, केत्यस तरिकामा पाखण्डीपत छैन : श्रद्धाभन्दा बढी पाखण्डीपनकोप्रदर्शनको भाव छ । आँखा, मुख, नाक जताततै अबिर र केशरीलेपोतिदिन्छौं । अक्षताले हानिदिन्छौं, पैसा छुवाएर मुखैमा ठोकिदिन्छौं अनिबरदान प्राप्तिका आशाले भाकल गर्दै आफनो माग राख्छौं । हामीलेभगवानलाई पनि हामीजस्तै आशे मानेर व्यापार गर्न खोज्छौं । छैनन्‌यहाँ, तपाईंले जस्तो धारणा लिएर पृजा गर्नेहरू ? भक्ति र ज्ञान मार्गसम्झाउने शान्ति प्राप्तिका लागि लिनुपर्ने मार्ग सम्झाउने काम हामीलेहोइन तपाईं जस्ता ज्ञानी बाबाले लिनु भएमा मात्र हाम्रो संस्कृति र धर्मअमर रहन्छ ।” शिवको कुरा सुनेर बाबा भन्छन्‌, “पहिले हुन्थ्यो होला तरअहिले ? यी महात्मा र हामीजस्तै फुङ्गाले धर्मको आड लिएर धेरैतर्साउने काम गरेको हुनाले धर्मबारे हामीले भनेको भन्दा तपाईंहरूलेभन्नुभएमा आजका नवयवक युवतिहरूले मान्छन्‌ । हामीहरूमाथिउनीहरूको विश्वास उठिसकेको छ ।" यति भन्दै उनी हाँस्छन्‌ र भन्छन्‌, द२ “छोड्नोस्‌ वी क्रा, तपाईंलाई मेरा भनाइको बिश्वास गर्न गाह्रो परेकोछ भन्ने कुरा म 0 नि?” शिवले हो, क्रेही भन्न नपाउँदै टाढाबाट स्याउलाभित्रेकोजस्तो एकनाशको आवाज आएको सनिन्छ । बाबा र शिवले कहाँबाटआवाज आएको पत्ता लगाउन ध्यान लगाएर सुन्छन्‌ । लाग्छ, कुनै हात्तीआएर त्यस स्याउलालाई माडिरहेको छ या कुनै जनावरले त्यसमाथिलडिबुडी खेल्दै आङ.को चिलाइ मारिरहेको छ । शिवलाई त्यस ठाउँमानिरीक्षण गर्न जान मनलाग्छ र सोध्छ, “केको आवाज हो ? म गएरहेरै ?” “के भन्न भएको यस्तो ! यस जङ्गलमा त भालु पनि आउँछ ।यति राति यसै (हिड्नु हुँदैन । वनका छेउमा बसेपछि यस्ता सन्याकसुरुक्‌त कति सुनिन्छन्‌ कति ? कतिपल्ट जादै फर्कदै गर्नुहुन्छ । चपलागेर बस्नोस्‌ र खाना खाएर सृत्नोस्‌ । कति थाक्न भएको होला ?” यसरी बाबाले त्यहाँको स्थितिको अवगत गराउँछन्‌ र मैनाले पनिखाना तयार भएको खवर दिन्छे । दुवै जना खाना खानलाई भान्छामाजान उठ्छन्‌ । शिवका आँखा झ्यालबाट बाहिर खोज्न पुग्छन्‌ । त्यहाँएउटा सेतो आकृति हिडेको देख्छ र कराउँछ, "हेर्नोस्‌ त बाबा, त्योजनावर होइन, कुनै मान्छे नै हिडिरहेको जस्तो छ । त्यसले राति बाटोबिरायो या त्यो कुनै सङ कटमा परेको छ त्यसलाई सहयोग गर्नु पर्छ ।लौ म त हिंड्दे भनेर ढोकातर्फ लाग्छ । बाबाले रोक्ने प्रयास गर्दा पनिझ आफनो गति बढाइरहन्छ र ढोका खोलेर बाहिर जान्छ । आवाजलाई पछ्याउदै जाँदा क यस्तो ठाउँमा पग्छ जहाँ एकनारी आकृतिले आफूनो घाँटीमा पासो लगाउन तयार भएकौ देख्छ । शिवलम्केर त्यसलाई समात्छ र यस्तका गालामा चट्काउन याल्छ । ठूलोस्वरले गाली गर्दै भन्छ, “ए लाछी आइमाई, के अधिकार छ तेरो योअमूल्य जीवनलाई नाश गर्ने हँ ? सङ घर्षदेखि भागेर के प्राप्तिको लागिमृत्य खोज्दै हिड्छेस्‌ ?" दवैको होस त्याहाँका स्थितिले बिर्साइ दिएको छ। एक बकबकाउदै छ भने अर्को चुप लागेर सुनिरहेकी छे । मानौं कअपराधी हो । जब शिवले बोल्न थामेर “चुप लागेर हिँड” भनेर त्यसकापाख्खरा समातेर तान्छ अनि त्यो नारी डाँको छोडेर रुन्छै र भन्छै, “कहाँलैजान हिँड भन्नुहुन्छ ? मलाई मर्ने अधिकार छैन भन्ने तपाईं को मलाईबचाउने के अधिकार छ ! हिँड भनेर कता लैजाने के अधिकार छ :छोड्नोस्‌ मलाई मैले यस्ता कुरा धेरै सुनिसकेकी छु । तपाईंले मलाईजोगाएर के पुण्य पाएँ भन्ठान्‌ भएको छ ! किन मलाई लखेट्न । दाई तपाईंहरू. छोड्न हुन्न । यति भन्दै आवेशलाई रोके पनि बेफवाँककोकुरा बोल्दै अरू रुवाइ बढाउँछै र लाचारीका साथ भन्छे, है भगवान्‌ मतिमीकहाँ द:ख बिसाउन, पनि आउन पाइनँ यिनले मलाई रोके किनराक '" त्यस नारीले मनमा लागेका सबै कुरा बताई रुन थालेपछिशिवले उसैको घर फर्काउने कोशिस गर्दै संफाउन थाल्छ । उसका धेरैअर्तीवद्धि सनिसकेपछि र अब उसका लागि अर्को विकल्प पनि नहुँदा त्योनारी यति भन्दै घर फर्कन तयार हन्छे, “तपाईंले मलाई लाछी त्रभनिसवन्‌ भएको छ । अब आफैँ मेरा घरमा पुगेर हेर्नोस्‌ म सङ घर्षदेखिभागेकी हुँ या थाकेर आरामका खोजीमा लागेकी हुँ । त्यहाँ पुगेर अनिबझाइदिनोस्‌ त्यहाँ रहेर बाँच्ने चाहना कताबाट पलाउन सक्छ रसङ.घर्प गर्ने साहस कसरी बटुल्न सकिन्छ । अनि तपाईंका अर्तीलाईशिरोपर गरी मलाई बचाएकामा उपकार गरेको ठानुँला नत्र तपाईं कोहो म जान्दिनँ तर यति म १५ ०१. तपाईं पापी हो, निठ्री हो र होअधर्मी पनि । मेरा सरापले सुख चैन कहिल्यै दिने छैन ।बझूत भयो त मेरा कुराको साराँश ? “जति सराप दिन मन लाग्छ दिनोस्‌, मलाई यसमा विश्वास छैनर यसका डरले कर्तव्य गर्न पनि पछि पर्दिनँ । यो मेरो अधिकार नभएपनि तपाईलाई यस कुकृत्यबाट बचाई घरमा जिम्मा लगाउने मेरो धर्मभनेँ या कर्तव्य म भुल्न सक्तिनँ ।” “हिडनोस्‌ त म भन्दै छु , त्यहाँ नपुगिकन तपाईंले मेरो कर्मकोअर्थ बझत हुन्न ।" क यति भनेर खेदको हाँसो हाँसै भन्छे, “कसैलेपनि सितिमिति आत्महत्या गर्न चाहँदैन, जीवनप्रति मायामोह नहुनेकसैलाई पनि हुँदैन । जब क जताबाट पनि हार खान थाल्छ, कुनैआशाको त्यान्द्रो कतै पाउँदैन, त्यसपछिको उपाय यही मात्र हुन आउँछ ।यस्ता अवस्थामा नपुगेका तपाईंहरूलाई के थाहा हुन्छ मर्ने निर्णय लिनपनि कति गाह्रो हुन्छ । बाटाभरि यस्तै कुरा गर्दै उनीहरू गाउँमा पुग्छन्‌ । नुरले आफनोघर देखाउँछे र शिवले निर्धक्क भएर ढोका ढकढकाउँछ । सायद, त्यतिबेलासम्म सबै निदाइसकेका थिए क्यार, ढोका उघन निकै बेर लाग्छ ।झन्नै १५ मिनेट ढकढकाएपछि एक वृद्ध आएर ढौका खोल्छ र शिवलेनुरलाई जिम्मा लगाउन खोज्दै भन्छ, “तपाईंकी यिनी को हुन्‌ झन्नैआत्महत्या गर्न लागेकी थिइन्‌, यिनलाई बचाएर ल्याइदिएको छु । फेरिअर्को के गर्छिन्‌ अलि ध्यान दितहोला ।" यति भन्दै क फर्कन लाग्छ ।त्यस वृद्धले एक्कासी उसलाई रोक्दै छोरा -र स्वास्नीलाई बोलाउन थाल्छ । प्र उनीहरूलाई जम्मा पारेपछि कड्केर भन्न थाल्छ, "ए पाजी, रातभरयससंग सुखभोग गरेर यस वेला कुन मुख लिएर फिर्ता न्याउनसकिस्‌ ?तँ को होस्‌ : यस्ती बेश्येलाई मेरा घरमा यसै छोडेर जान पाउँछस्‌ ःआफैना साथ लैजान्छस्‌ कि गाउँलेलाई उठाङँ । यसले मर्न खोज्ने :पहिले हामी सबैलाई यसले मार्छे ः बेइज्जत गरेर त मारिसकी, अबअकाल मृत्य मात्र ल्याउन बाँकी छ । त्यहाँ अरू कोही पनि नबोलेरटूलुटुल हेरि मात्र रहेको देखी त्यो वृद्ध अरू कुर्लिदै भन्छ, "के हेरेरबसिरहछौं ः यसलाई घरभित्र हुल्छौं कि यस लुढाका साथ लगारिदिन्छौं !के गर्छौं भनिहाल, म यसको अनुहार हेर्न पनि चाहन्नँ ?" त्यस वृद्धकी स्वास्ती अगाडिसदैं भन्छै, “के भनेर राख्छन्‌ योबाइफालेलाई, यहाँ ? कुन सडकको कन सड्को हामीलाई छलेर मोज गर्नगई, अहिले त्यसैका लुठाको कुरा सुनेर म आइज बहारी भनेर घरभित्रहुल्छु के : नानीदेखिको बानी कहाँ छुट्छ भनेर त्यसै वेला यो लतमापरि सकेकीलाई राख्न हुन्न भनेकी थिएँ, आखिर त्यही भयो किभएन ?" “यत्रो ठूलो पाप नबोल्न्स्‌ न आमा । म पहिले जे थिएँ“तपाईंको बहारी भएपछि गृहधमंमा छु । उहाँसंग मेरो कुनै सम्बन्ध छैन। मैले तपाईंहरूलाई नै मबाट छुट्कारा दिलाउन आफनो हत्या गर्नलागेकी थिएँ । हेर्नोस्‌, मेरो हातको डौरी यसलाई मैले कत्रो मेहनत गरेरयसैका लागि बाटेकी थिएँ" भन्दै देखाउँछे । उसका यी बयानले कसैलाईपनि कुनै असर पार्दैन र शिवले नुरका लोग्नेपट्टि फर्केर सोध्छ ।उसलाई बिश्वास थियो उसले यस सत्यलाई स्वीकार्छ “तपाईंकी जहानलाईमृत्यका मुखबाट बचाएर तपाईंकहाँ जिम्मा लगाउन आएको छु । तपाईंलेत मलाई उल्टो दोष लगाएर रोक्नुहुन्न होला ? तर यस्तो अनर्थ हुँदापनि किन केही बोल्नु हुन्न : न त मृत्युबाट जोगिएर आएकीस्वास्नीलाई आत्महत्या गर्न परेको कारण सोध्नु हुन्छन ! यो के हो यस्तोक “अब थाहा पाउलास्‌ यसको अर्ध । बडो जान्ने आउँदोरहेछ” भन्दै कराएर त्यस वृद्धले छिमेकीहरूलाई जम्मा थाल्छ ।ओरिपरिका छिमेकीहरू आएपछि ती बढावढीले झन्‌ कुर्लेर नुरलाई देखाउँदैभन्न वाल्छन्‌, “हेर्नोस्‌ यसलाई, यस बेला राति यो कहाँको गृण्डालाईम्रमातेर घरैमा आफनो पेशा गर्न ल्याएकी ः बुहारी भइसकी, अव पुरानाकुरा बिर्सिदिनोस्‌ भन्नुहुन्थ्यो तपाईंहरू, अब यस्तो हुन लागेपछि हामीले गर्ने, लौ तपाईंहरू नै भन्नोस्‌ ? ती शहरका केटीहरू आएर यसबेश्येलाई यो घरमा के हुलेर गएका थिए, अब त यसको हिम्मत दश यतिसम्म बढी सकेको छ । कति कुरा त लौ भनेर सहदै गर्यौं अब योके गरी सहुँ ?” छोरापट्टि फर्केर भन्छे “क चप लागेर बस्छस्‌ त॑ !तँलाई पनि ती शहरियाले घाँडो लगाएर गएका थिए, अब त॑ पनियसैलाई यतिकाको सामन्ने जिम्मा लगाएर पन्छाइदै । तेरो बिहै यससंगपन्चै बाजा बजाएर गरेका छैनौ । यो देवकीसंग तेरो के स्वास्नीको नाताछ र मायाले भुतुक्क भई “जा" भन्न सकिनस्‌ । यसका लोग्ने सहस्रछन्‌ त॑ मात्र हो र : धर्मले पनि यसलाई घरमा राख्नु हुदैन । देवकीहो ..... यो देवकी ?” आमाको आड पाएर जब लोग्नेले पनि जथाभावी बोल्नथाल्छनुरलाई असहनीय हुन्छ र शिवलाई भन्छे, "थाहा पाउनु भयो त यहाँबाँच्न कति गाह्रो रहेछ : मलाई आत्महत्या गर्ने नदिएर कसको उपकारगर्नुभयो : बरु आफैँ बद्नाममा .- पर्नुभयो । यस्ता जीवनलाई तपाईलेअमृल्य भन्नभएको होइन !”" सबै छिमेकीहरूलाई संबोधन गर्दै नुरलेभन्छे, "तपाईंहरूले, यिनीहरूले भनेका कुरामा विश्वास नगर्नोस्‌ । यीव्यक्तिले मलाई आत्महत्या गर्न लागेका वेलामा फेला पारेर मलाईसझाउँदै घर फर्काएका हुन्‌ । उनलाई मैले आफनो शारीरिक भोक पूर्णगर्न घरमा ल्याएकी होइन, यो झृ्टो हो । मलाई पन्छाउने दाउ मात्र हो। यस पेटमा यस पापीको सन्तान हुर्कदै छ । म कहाँ जाउँ ? एकफेरती दिदीहरूले मलाई यस घरमा हुलेर जानाले बाँच्नुभन्दा मृत्य रोज्नर्नेबनायो अब तपाईंले बचाएर यो कस्तो भैमरी पार्ने हुनभयो !" नुर रुन्छेपनि कराउँछे पनि अनि बाँच्ने उपाय वताइदिन छिमेकीहरूसंग अनरोधगर्छे । त्यहाँ कराउने र बोल्ने तिनै सास्‌ससरा अनि लोग्ने मात्र छन्‌ ।नरको रुवाइ मात्र सनिन्छ । धेरैपटक नुरलाई शिवका साथ लखेदन कराइरहेका तिनीहरूकाकर्कसा स्वर सनैर एउटा यवक छिमेकीले भन्छ, "किन यस्तो दौष यीव्यक्तिलाई लगाउनु हुन्छ, दाइ ? आत्महत्या गर्न लागेकी तपाईंकीस्वास्नीलाई यिनले बचाइदिएकामा स्यावासी पो दिन पर्छ झन्‌ उल्टैस्वास्नी नै उसलाई पन्छाउने दाउ पो गर्नुहुन्छ । यस्तो व्यवहार हुनलाग्योभने सन्सारबाटै दया धर्म भन्ने हराउँछ । अनि यिनलाई मात्र होइन, यहाँसबैलाई जिउन गाह्रो पर्छ । तपाईंहरूका घरको रातदिनको कलह हामीलेनसुनेका छैनौं । पहिले त्यही देवकी तपाईंका छोरालाई नभई भएन, अबत्यो स्वास्नी हुन सुहाइन ? “आफू दोषी नहुँदो हो त ती शहरिया केटीहरूले तपाईंकै घरखोजेर किन जिम्मा लगाएर जान्थे र तपाईंहरूले पनि तिनीहरूले जे जति पै भने पनि नटेरेर घरमा राख्नुहुन्न थिया । अहिले पेट बोकेकीलाई जेपायो त्यही भनेर लगार्न कहाँ पाइन्छ : ए दाइ, अब धेरै हल्लाखल्ला नगर र खुरुक्क स्वास्नीलाई घरमालैजाङ । होइन भने हामीले पनि के गर्नपर्छ त्यो गर्न जानेका छौं ।" त्यस यवकले आफना छोरालाई चेतावनी दिदै नुरलाई सकार्नभनेको सुनेर त्यो बृद्धा रोषपर्ण स्वर निकालेर कराउँदै भन्छै, "ए .... योभुसुनाले पनि अब हामीलाई हेप्ने, धम्की दिने भयो । के गर्नसक्छस्‌ तैभे,लौ गरेर देखा त : बिनासित्तै यो छुचन्द्रै फूर्ती देखाउँदो रहेछ ।” त्यो यवक पनि जोमिदै, “के गर्न सक्तो रहेछ, हेर्ने हो" भन्दैसुरिएको देखेर दृवै पक्षलाई साम्य पार्न तिनै वृद्धवृद्धालाई संभाएर त्यहाँजम्मा भएका छिमेकहरूले नुरलाई घरभित्र लैजान वाध्य पार्छन्‌ । नुरलाईपनि आत्महत्या गर्न महापाप हौ । यस्तो काम कहिल्यै गर्न नर्ताम्सनूभनेर संफाउँदै समस्याको समाधान गर्छन्‌ र शिवलाई पनि छुटकारादिलाई अनर्थ हुनबाट रोक्छन्‌ । त्यहाँबाट फर्केर बाबाकहाँ पुग्दा मध्यरात भइसक्छ । उसकोनिद्रा भोक दुवै यस घटनाले गर्दा मरिसकेको छ । अलिकति पानी पिएरसत्ने विचारले पानी पिउन अँखरा उठाएको मात्र के हुन्छ, बाबाले खानालिएर पर्खिरहेकी मैनालाई देखाउँदै भन्छन्‌, "खाना नखाई नसृत्न होला, कत्यसलाई हेर्नौस्‌ त खाना लिएर पर्खदापर्खदै त्यही निदाएकी ?" त्यसपछि शिवलाई खाने मनै नभए पनि खान्छु भन्न करै लाग्छर मैनालाई उठाएर आरामले सुत्न पठाई आफू त्यही चिसो खाना लिएरखात बस्छ । बाबाले यत्रो बेर लगाएर फर्कनाको कारण सोध्दै त्यस्तोआवाज गर्ने के रहेछ, के देख्नुभयो भनेर सोध्छन्‌ । मैले देखे मात्र हाइन, बाबा, कल्पनाभन्दा टाढाको मानवसभ्यताको अर्का रूपको पति अनुभव बटुल्न पाएँ । यहाँ नारी र पुरुषकोसाथलाई किन एउटै अर्थ लगाएर हेर्ने गरिन्छ । मृत्यबाट एक नारीलाईकुनै पुरुषले बचाउँदा पनि आपत्ति आइलाग्छ भने यहाँ मानवता कतालुकेको हुन्छ ! लोग्नेस्वास्तका बीचमा प्रेम र समझदारी नभईछुट्काराका लागि उपायको खोजी हुन्छ भने तिनीहरूको जीवन कुन्‌रूपले बितिरहेका होला ? आज यिनै तथ्यलाई नजिकै पुगेर अनुभव गर्नपाएँ । यो देख्ता त मलाई लागिरहेछ, मैले जीवनका अझै कति पक्षहरूदेख्न बाँकी नै छ । बाबालाई शिवका कुराले बोल्त वाध्य तुलाउँछ । उनी भावनामाहु का “दया, माया जस्ता संवेदनशील भावनाले पनि कुनै बैला दिएर बेपत्ता पारीदिन्छ । उसले वचार्दै लडाउँदै लाचार बनाएर ८७ हाम्रो परीक्षा लिन्छ । त्यसै बेला हो, तपाईंले आफूभित्र निहित दयामायालाई चिन्न सक्ने । यत्ता चिप्लेटीका खेलबाट उठेर तपाईं आफूलाईकति दरो बनाउन सक्नुहुन्छ, त्यो नै यसको मात्र हुने,छ ? मेरी मैनायसैको त उपलव्धि हो । “त्यप्षो भए मैना तपाईंका दयाको परिचय मात्र हो ।" “दयाको परिचय मात्र होइन, मावनताको उपलब्धि पनि हो ।मैरो तेस्रो पृस्ताकी नातिनी भएकी छे । मैले यसलाई संरक्षण दिएको मेरोदया मात्र देखाउनलाई होइन । यो मेरा घरमा मेरी छोरीले ल्याएकीमानव नातिनी पनि हो । यो कसरी आई, त्यसले कसरी ल्याई, थाहाछैन । न त यो मैनाले जान्दछे न त हामीले नै । यो को हो भन्नेकुरा रहस्यमै छ । एक दिन केटाकेटीहरू आपसमा लुकामारी खेल्दाखेल्दै यो मैनालक्ने बहानाले पसलअगाडि रोकेका टुकभित्र पसिछ । ट्कवालाले पनिआफूनै धुनमा चलाएर यहाँ आयो । सामान खसाल्न लाग्दा पौ योत्यहाँबाट फुत्केर भागी छ । त्यसपछि रुँदै कराउँदै यताउती भड्किदै त्योबालिका यहाँ आइप॒गिछ । त्यस वखत यसको उमेर ४/५ को मात्रथियो । यस घरमा मेरी एक छोरी थिई । त्यो आफ्नी छोरीका मृत्युकोवियोगमा विरक्त भएर बसिरहेकी थिई । यसलाई देख्नासाथ घरमा ल्याईम्वाइ खाई माया गर्दै आफना साथमा टाँसेर राखी । त्यस बेलादेखि योयहीं छे । कसैले सोध्न आएका छैनन्‌ । यो पनि घर कहाँ हो, बताउनसक्तिन । यसरी पनि मान्छे यहाँ अलपत्र परेका छन्‌ र अरूकासंरक्षणमा रहनपरेको छ । यस्तो कथा बोकेकी यो मैना छे भने मेरी त्यस छोरीको जीवनअर्कै छ । म र त्यस छोरीका बीचमा बन्त गएको बन्धन झन्‌ अनौठोछु । सुन्नुहुन्छ भने भनुँ ? कि नसुन्ने भन्नोस्‌ न "मेरो आफनै जेठीछोरी र यो मानवी छोरीको स्थिति उस्तै थियो । मैले आफनी छोरीगुमाएका वेदनामा त्यसैबाट मलमपट्टी लगाउन पाएको थिएँ । यसैले कमेरो दयाको स्वरूप हुनुभन्दा मैले उल्टै उसको दया, माया र सेवामाआफूलाई जीवित राख्न पाएको थिएँ । अहिले त्यो छोरी पनि बितेकीलेयस नातिनीलाई लिएर परिबार बिर्सेको छु । यसैले म भन्छु सबै गुमाएपनि मानवनाताले हामीलाई एक्लो पार्दैन । यो भावनाको मात्र फरकहो । आफूले माया दिन सक्यो भने अरूबाट पनि त्यस्तै माया पाइन्छ रयो बन्धन पनि उत्तिकै बलियो राख्न सकिन्छ । । उनी आत्मकथा यसरीशुरु गर्छन्‌ । चक हाम्रो आर्थिवा अवस्था त्यति बलियो नभएकाले तीन छोरा र तीनछोरी, बृढी आमा र स्वास्नीलाई भौतिक सुख पनि दिडै र छोराछोरीलाईउच्च र स्तरीय शिक्षा पनि दिनसक्नै गरी आर्थिक क्षमता बनाउँ भन्नेउद्देश्य राखी म केही वर्षका लागि घर सल्लाह गरेर भारतमा पसेँ ।गाउँमा रहँदा मास्टरसम्म भइसकेको भए तापनि त्यहाँ मैले खतरायक्तकाम गर्ने मजदृ्‌र भएर केही वर्ष बिताए । मैले गरेको मेहनत र मेराव्यवहारले प्रभावित भएर मलाई मजद्री गराउने मालिकले मलाई अन्यव्यापारसंम्बन्धी काममा लगाइदिए । त्यसपछि मैले स्वाध्ययन गर्ने पनिपाएँ र पैसा पनि अलि घेरै नै कमाउन वाले । एक बर्ष पनि मैलेत्यहाँ बिताउन सकिनँ । पैसा प्रसस्त कमाए पनि त्यहाँ नोकरी गर्नभावनताप्रति आधात प॒याउन थियो । त्यमैले त्यहाँ छोडेर म एकविद्धानका साथ उनका पस्तकालयमा र अध्ययन कक्षमा काम गर्न बाले ।पैसा यहाँ त्यति धेरै थिएन तर उहाँबाट जन्‌ जीवनदर्शन र घर्मप्रतिकोज्ञान पाउथे, त्यौ अमुल्य थियो । मेरा दुबै चाहना पैसा कमाउने र ज्ञानप्राप्त गर्ने, यस नोकरीबाट पाउन वालेँ । धेरै वर्ष उहाँको साथमा रहँदायत्ति आत्मीयता बढ्यो घरको संझना आए पनि त्यसमा चिन्तितछोड्दै जान थालेँ । तर यो यात्रा पनि एक्कासी चौँडयो । मेरा तीमालिक किताव हातमा लिएको लियै परलोक हुनुभयो । त्यहाँ निकैहल्लिखल्ली उहाँका मृत्यले ल्यायो । आमा, स्वास्नी, छोराछोरी सबैआइ्प॒गे र रुँदै छाती पिट्तै वेदना पोख्न थाले । कुनैले त्यस्ता अवस्थामापनि मलाई शङ कालु आँखाले हेर्न लागे । म तिनीहरूसंग अर्थ न बर्थडराउन थालें । उहाँको शव समेत जँचाइयो । हृदयाघातबाट मृत्यु भएकोभन्ने ठहर भए पनि घर तलासी प॒लिसबाट गराइयो । प॒लिसका हातमाएउटा फाइल पर्न गयौ जसमा लेखिएको विवरण पढेपछि उसले मेरोवाम लिदै यो को हो भनेर सोध्यो । म त्यस बखत त्यही नै थिएँ रधरयर काँप्दै त्यो व्यक्त म नै हुँ भनेर चिनाएँ । मालिकका छोराले पनियसमा सही थपिदिए । त्यस पुलिसले तब त्यस फाइलमा लेख्खेको पढेरसुनाए जसमा मेरा मालिकले मैले उहाँको सेवा गरें बापत्‌ पाँच लाख₹पियाँ मलाई दिनु भनेर परिवारका नाममा लेखेर छोडेका रहेछन्‌ । मपति त्यो सुनेर छक्क परें र उहाँको परिवार पनि । मेरा आँखाहरूरसाउन थाले मालिकप्रतिको द्धा र मायाले । उनीहरू शान्त रहे ।त्यहाँ मृत्युले ल्याएको शान्ति तवै मात्र देखियो । मालिकका कान्छा छोराले मेरा मख्मा हेरेर भने, "हामीले दिननसकेको आराम र सुख यसले दिएको रहेछ । पिताजीलाई यतिका वर्षस्याहात्यो, उहाँलाई सेवाका त्रणमुक्त पार्न भए पनि यति रकम दिएर ८९ हटाइ दिनुपर्छ । जेठा छोराले अलि चित्त भारी पारेर भने, "नदिएर सुखपाइयो र ' कागत प॒लिसका हातमा परिसक्यो । यत्तिकाले पिताजीकामहानता सनिसके । नदिएमा हामी दषप्ट हुन्छौं । मान्छेको परिवारबाट मनउठेपछि कस्तोसम्म हनसक्तो रहेछ त्यो बझियो । गल्ती हाम्रो नै हो ।यस्तो शान्तिप्रिय उहाँलाई हामीले त्यसरी कचकच गर्नै नहुने : एक्लोयहाँ आएर बस्ता पनि हामी भेटन आएनौं । परिवारका मायाको बल्छीलेतानेर ल्याउँछ भनेर पर्खेर बस्न कति दृखदायी कुरा हो । भो, यी कुराअहिले संभझेर के गर्नु ' आमा र बजैले त्यतिका धन महात्मामाथि लुटाएर त हामीले सहेर बस्यौं भने बाबाले यति यस सेवकलाई दिएर के खतीहाम्रो हुन्छु ' यसको पनि जीवन बन्छ । हाम्रा संपत्तिको पनि सदपयोगहुन्छ ।" ॥ मालिकको मृत्यपछि चलेको यस्तो कुरा र मालिकका बुढी आमार स्वास्नी रोएको देखेर जरुम्क उठेर आफनो घरतर्फ लागि हालुँजस्तोभएँ । मालिकका मृत्यमा मैले आफूनो मृत्य देख्नथालें । जे जस्तो मलाईलागे पनि अन्त्येष्टिको काम नसिध्याई र त्यहाँ भएका धनदौलतको जिम्मानलगाई भागिहाल्न उचित नहुने हुँदा मनलाई विचेर निहरी रहेँ, सही रहेँ,के के भने त्यो सुनिरहैँ । यसबाहेक म गर्न पनि केही सक्तिनथें । केही दिन यक्तिकैमा बिताएपछि त्यो बक्स भएको धन र आफनोकमाइ लिएर घर फर्के । बाटाभरि यति सुखका कल्पना गरिनँ, यतिसपना देखिनँ ज्ञ सं्झे, यति लामो समयसम्म परिवारसंग छुट्टिएर वस्नेकस्तो योजना बनाएको रहेछु, आफूलाई नै तँ कति मुर्ख रहेछस्‌ भनेरमनमनै गाली गरें पनि । तर ती दिनहरू विगत भइ सकेकाले आउनेदिनहरूमा यस धनका प्रयोगबाट के गर्न सकिन्छ भनेर सोच्तै बाटोकाट्न वाले । म घर फर्केको महिना श्रावणको थियो । आकाश पूरा कालोबादलले ढाकेको थियौ र कच्ची बाटो हिलैहिलाले खाल्डाखुल्डी परेकोथियौ । बिहानीपख बसबाट ओर्लिएर एउटा भरियालाई भारी बोकाई मआफना गाउँको बाटो लागेँ । मेरो घर पूर्वाञ्चल क्षेत्रमा थियो । कोशी नदीका छेउछाउमा नैकेही बिघा जमिन थियो र सानो एउटा घर । एक गाँस खान रशरीरलाई ओत दिन यिनै पर्ख्यौली संपत्तिले पत्याउने गर्थ्यो । मेरी जहानअतिजाँगरिली थिई । घरमा बसीबसी खसीबाख्रा पालेकी थिई । भैंसीकोदुध, घिउ र तिनै खसीबाखा वेलावेलामा बेच बिखन गरेर घर खर्चधान्थ्यो । मास्टरको मेरो कमाइ यति थोरै थियो, जहानले यस्ता कामशुरु नगरेकी भए सन्तानलाई पढाइ/लेखाइ गराउनै सकिन्नथ्यो । जीवन ९० हाम्रो शान्तसंग रामै गरेर बित्तै थियो । केवल हामीले धन बढाउनसकेका थिएनौं र सन्तानलाई शहरमा राखेर राम्रो स्तरीय शिक्षा दिनसकेका थिएनौं । मलाई यी दैनिक क्रमबाट मुक्त भई सन्तानलाईकाठमाडौं पठाई पढाउने इच्छाले गर्दा विदेशमा बसी धन कमाएर फर्कनेचाहना बढ्न थाल्यो र त्यसै गरें पनि । त्यहाँ पगेपछि त्यहाँको स्थान रद्रीले गर्दा त्यतैतिर लामो समयसम्म भल्याइ दियो । त्यही सानो एकभूलले मेरा स्मृतिपटमा ताडना दिदै रहनेभयो । यो घाउ कहिल्यै निकोहुने भएन । अलि दुःखी हुँदै सइ.... अ गर्दै भन्छन्‌, “म जब आफनो घरनिरप्रगे त्यहाँ न त घर थियो, न त खेत नै । म त स्तम्भित भएर एकछिन ठिङ्ग उभिइरहैँ । आँखाबाट आँसु खस्न थालेछन्‌ । त्यसै वेला मैलेके देखेँ भने त्यो निर्दयी कोशीले आफना तीरको माटो काटतै एकै चोटिझवाम्म पारेर निलिदिइन्‌ । म त्यो देखेर झन्‌ विचलित भएर कराउनथालेछु । साथमा आएका भरियाले मेरो स्थिति देखेर सोध्यो, “के तपाईंपनि यही इलाकामा बस्नुहुन्थ्यो : पहिले नै मलाई भन्नुभएको भएयहाँको बस्ती सरेका ठाउँमा पुच्याइदिन्थे : केही भन्नु भएन लौ फर्कीउततैतिर ।" कुरा त त्यसले ठिकै भनेको भए तापनि सन्दा नराम्रो लाग्ने नैथियो । मनले कस्तो मुर्ख धेरै बकबक गर्नुपर्ने भने पनि मैले नमताकासाथ भनेको थिएँ, "यहाँको यौ गति धाहा पाएको भए यो सर्वनाश हेर्नकिन आउथे : उ हेर, त्यो कोशीका छातीमा त्यही नै मेरो सर्वस्वथियो ...... दाई मेरो सर्वस्व । कहा होलान्‌ मैरा गङ.गा, जमुनाभागीरथी ? कहाँ प्गेहोलान्‌ मेरा राम, श्याम र हरि ? ती बुढी आमा,त्यो एक्लै परेकी मेरी जहानले कसरी यस आपत्‌को सामना गरिरहेकीहोली ! म तितलाई पाउन सक्छु या सक्तिनँ भन्दै थचक्क त्यही बसेरकून कराउन थालेँ । त्यस वेला पूर्वक्षितिजलाई छोड्दै सूर्य बादलसंग लुक्तै अगाडिसर्दैगिए । शून्य चकमन्द त्यहाँ कोशीको आक्रोश बाहेक केही सुनिदैन थियो,सायद मेरो आवाज पनि त्यसैभित्र हराएको थियो । त्यो भरिया मुर्ख भए पनि मानव थियो । उसले पनि मेरासाथमा आँसु खसालेको मैले देखेँ र मलाई त्यस बस्तीमा गएर आफनोपरिवार खोज्त फैरि जोड गत्यो । मेरा लागि पत्ति यो बाहेक अर्कोउपाय थिएन । त्यसैलै त्यतैतिर लाग्यौं । बाटाभरि_ दुबैले केही बोलेनौं,त्यस भरियाले भनोस्‌ पनि के : उसले थाहा पाएको थियो, सैयौं मान्छे, ९१ १७ कोशीले निलिदिएको । त्यसमध्ये मेरा परिबार परेका छन्‌ यान्‌ ।त्यहाँ पुगेर सबै गाउँलेहरूसंग सौधखोज गर्दा उनीहरू एक पनि नरहेको थाहा पाएँ । ती गाउँलेहरूले त्यस वेला हाम्रो बस्ती गुमेको कुरासुनाउँदा यस्तो दृश्य कसरी हेरेर बस्न सकिन्छ भने जस्तो लाग्ने छ ।पानीमा तैरिएको घरको छानी, साना हात उठाएर सहारा मागेकावालकहरूका हात, नानीलाई च्यापेर बगेका लाशहरू देख्न कति हृदयविदारक हुन्छ भन्नोस्‌ त म त्यहाँ भएको भए मैले पनि त्यो हेरेरआफूले केही गर्न नसकेको वेदना सहेर बस्नुपर्ने थियो । त्यही सुनेपछि म त्यहाँ टिक्न सकिनँ र म सोझै अञ्चलै छोडेरयतातिर आएँ र मालिकले बक्स भएको धनको सदुपयोग गर्न यो यात्रीविश्वामगृह बताएर बसेको छु । पात्रीहरूलाई खुवाउनु र आफूलाई खानजेनतेन मेरो पूर्व कमाइले धानिरहेको छु । अहिले यी यात्रीहरूको सन्तुष्टिनै मेरो सुख भएको छ । केही संझे झैं गरी विषय फेरेर सुनाउन थाल्छन्‌ “आफूतो गाउँछोडेर यस ठाउँमा आएपछि यस मैनाकी आमाप्रतिको स्नेह र कर्तव्यलेखिचेर मलाई यहाँबाट फुत्कन नदिएकाले नै मैले यहाँ दोस्रो बसोवासबसाए । मेरी जेठी छोरी गङगा जस्तै यसकी आमा थिई, लरखराएरहिड्थिई र मागेर खाइजीविका चलाउँथी । ए₹खमनि बस्नलाई एउटा सानोछाप्रो थियो । बस्‌, यही उसको गुजाराको बाटो थियौ । उसलाई कसैलेभन्थे, "यो देवकीकी छोरी हो, कसैले भन्थे, कहाँबाट आई यहाँ वाहाछैन । त्यो रामी त थिइन नै साथै स्वस्थ पनि देखिन्न थिई । थियो भनेउससंग जवानी थियो । चिधरा मागेका लुगा लगाउँथी र राम्ररी लगाउननजानेकीले कुनै कुनै वेला उसको भित्री अङ.ग पनि देखिन्थ्यो ।केटाकेटीहरू हाँस्तै त्यसलाई उल्याउँथे । उसलाई बौलाहीभन्दा बढी केहीमान्दैनथे । मलाई भने त्यसलाई देख्नासाथ लाग्न थालेको थियो, कोशीउल्टेर बगी मेरी गड गालाई यहाँ छौडेर गएछ । मैले त्यसलाई नयाँलुगा किनेर सिलाई दिएँ र खानलाई पैसा दिएर मृत गर्न थालेँ ।उसलाई त्यतै वेला आफना साथमा राख्न सक्तिनथें किनकि स्वयम्‌ म नैत्यस समयमा एउटाका घरमा पाहुना भएर बसेको थिएँ पैसा तिरेर । केही महिना त्यतिकैमा बिताएपछि मात्र यहाँ जग्गा लिएर योघर बनाएको हुँ । तलको एक कोठा बनेपछि म यही घरमा सरेँ ।त्यतिन्जेल म त्यस बस्तीमा राम्ररी नै भिजिसकेको थिएँ र सबैले मलाईबाबा भन्न थालेका थिए । यहाँ म सरेको यस्तै १०/१५ दिन मात्रभएको थियो । एक विहान बस्तीतिर जाँदा त्यस मैनाकी आमालाई ९२ आफना छाप्रोअगाडि भरखर समहरूपमा बलात्कार गरेर छोडेका अवस्थामादेखेँ । मैले सहन सकिनँ र त्यसका अस्तव्यस्त भएका शरीरलाई छोपीदिएँ उठाएर बसाए । त्यसैले पनि पहिलोपटक मलाई अँगालो हालेरखुबसंग रोई । मैले त्यसका आँसु प॒छिदिँदै अँगालोबाट आफूलाई खुटाईजोडजोडले ती अधर्मीलाई अगाडि आइज भनेर ललकारेँ । मैले ठूलठूलोस्वरले कराएको सनेर छिनैमा हुल जम्मा भयो । मैले त्यसमाथि भएकाअत्याचार बताउँदा, घाहा छ तितले के भने ? उल्टै मैमाथि आरोपलगाउँदै जथाभावी भन्न घाले । म जिल्ल परें । तिनीहरूले कतिसम्मपनि भने मैले पहिलेदेखि त्यसको माया गरेको कारण यही कर्म गर्नलाईहो रै । म पराई बस्ती सरेर आएकालाई कसले साथ दिने ? भोग्ने रदेख्ने त्यो लाटी र त्यो छाप्रो मात्र थियो । त्यस असमर्थले के बताउने१ मलाई हूल आक्रोशित भएर पिट्न आउन थाल्यो । म पनि गरेकोपाप भए पो डराउनु । निर्धक्कसंग भने, “ए अधर्मी, पापी हा, योविचरीमाथि यत्रो अत्याचार भएको छ । पुलिसलाई बोलाएर तथ्य पत्तालगाउन छोडेर यस्तो बोल्दै हुनुहुन्छ : अनर्य गर्न नतुल्नोस्‌ र सक्नुहुन्छभने यो पीडितलाई हुलमा घुमाएर अपराधी समात्न लगाउनु होस्‌ ।घरमा लुकेर बसेका कोही छन्‌ भने बाहिर निकाल्नौोस्‌ । म भन्दै छुमलाई यस्तो दोष लगाउन महापाप हो । ममाथि यसरी झुटो आरोपलगाउनु हुन्छ भने ती निदैयीहरूले अरू अपराध गर्न प्रश्नय पाउने छन्‌ रगाउँका अरू चेलीहरूले पनि दुःख भोग्न पर्ने छ ।" म एकोहोरो कराउँदै थिए । हलबाट लगाइएका लान्छना पनिसुन्दै थिएँ । यत्तिकैमा मैताकी आमा दौडेर हलभित्र पसी र एउटाअधबैंसे बुढालाई समातेर क्वाँ क्वाँ हँदै कराउदै पिट्न वाली । क छोड्‌भनेर पन्छिन खोज्दा पनि बिरालाले झम्टेको जस्तो गर्न वाली । बल्लहुलको ध्यान त्यतातिर मोडियो । त्यस लाटीलाई पन्छाउन अरूहरू लाग्दापनि त्यसले छोडिनँ र रूदै टोकुला जस्तो पति गरी । यिनले त्यसपछित्यस व्यक्तिलाई केर्न थाले । पोल खुल्दै गयो । दुइटा अरू जवानकेटाहरू पनि त्यसमा मछिए । पुलिसले तिनीहरूलाई समातेर करवाहीचलाउन लगेपछि मैले त्यही हललाई साक्षी राखेर छोरी बनाएर घरमाल्याएँ । केही महिनापछि त्यसले छोरी जन्माई । त्यस लाटीले पनि छोरीपाएपछि खुव रमाई । थाहा छ, त्यसले पनि कसैले नसिकाएर पनिछोरीलाई रामोसंग स्याहार्न सकी र हुर्काउन थाली । तर के गर्ने, सुखकहाँ घेरै दिन टिक्न सक्तीरहेछ्ख र ) एक दिन त्यो छोरी एकै रातका ९३ बिमारीले मरी । त्यसपछि त्यो मेरी छोरी पनि बिरामीको बिरामी नैभएर गई । मैना नाम त्यस वच्चीलाई त्यसैकी आमाले मर्नभन्दा पहिलेराखेकी थिई । एक दिन त्यसले वारीमा मलाई घमाउन लगी र त्यहाँचिरबिराईरहेका चराहरूलाइ देखाउँदै आफनी छोरीलाई देखाई । मैलेत्यसको अर्थ बुझे र धेरै चराहरूको नाम लिन थालेँ । जब मैले "मैना"भने, उसले टाउको हल्लाएर समर्थन गरी, नत्र मैले त्यसको नाम“सहज" राख्न खोजेको थिएँ । त्यसपछि जब त्यो नातिनी मैना मरी,त्यसैले यस नातिनीलाई यहाँ ल्याई । मैले बझिहालें त्यसले छोरीलाईसझर त्यसको माया पाउन ल्याएकी हो भनेर । तसर्थ मैले यसको नामपनि संझना स्वरूप “मैना" नै राखी दिएँ । बाँचनजेलसम्म त्यस छोरीलेयस मैनालाई उही काखकी छोरी जस्तै गरी माया गर्थी । यही हो, म, "मेरी छोरी र नातिनी मैनाको सम्बन्ध । आजभौलियो बढ्दै जान थालेकी मैनालाई देख्ता गाउँमा सबैले माया गरे पतिकसैको गिद्धे आँखा यसमा नपरोस्‌ भनेर म रातदिन भगवान्‌संग प्रार्थनागर्छु ।"७ यस्तो लामो वेदनापूर्ण कहानी बाबाकां, मैनाको र त्यस छोरीकोसनेपछि शिवलाई लाग्न थाल्छ, सुख र दु:ख जीवनको अंश हो । कहीसुख पाउनलाई दृःख उठाउनु परेको छ भने कही द:खले आफनो परिचयदिलाउन सुखको नाश गर्दै जाँदो रहेछ । यो सखी र यो दुःखी भनेरकसलाई छुट्याउने : कोही धनले खुशी छन्‌ भने मनले दुःखी छन्‌ ।कोही मनले आनन्दित छन्‌ भने धनले दुःखी छन्‌ । म के भनुँ । मदुःखी कि यी बाबा ? यिनै कुरा मनमा खेलाउँदै उसलाई एउटा प्रश्न बाबासंग गर्नमनलाग्छ र सोध्छ पनि, “आजभोलि तपाईंले आफूलाई के सोच्नहुन्छ ?" शिवको प्रश्न गराइ थियो “सुखी कि दुःखी"? तर बाबाले हाँस्तैजवाफ दिन्छन्‌, “म केही पनि सोच्तिनँ, सबै परिस्थितिलाई सम्पिदिएको। त्यसले जुन वेला जे गराउँछ त्यही भइदिन्छु । केवल म आफूलाईमानव हुँ भन्ने चिनाउन मानव धर्म छोड्दिनँ । यस मिथ्या सन्सारमाकेलाई मेरो भनेर टाँसी रहूँ । सबै त परिवर्तन शील छन्‌ । तपाईं, मर यो मैना एक अर्काका को हौं ? कसरी एकै ठाउँमा जुट्न पुगेका छौं। कसलाई कसले कुन दृष्टिले हेर्छ, त्यसले त्यसै अनुसारको प्रतिफलपाउँछ । मन, बिचार र व्यवहार नै हो जसले हामीलाई सन्तष्टि दिन्छर सुखदायी बनाउँछ । भलै दुःखका स्रोत पनि यिनै भएका किन नहुन्‌ ? ९४ सबैको मल जड हो, आत्मशृद्धि । यस आत्मालाई मानवताकोपरिचय दिन नछोडनोस्‌ ।” ति भनेपछि बाबा अरू केही बोल्दैनन्‌ । रात बित्दै जान्छ । सबैसपनाका सन्सारमा घुम्न थाल्छन्‌ । ओलिपल्ट बिहान मैनाले दैलो खोल्दाएक विक्षिप्त अबस्थामा अनहारभरि नीलडाम लिएकी एक अपरिचित नारीसुतिरहेकी देख्छे र “बाबा” भनेर जोडतोडले चिच्याउँछे । मैनाका चिच्याइले त्यो नारी पनि बिउझन्छे र शिव र बाबादुवै आइप॒ग्छन्‌ । शिवले नुरलाई चिन्छ । बाबाले पनि नुरलाई त्यसअवस्थामा प॒गेर आफना ढोकामा आई लम्पसार परेकी देखेर असमञ्जसमापर्छन्‌ । तुरले रुँदै भन्छै, "ए अपरिचित व्यक्ति ज्ञ तपाईंले मलाई मर्नेअधिकार त भन्नभयो, अब मेरो बाँच्ने अधिकार के छ त्या पनिबताइदिनोस्‌ । कि हाम्रो यस्तै ताडना भोग्नै मात्र अधिकार छ भन्नेमान्नु भएको छ : मलाई तपाईंको जवाफ चाहिएको छ ?" “हामीलाई देवकी वनाई हाम्रो भोग गर्दै रमाउने अधिकार कसलेयिनलाई दियो ! तिनैमध्यै एक भौगीलाई समातेर गृहस्थ जीवन बिताउँछुभन्दा मलाई तुच्छ मान्दै पन्छाउने अधिकार त्यसलाई कसले दियौ :भन्नोस्‌ बाबा, तपाईं त ज्ञानी हुनुहुन्छ । म त्यसको यो भारी कहाँ गएरबिसाडै : मलाई यति मात्र बाटो देखाइदिनौस्‌ त यो अत्याचार मसम्मपुगेर त्यहीँ अन्त्य होस्‌ र गर्भका सन्तानलाई आँच पनि नपरोस्‌ ।” करुन्छ र रुँदै आफना पाखुरीका डामहरू देखाउँदै भन्छे, “समाजले तोकेकासन्मार्गमा हामी पनि लाग्न तम्सदा भोग्नुपरेको ताडना यी यस्तो छ ।यो नै गृहस्थ जीवनमा नारीले बेहोर्न पर्ने चलन हो या हामीलाई यस्तास्थितिबाट उब्कन लगाइएको बन्देज हो । म अज्ञानीलाई संझाइदिनोस्‌बाबा ।" नुरका रोदनले पर्रिलएका बाबाले सभ्य भएर जवाफ दिन्छन्‌, "योकुनै पनि होइन । यो सभ्यताको विकासमा उम्रिएको असभ्यताको झयाउहो । यसलाई फौड्न संघर्ष गर्नबाट नहच्क । यसैले अत्याचारको अन्त्य,गराई अधिकार दिनेछ । जति तिम्रा शरीरमा नील डाम लाग्न थाल्छन्‌तिनलाई तिम्रो विजयको छाप भन्ने ठान । तिमीले यस शरीरलाई त्यागीतै सकेकी थियौ भने त्यस्तो त्याज्य शरीरलाई किन .माया गर्दैसुम्समाउँछयौ ! हेर, भगवान्‌ बन्नलाई त्यस ढुङ्गाले छिनाका धुप्रै चोटसहिसकेपछि मात्र त्यसमा आकार आउँछ भने छोरी, तिमीले पान संघर्षगर्नै पर्छ । तसर्थ त्यही घरमा जाक र भन, मलाई तिमीहरूले कसरीनिकाल्न सक्छौ । यो गाउँले थाहा पाएको छ म तिग्रो वंशलाई धारणागर्दै छु । भन, तिमीहरूले मलाई देवकी भन्ने जानेर नै सम्पर्क गन्यौ र ९ अहिले कसरी उम्कन सक्छौँ । अनि सुन, तिनीहरूको जवाफ । म तिगैपछि रहनेछु । अहिले माथि आङ, केही छिन आराम गर आनि भतिमीलाई त्यहाँ पन्याइदिन्छु । तिमी मर्न पाउौँदनौ । बाँच र अरूलाईपनि बाँच्न सिकाईंदिने बन ।" नुर यति सुनेपछि भइँबाट जरुक्क उठतै भन्छे, “हामीलाई धौक्रोदिन्छु भनेर झूटो आश्वासन नदिने हो भने म पानि सङ घर्ष गर्नबाटपन्छिन्नै । नैतिक पतनको छाप लगाएर छोडिदिएकाले हाम्रो शक्ति यसैलेखर्लप्प पारेर निलिदिएको छ । नबिर्सिनौस्‌ म यहाँ सहाराको खोजीमाआएकी, तपाईंको विश्वास लिएर फर्कदै छु । एकर्फर घोका पाइसकेकी मबारबार तडपिँदै हिडन नसक्ने भइसकेकी छु ।” बाबाले नुरलाई आफनातर्फबाट दिन सब्नेजात सहयोग प॒थ्याउनेविश्वास दिलाउँदै ।वदा गरेपछि शिव माँध्छ, "के नारी विकासको नमुतायही होत ?” “यो नम्‌ना होइन, यो त नारीका अवस्था मात्र हो” यत्ति भन्दैबाबा भावविभोर भएर वोल्दै जान्छन्‌, “यस अवस्थासंग सामना गरसुधार ल्याएपछि मात्र यसको नमुना निस्कन्छ । विकासका शुरुलाई नैनमूना मान्न थालियो भने विकास हर्रो भएर निस्कन्छ । मखै बाध्ने टर थकथक लाग्नै ।"शिब हाँस्तै भन्छ, “यो मेरा भनाइ व्यड ग्य वियो, सत्यततपाईंले भन्नभएकै हो ।" बाबाले मैनालाई यनाउति खोज्छ । मैना त्यहाँबाट वमँचामा फूल, टिप्न प॒गिसकुकी हुन्छे वाद्युकै प॒जाका लागि । घरका सबै परिबार विवाहका निम्तो मान्न गएकाले घर कुर्नेजिम्मा दयामा आइपरेको छ । त्यमैले आज क अफिस गएकी छैन ।मधुरो धृतमा नेपाली गाना कोठामा बाजरहेको छ र क किताव पढ्नमामस्त भएकी छे । उसको रुचि साहित्य अध्ययन गर्नमा झन्‌ झन्‌ बढ्दोछ । लोग्नेसंग भएका विछ्लोडको मर्म यस्तै अध्ययन गरेर र कवितालेखेर बिताउन खोज्दै छै । त्यस घरको शोभा भएका एउटा घरेलु पृत्तकालय छ जहाँ धर्म,विज्ञानदेखि लिएर साहित्य रचनाका विभिन्न किसिमका किताबहरू छन्‌ ।त्यही नै दयाको दिन काट्ने उपाय भएको छ । किताव पढ्दापढ्दै दयाटबक रोकिन्छे र सुन्न याल्छे । तल कमैले ढोका ढक्ढकाएको जस्तोलाग्छ । क त्यहाँ पग्छै र ढोका खोलेपछि देख्छे हलकाराले चिठीबझाउन ल्याएको । चिठी अमेरिकाबाट आएको थियो, उसको नाममाहोइन, दीपेशका नाममा झन्नै तीन महिनापहिले पढाएको । ९६ चिठी बुझेर लिएपाद्ध खोल कि नखोलै भई ओकांइफर्काँईगरिरहन्छ । झवाट्व विचार आउँछ । का दीपेशकी स्वास्नी भएकीहैसियतले त्यो खोल्नसक्नै उसले आधिकार पाएकी छे । सोचाइ गलतथिएन । त्यमले क न्यो खोलेर सरसरी पढ्न वाल्छे । त्यहाँ लेखिएकाखबरहरू पढेर क तीन छक्क पर्छै । बिश्वास गर्न माँग्तनै मनप्यकोव्यवहार पति त्यस्तो हनसक्छ भनेर । दीपशको न्यो सुन्दर चेहराजसलाई उसले आफनो स्मृतिपटमा सजाएर राखेकी छे, छिनैमा त्यो कुरूपभएका पाउँछछे । दयालाई त्यो अनुहार च्यातेर ट्काटुका पारि दिडाँजस्तो लाग्छ । माया छिनैमा घणामा पाररार्तत भएका पाएर क बारबारएकै शव्द दाहोच्याउन बान्छै, "धोका, कत्रो धोका दिएछ ।” क्यासेटमापनि उसका मनको कुरा वझे झै गरी अर्को गानाको धुन बज्न थाल्छ ।दया लम्केर गई त्यसलाई आंल ठूलो स्वरमा बजाउँछ । गानागन्जिरहन्छ “तिम्रो माया कागजको रही चढी फूल जस्तो, तिम्रो मायाश्रावणको भलभन्दा पनि सस्तो... ।" साँच्चै दयाका लागि दीपेशको माया श्रावणको भेलभन्दा पनिसस्तो भएको पाउँछे । त्या झुटा मायामा आफू परेकी सोझिएर दयालाईसिर्कासको लाग्छ त्यसै वेला फार गानातर्फ उसको ध्यान जान्छ । त्यहाँगाना बजिरहेको थियो, "भगवान्‌संग फेरि तिमीलाई माग्ने छैन ।" आफूलेदीपेशलाई पहिलोपल्ट देख्तासको रूपर कुरा गर्ने तरिका देखेर मुग्ध भईभगवानसंग लोग्नेका रूपमा यसैलाई वरणगर्न पाउँ, भनेर मागेकी थिई ।त्यसरी त्यो लोग्ने मागेर आफूले कत्रो भूल गरेकी रहेछु भन्ने सोचेरघुरुधरु रुन्छे । चिठीका भाखाबाट दयाले थाहा पाएकी छे । दीपेशले त्यहींकीविदेशी मिमसंग विवाह गरिसकेको रहेछन र क एउटा छोरी "मेरी" कोबाबु भइसकंको छ । त्यो विदैशी केटी र आफूलाई दिएको घोका सम्झेरदयालाई लाग्छ एउटा चिठी लेख्नेर त्यस मिमका हात पर्नेगरी पठाइदिउँ ।क निणर्य लिन सक्तिनँ र प्रेरणासंग सल्लाह लिने विचार गर्छै । यसरीएक्लै छटपटाइरहेकी अवस्थामा माइतीबाट राधा आइपुग्छ । आमालेउसलाई मनपर्ने भनेर ट्रसा र मासु पकाएर पठाएकी रहिछन्‌ । आफूनी मैयौसंग भेट गर्न पाएकीले राधा खुशी भएकी छे रमैयालाई पनि खुशी पार्न सोच्छे, “ज्वाइँ साहेब, अमेरिका प॒गेको खबरआयो, मैया :” दयाले उसका प्रश्नको जबाफ दिन पन्छिदै सोध्छु, "अहिले,आमालाई कस्तो छ : अफिस जान थाल्नुभयो ! अनि बाबा कहिलेफर्कने रे थाहा छ तिमीलाई :" ९७ राधाले दयाले गरेको चलाखी थाहा पाउँदिन र आफूले गरेकोप्रश्न नै बिसछि । कं दयाका प्रश्नको जवाफ दिनथाल्छे, “मालिकहरूकोकुरा हामीलाई कहाँ थाहा हुन्छ र : हजरको बिबाह भएपछि त्यो घरयति शन्य भएको छैन । साधना भैया धेरैजस्तो बाहिरै हुनुहुन्छ । साहेबघरमा त्यति बस्नै चाहन हुन्न जस्तो लाग्छ । काहले त साहेवनीले बोल्नेसाधी पनि पाउन हुन्न । म एउटीसंग के कुरा गर्ने कति गर्नु ः" राधालाई आमाको एक्लापनावारे सनेपछि दिक्क लाग्छ र मनमनैभन्छे, "क गरहँ आमा, तपाईंहरूले मेरो भविप्य राम्रो होस्‌ भनेर मेरोघर वसोस्‌ भनी विवाह गरेर पठाइदिन्‌ भयो । म यता यस्तो फसादमापरेकी छु भने तपाईं त्यहाँ यसरी एक्लै पर्नभएको छ । बिरामी पर्दाएक्लो हुन्‌ कति गाह्रो हुन्छ ! मेरो हालको क्रा सुन्नुभयो भने आफनीछोरीको भविष्य सम्झेर क गर्न होला : बाबाको नोकरी गएको पीरमाथियौ थपिदा थामैर वस्न सक्नुहुन्छ :' मेरी आमा कै गर्नु तपाईंहरूजस्तैलाई यस्तो दरुःख परीपरी आउँदो रहेछु । अब म तपाईंको एक्लोपनहटाउन सावी बनेर छिटै आउँदै छु । हामी दुई भएर फेरि घरथामौंला ।" आफूसंग कुरा गर्दागर्दै दया त्यसरी टोलाउन लागेकीले राधालेफेरि सोध्छे, “यसो हेदां, मैयालाईं सन्चो छैन जस्ता छ नि, होअनुहार अँध्यारो देख्छु । घरमा पनि छैन जस्तो शृन्य छ । हिंद्दनोस्‌मसंग आज उतै आमाकहाँ जाऔं । यसरी एक्लो यत्रो घरमा कसरीबस्नै दयाले यसपटक पनि राधाका कुरालाई हांसेर उडाउँदै विपयबदल्दै भन्छे, “गाना गाउन जादै छ्यौ कि छोड्यौ : कान्छा दाइले पर्दैनभने पनि उसलाई फकाएर हुन्छ या के गरेर हन्छ, आफू इलममालागिसकेको यसै चट्ट नछोडन्‌ । कसलाई के थाहा हुन्छ, कुन वेला कस्तोआपत्ति भोग्नु पर्छ । त्यस बेला मद्दत गर्ने आफनो इलमले मात्र हो,बझयौ कुरा ?" मैयाले वोल्न थालेकाले राधा दङ्ग परेर भन्छै, “के छोड्थें त्यस्तोकाम । भनेजस्तो काम पाएकी छु । कान्छा दाइले पनि मलाई “नजा"न्नुहुन्न । बरु सुन्नौस्‌ न, मैया हिजो उसलाई के जङ चलेछ । घरफकदा मलाई हार्मानियम र आफूलाई तवला किनेर पो आइरहनु भएको। मैले हाँसेर यो कसले बजाउने भन्दा भन्नुभयो, “यो तैँले र यो मैलेबजाउने" भनेर हार्मोनियम र तवला देखाउनु भयो । मैले पनि हाँस्तै भनें"लौ लौ, तबला तपाईं बजाउनु होस्‌, यो हार्मोनियम हाम्रो यो सन्तान थ्द जन्मेपछि बजाउँछ । मैले कहिले फुर्सत पाएर यो बजाउने भन्दा यतिहाँस्न भएन ।" राधाका कुराबाट क गर्भवती भएकी रहिछ भन्ने बर्झेर दयालैजिस्क्याउँदै भन्छे, "मिठाइ खुवाउनु पलां भनेर हामीलाई आमा बन्नलागेको नबताएकी : कति महिना भयो !" “भरखर भरखरै हो । यस्तो करा पनि आफू उत्ताउलेर कसरीप्वाक्क बोलिहाल्नु भनेर नभनेकी । अहिले कुराक्रैमा फुम्कीहालेछ ।" यतिभनेर क लाज मान्दै निहुरिन्छे । “हेर यसले लाज मानेकी : मेरो पनि तिमीलाई लाज लाग्छ :कान्छा दाइसंग भने लाज लागेन मसंग भने यस्तो :” “छि, यो मैयाँ पनि । कति मलाई मात्र जिस्क्याउनु हुन्छ .।हजुरको कुरा पनि मैले थाहा पाएकी छु । मालिकनीले भन्दै हुनुहुन्थ्यो,“दुवै जना झण्डै साथसावै जस्तो गरी बस्ने भएछन्‌ । सत्केरी स्याहार्नकसलाई ल्याकैं भनेर पिरोलिदै हुनुहुन्थ्यो ।" “आमाको पीरको पनि अन्त्य कहिल्यै हुने भएन" यति भन्दै दयाफेरि गंभीर हुन्छे । उसको चेहरा मलिन भएको देखेर राधालाई व्यधैंबोलेखछ्लु भन्ने लाग्छ । दया मनमनै भन्छे, "हाम्रो विवाहपछिको उपलब्धियही त रहेछ । पहिले समर्पण अनि नानी ।'" " दयाका मनमा के कुरा खेलिरहेछु त्यो राधाले कसरी वभीोस्‌ ।कति मात्र थाहा पाई भने आज उसकी मैयाँलाई निकै विरक्त लागेको छ। कुरैपिच्छै चप लागिहाल्न राम्रो लक्षण होइन । त्यसरी हाँस्ने, सबैलाईखुसी पार्न खोज्ने यस मैयालाई के भएको यस्तो ! राधा मनमा यस्तोभावना लिएर दयालाई हेरिरहन्छ । दया पनि राघाको हेराइ देखेर डराउँछ र बलजफत्तीले ओठमाहाँसो ल्याई भन्छे, “के हेरैकी मेरा मुखमा आँखा झिम्काउन बिर्सियौ किकसो ! यसरी मलाई मात्र हेरिरहयो भने मजस्तै दुःखी छोरी पाउली है,याद गरे । तिम्रो त छोरा पाउने रहर छ होला, होइन !" "हजुरको पनि त यस्तै रहर होला नि ? कसले मात्र आफूनाड्च्छ्याले आफू जस्तै दुःखी जीवन हुने छोरो जन्माउन खोज्छ र ?बाचन्जेल आफू पनि दुःखी हुने आमा बाबुलाई पनि पारै पार्ने हुन्छछोरीको जन्म । कस्तै पढाइ लेखाइ यिनलाई गराए पनि बाआमालाईचित्ताले छोड्दो रहेनछ हजुरकै आमाले साधना मैयाँको बारे पीरगरिरहेको देख्छु ।" "त्यो त आमाको बानी नै हो । भाइकै कुरा लिएर पनि चिन्तागरिनै रहनु हुन्छ । अलि केही संझेको जस्तो गरी दयाले भन्छे, “तिमीले ९९ मेरा बारेमा अड्कल काटी हाल्यौ र मात्र म सफाइ दिदैछु ! सुन, मछोरा होइन छोरी पाउन चाहन्छु । एउटी यस्ती छोरी जसले आफूलाईउपमा भएर प्रस्तत गर्न सकोस्‌ र यस दुनियाँलाई बताउन सकोस्‌छोरीमा पनि आवश्यक गुणहरू छन्‌ जसले गर्दा क त्याज्य छैन ।" राधाले दयाका भनाइको अर्ध बझदिन र उससंग दया रिसाइन्‌कि भन्ने सोचेर सोध्छे “मैले नचाहिदो तपाईंको चित्त दुख्ने कुरा बोलेकोभए माफ पाउँ । के गर्छ बोल्न थालेपछि म आफूलाई लगाम लगाउनसक्तिनँ । उहीँ गाउँको ठालुकी छोरी संझिहाल्छु राधाका नमताले प्रभावित भएकी दयाले उसलाई संझाउँदै भन्छे,“तिमीले त्यस्तो केही भनेकी छैनौ । तिमीले साँचो मात्र बोलेकी छ्यौ ।लोकको सोचाइ नै यस्तो छ । कसैले लुकाउँछन्‌ त कसैले प्रष्ट बताउँछन्‌फरक यति मात्रको हो । म यस लोकका धारणालाई बदल्न चाहन्छु ।.त्यबैले छोरी होस्‌ भनेकी हुँ । म फेरि तिमीले जस्तोगरी आफू छोरीभएर जन्मेकीमा द:ख मान्दिनँ । यही जनिले हो, लोकलाई केही सीर्जनागरी दिनसक्ने । छोड यी करा, यो रुपिया लेक र मेरा तरफबाट केमीठो खान मनलाग्छ किनेर खान । फेरि छोरा त जन्मैला र्‌याले होला,अतृप्त ?” राधा त्यहाँबाट बिदा लिएर गएपछि दया फेरि एक्लै हुन्छै रमनमनै वादविवाद गर्दै विवाह मात्र गरेर गएकाहरू घर नफर्केपछिप्रेरणाकहाँ गएर आफना मनको बह खोलेर सल्लाह लिने निश्चय गर्छै । धेरैपटक त्यो चिठी पढ्छे र आफना भ्रमलाई मेट्ने कतै कुनैशब्द छन्‌ कि जसले अर्थको अनर्थ लगाएको छ भनेर हरफ हरफदोहन्याई पढ्छे । आह ज्ञ यदि त्यस्तो भइदिँदो हो त ज्ञ मै १०० साधनाले नोकरी गर्न शुरु गरेपछि घरको स्थितिमा धेरै सुधारआएको छ । कान्छा भाइलाई पति हिन्द्स्थानमा पठाएर भए पनि स्तरीयशिक्षा दिनुपर्छ भन्ने सोचाइ शिव र गौरीको नभए पनि साधनालेलिनघालेकी छे । क भन्छे, “थाहा छ मलाई, तपाईंहरूले छोरीको कमाइखर्च गराउँदै भाइलाई पनि पढाउन चाहन हुन्न । तर यो सोचाइ लिएरभाइको भविष्य नबिगारिदिनोस्‌ । जागिरै खान पति जहाँ गए पनिउनीहरूले हेर्ने नै कत्तिको फुर्तिलो छ नहच्की सललल्ल अंग्रेजी बोल्नसक्छ सक्तैन, सामान्य ज्ञान कति छ खेलक्‌द, साहित्य, कलामा कस्तोरुचि राख्छ भन्ने नै हो । त्यसपछि मात्र आउँछ राजनीतिक दलमाकुनमा आस्था छ र कसको छोरो नाति हो, कहाँको जन्म हो इत्यादि ।तसर्थ व्यक्तिमा विशेष गुण ल्याउन भाइलाई बाहिरै पढाउनु पर्छ ।तपाईंलाई मैले बताएकी थिएँ । मेरो अंग्रेजी अलि कम्जोर भएकाले भन्नैनोकरी नदिन आँटेका थिए । मैले म सिक्छु, त्यसो नभन्नोस्‌ भनेपछि केलागेछ अनि मात्र दिए । आफूले भोगिसकेको कुरा जानाजानी आफूनाभाइलाई पनि भौग्न दिऔँ ? तपाईं नै भन्नोस्‌, दाजुभाइले मात्र हामीदिदीबहिनीप्रति खर्च गरे हुन्छ, हामीले हुँदैन भन्ने यस चलनले के हामीदाजभाइ र दिदीबहिनीमा फाटो ल्याउने होइन ? के तपाईं यसको समर्थनगर्नुहुन्छ अहिले दिदीभाइ, दाजुबहिनी बीच मिलाप हुन्‌ जरुरी छ । आमा छोरीकामाझ यस्ता कुरा भइरहन्थे । त्यस दिन पनि कुराचल्दाचल्दै शिव आइपृग्छ र आफनो राय यसरी व्यक्त गर्छ भाषाकाबिकासले देशको उन्नति देखाएको हुन्छ । यही भाषाका माध्यमबाटज्ञानविज्ञानको अध्ययन गर्न सक्छौ । सन्सारमा तीन भाषाले ओगटेकास्थानलाई अझै अर्को कुनले उछिन्त सकेको छ । ती तीनमा पनि पहिलोस्थान अंग्रेजीले नै लिएको लिएकै छ । भारतले अंग्रेजलाई धपाए तरप्रैगेनी भाषालाई धपाउन सकेका छैनन्‌ । आजभोलि यस्ता भाषामान्नेखिएका प॒स्तक आफना भाषामा उदित गरेर पनि राष्ट्रिय भाषामासिकाउन थालिएको छ तर हाम्रा देशलाई त्यस स्थितिमा पुग्न पनि निकै १०१ समय कुर्नपर्छ । वास्तवमा देशलाई विश्वमा परिचय दिने' माध्यम यिनैभापा, कला र साहित्य हुन्‌ । जसले जति भापा जान्दछ त्यति राम्रोसँग आफूलाई विज्ञ बनाउनसकछ तर सत्य यौ पनि छ साघना, लोकले भन्न थालिरहेछ खड्कापरिवार छोरीको कमाइ खान पल्किएको छ । हाइन हामी भन्न पानिसक्तैनौँ तेरै कमाइमा भर गरेर विनोद हिन्दस्थानमा पढ्दै छ । फेरियसलाई पनि कसरी पठाउने : फेरि तेरो यस नाोकरीलाई श्रद्धा दिएरअझै हेर्ने हाम्रो समाजले जानेको छन । एउटा व्यापारीले त मसंग मखैफोरेर पनि भन्यो । त्यस बेला मलाई कस्तो भयो, के भनेँ :” “के भन्यो त्यसले : भन्यो होला यात हजार डलर पारगराइदिन लगाइदिनोस्‌, म यति पैसा दिन्छु भनेर या भन्यो होला यतिक्याप्सुल मात्र छन्‌ लिन एयरपोर्टमा आउँछन्‌ दिनलगाइदिन्‌ होला, मतपाईंलाई मालामाल बनाइदिन्छु । यिनले भन्ने र यिनले जानेका व्यापारयत्ति नै हो । यिनले हामी यस पेशामा लागेको छिटै घनी बन्नलाई भन्नेसोचेका छन्‌ । यसैले धनको लोभी हामी जे पनि गर्न तयार हुन्छौं भनेरहामीलाई प्रयोग गर्न विभिन्न- दाउ खेल्छन्‌ । यिनीहरूको सोचाइ नै कतिगरीव छ, बाबा : हाम्रा यस नोकरीमा आदर्शभन्दा बढी अनैतिकता छभन्छन्‌ । हामीलाई कप्तानको दिल बहलाउको माध्यम मानेर हँस्सी ठट्टागर्छन्‌ । देश विदेशमा नोकरीका सिलसिलामा जानुपर्ने हुँदा यात्रीहरूसंगसाँठगाँठ बाँध्छौं भनेर भन्छन्‌ । यी सत्य हुन्‌ त. बाबा ः तपाईंकीछोरीलाई तपाईंले चिन्नुभएकै छ, म के गर्दैछु : यस्ता करालाई लिएरतपाईंहरूले पनि आफनो धारणा बदल्न चाहेको हो भने मैले तपाईंहरूकोममाथिको विश्वास उठेको मान्न करै लाग्छ ः यस पेशाको विकात आधृनिक भएकोले यसलाई चिन्न सकिरहेकाछैनन्‌ । यसैले तपाईंहरू दिक्क नभई तितीहरूको पेटको किरा नै मर्नेगरी जवाफ दिने गर्नुभयो भने बाबा, हामीले न्याय पाउछौं । हामीआफ्ना पेशामा निष्ठाकासाथ सफल हुनसक्छ ।” “थाहा छ, यी सबै कथित हुन्‌ । त्यही पनि सुन्दा नराम्रो लाग्छर पन्छिने इच्छा भइहाल्छ ।" “किन पन्छिन खोजेर तिनीहरूलाई अरू कुरा काट्न प्रोत्साहनदिने : म यस घरको परिवारका हैसियतले टेवा दिन खोजिरहेछु, केतपाईंहरू छोरीलाई छोरी मात्र मान्नुहुन्छ, सन्तान मान्नु हुन्न : छोरीभएर जन्मे भनेर मेरो बाआमामाथि केही कर्तव्य नै ? तपाईंहरूछोरीपरतिको सामाजिक दायित्वको भार बोकेर हामीलाई आशामुखी बनाएरमगन्ते भएको हेर्ने चाहनुहुन्छ : दिदीको विवाह कुन रूपले कसरी भएको १०२ थियो, त्यो मैले देखेकी छु । दिदीलाई दाइजोको अधिकारी मानेर मगन्तेबनाइएको मैले विसँकी छैन, बाबा :ः” "ए आमा, तपाईं त भानादिनोस्‌, भाइ मभन्दा मानौ भएकालेउसलाई सहयोग गर्न मेरो कर्तव्य हो भनेर ? दुनियाँको गलत धारणा छुभने त्यो वर्दालदिनोस्‌ त्यसैको पछि लाग्यौं भने हामी के गरी अर्गाडसर्ने : तपाइँहरूको समर्थन हामीलाई चाहिएको छ, आमा । मलाईसन्तानको दायित्व पुरागर्ने दिनोस्‌ ।" “तलाई समर्थन गरेर नै त आजसम्म तलाई नोकरीमा पठाउदैछौँ । समाजमा बसेपछि कनै करो यसै गर्छु भनेर कम्मर कस्न सकिदोरहेनछ । परम्परा, धर्म, सम्कृति र इतिहासको कम्लो बोकेर आर्धानकपरिप्रेक्षमा मिलजल गर्न खोज्दा कहाँ के भइदिन्छ भन्नै सकिदैन । त्यमैलेआफू हाँत्तोको विषयबाट उम्कन कसो कसो लोकोक्तिको पछि लाग्न मनभडकिहाल्दो रहेछ । आफना चरित्लाई नैतिकताका पर्रिधभित्र राखेर आफनायोग्यताबाट धन कमाउनमा कहिल्यै तिरस्कृत हुनुपर्दैन । तैले नोकरी गर्नजाँदा एक ठोस उद्देश्य लिएर गएकी विइस्‌ । त्यसैले तँलाई कुनै कुरालेपनि पथघ्रम पार्न सक्नैन भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु । तेरा बाबा रदाइलाई नैले नाकरीमा प्रवेश गरी धन आर्जन गर्न लागेकामा ठेसलागेको कुरा हो हामी परुपले पो नारीलाई संरक्षण दिनुपर्छ, तिनीहरूबाटलिने होइन भन्ने भावनाले गर्दा र आफू परिवारमा ठूलो र जेठो भएरपनि आफना लक्ष्यका प्राप्तिका लागि एक सानी केटीलाई कमाइमालगाउनु शोषण त हुने होइन भनेर डराएका हुन्‌ । तँलाई सन्तान नैनमानेर भने होइन । यति भन्दै शिवपट्टि फर्केर सोध्छ, “हो कि होइन,लौ भन्नोस्‌ त हजुरले !” शिव पनि हांस्तै भन्छन्‌, “एक्लो परेकामा के भनुँ : भएका दुवैछोराहरू यहाँ साथ दिने छैनन्‌ होइन त भन्नै भएन : आमाछ्लोरी साथलागेर भन्दैछौँ ।” : "हजुरहरूसंग यसरी कुरा गर्नु मेरो धृष्टता हो । माफ पाउँ ।आवेशमा आई के के भनें के के । धेरैले यस पेशामा लागेका हामीलाईनिस्तत्साही पार्न नानाथरी भनेको सुन्दा दिक्क भइसकेकी मैले तपाईंहरूबाटपति यस्तो सुन्दा आफूलाई नियन्त्रण गर्न सकिनं । हुन त, यस पेशामालागेका सबका सबले संभाव्य विकृतिबाट आफूलाई जोगाउन सकेका छन्‌भनेर पनि म भन्दिनँ । किनकि यस्तो मति भएका व्यक्ति नभएको कुनैपैशा नै छैन । तर कुनै भइदिए रे भनेर यस पेशालाई नै दोष दिन भनेमिल्दैन । असल, खराब, राम्रो, नराम्रो भन्ने व्यक्तिको स्वभाव हो । " १०३ त्यस्ता व्यक्तिहरू जहाँ जहाँ पुगेका छन्‌, त्यहाँ त्यस्तै हुन्छ । घरमाबसेर गृहस्थ सेवामा लागे पनि यस्ता अनैतिक कामबाट रोकिएको हुदैनँ ।भन्नै नै हो भने यौ हवाइ परिचारिकाको पेशा सेवा हो । त्यहाँ कसैलेपनि यात्रीलाई सेवा पुन्याउने विपयमा वाहेक अरू व्यक्तिगत दबाबदिदैनन्‌ । यस पेशाबारे कसैले केही भने भने म जवाफ मात्र दिएरछोइदिन त्यसलाई अर्थ्याएर यो कं हो भन्ने बझाएर नै छोड्ने गरेकी छुतर यी छोरा र छारी एउटै बाआमाका सन्तान भए पनि यिनीहरूकाकर्नव्यमा रहेको भिन्नता दाजभाइप्रतिको दिदीबहिनीको दायित्वमा फरक जेछ त्यो म स्वीकार्न सक्तिनँ ! त्यसैले भाइलाई पढ्न पठाउँछु भन्दातपाईंहरूले नकारात्मक सङ,केत दिन भएको मानेर मैले आफनो अधिकारसन्तानका हैसियतले मागेकी हँ । यसमा हुन्न भनी भाइका जीवनकोउन्नति नबिगारि दिनौस्‌ । म त्यसलाई डक्टर बनाउन चाहन्छु । मज्येप्ठताका हैसियतले भाइलाई पढाउन चाहन्छु ।" भतिमी छोरीहरू माया, दया र मर्यादाका अधिकारी हौँ, बाहिरक्षेत्रमा उत्रिएर कर्तव्य गर्ने तिमीहरूको अधिकार होइन भन्नै भनाइ मेरोहोइन, समाजको हो । मेरो भनाइ के छु, त्यो आमाले अर्थ्याउलिन्‌उनैसङ सौध, म ,त गएँ” भन्दै घडी हेर्छ र शिव बाहिर निस्कन्छ । आमाले साधतालाई शिबकोा सोचाइ नारीपति राम्रो रहेकाले नैस्वयं उनले र दयाले पनि नोकरी गर्न पाएका हुन्‌ भन्ने जनाउँदै भनिन्‌पढ्न पनि छौरासरह पाएको मख्य कारण वाबाको स्वच्छ विचारघारालेगर्दा नै हो । यदि म नोकर्रामा प्रेश नगरेकी भए तिमीहरूलाई उच्चशिक्षा नदिएको भए अहिले के हुन्थ्यो : नोकरीको भरोसा हुँदो रहेनछ । तसर्थ तैले आफनो व्यक्तित्व विकास गर्दा कसले के भन्छभन्नेतर्फ नलागेर मेरो कर्तव्य के हो र यसका घेराभित्र म कतिचल्मलाउन सक्छु भन्नै सौचाइ राखेर कर्म गर्दै जानु । काममा रहँदाघरको समस्या तेर्स्याएर काम चोर हुने बानी बसाउनतर्फ लागिस्‌ भनेत्यसले तँलाई क्षणिक विजयी बनाउला तर नारी कामदारमाथि लगाउनेगरेका काला धब्बामा अरू रङ थप्ने मौका मात्र तिनले पाउँछन्‌ । हामीलेप्रगतिका पथमा उमरिएका झयाउ र काँडाहरू थप्ने होइन, तिनलाई सफागर्दै जान सकेमा मात्र आउँदा सन्ततिले छिटौ अगाडिबद्न सहयोग पाउनेछन्‌ ।, पुमाणित गर्नुपरेको छ, हामीले अधिकार समाल्त सक्ने रूपलेआफनौ व्यक्तित्व विकास गरिसकेका छौँ । त्यो तैले गरेर देखाउँदै छस्‌पनि । यसतर्फ के कस्तो सहयोग कुन बेला चाहिन्छ त्यो हामीले दिएका छौँ र दिन्छौं पनि ।१०४ सुमार्गमा लागेर छोरीले कमाएको धन परिवारको प्रगतिका लागिलगाउन नहुने होइन, तर यहाँ आएर समाज अल्मलिएको छ केवल एकप्रश्नले । अब के छोरीलाई छोरासरह अभिभारा बोकाउन सकिन्छ त !प्रश्त उठेको छ अभिभारा बोकाउने हो भने समान अंधकार अंशमा पनित दिनुपला : त्यसैले समाज आफूले यममा लालमोहर लगाउन हाच्क्दैयसमा विभिन्न पक्षलाई आफैँले निर्णय गर्न छोडिदिएको छ । याहा छहामीलाई, यता छोरीको कमाइ खानु हुँदैन, छोरीको शोषण गर्नु हुँदैन, यीमाया, दया र मर्यादाका मूर्ति हुन्‌ भन्ने अर्कातर्फ तिनैलाई लकीलकी दहव्यापार गराएर पनि पैसा कमाउन लगाई आफनो जीवननिर्वाह गरेकोसमाज आफनै सदस्यहरूसंग डराई आफैंले बनाएका नियम र चलनलाईराम्रो पर्दाले ढ्वाकेर भित्रभित्रै भत्काइरहेका ट्चुटुल हेरिरहेछु । तीनाशकारकहरू आफूनो बेइज्जत हुने डरले सामुन्ने आउँदैनन्‌ र आफूलाईचोखो, सज्जन प्रमाणित गराउन र समाजलाई अल्मल्याउन अगाडि बढेकातिमीहरूजस्ता शृरवीर नारीहरूलाई आँखा चिम्लेर निन्दा गर्छन्‌ र आफूलेगरेका कामसंग जोड्दै खसाल्न खोज्छन्‌ । यस्तासंग नडराई आफू अगाडिबढ्दै जा, त्यसैमा तेरो मात्र हाइन, नारी जातिकै भलाइ हुन्छ । भाइलाईजे जस्ती बनाउन चाहन्छैस, गर । यसरी परिवारमा एक अर्कालाईसहयोग गर्न सके स्नेहको गाँठो अरु बलियो हुन्छ । तिमीहरूको आपसीस्नेह देखेर हामी शान्तिले जिम्मेवारीबाट पर हुन पाउँछौँ । आखिरहामीले पनि त आफनै लागि बौच्ने समय पाउनुपर्छ । व्यवहारबाट,कर्मबाट र जिम्मेवारीबाट अवकास दिलाई शान्तिले जिउने अधिकारहामीलाई दिने तिमीहरूले हो । यस्तो कर्तव्यपथधको चाल चाल्नैलाई सत्यर इमानलै सहयोग पुन्याएको हुन्छ । आमाको यस्तो ओजस्वी अर्ती सुनेर साधनालाई आफूमाआत्मबलको वृद्धि भएको अनुभूति हुन्छ । छोरीलाई दिनभरको उडानलेथकायो होला भनेर आराम गर्न भनी कोठाको ढोका ढप्काई बाहिरनिस्कन्छे । साधना लुगा फेर्दै आफनो हवाइ परिचारिकाको जीवनकेलाउन वाल्छे । ड्रेसिङ टेबुल अगाडि उभिएर कपाल कोर्छै, अनुहारलाईकपासले पुछेर कोल्ड क्किम लगाउँछै र संझन्छै भोलि डयुटीमा जाँदाउज्ज्याली हुनुपर्छ । केशहरू राम्ररी मिलाएर फूर्तिलो हुनुपर्छ । साधनालाईचिटिक्क परेर हिँड्ने रहर नभए पनि यस नोकरीले प्रभावकारी देखिनु,हँसमुख हुन्‌ र फूर्तीका साथ छरितो भई सेवा गर्नसक्ने हुन्‌ यसकाअनिवार्य गुणहरूलाई मान्नै पर्छ । दुःख, कष्ट, / चिन्ता जस्तामनोभावनालाई थिचैर किचिक्क हांस्नसक्ने हज यसको योग्यता हो । तसर्थउसले आफूलाई यस्ता कुरामा ढाल्नै हुँदा आफना इच्छालाई धेरै १०५ महत्व नदिएर आफूलाई यसमा अभ्यस्त वनाइसकेकी छे । जस्तै बेदनालाईपनि पन्छाएर यात्रीहरूका समक्ष पगी हाँस्तै सोध्नसक्छे, “यहाँलाई कंल्याऔँ, कोल्ड डिङ् किस्की या चिया, कफी :" यस्तै प्रश्न उसलेहनीमून मनाएर फर्कदैका मघलाई पानि सोधेकी थिई । मेघले गौरवकासाथ आफना साथमा वमेकी श्रीमतीलाई देखाएर उसलाई कोल्ड डिङ्‌ रमलाई व्दहिस्की आल स्ट्ड है भन्दा उसले भनेकी थिई "निट नैन्याइदिएकी छु प॒गेन भने वोलाउन होला, यहाँ परिचारिकालाई बोलाउनेकलबेल छ ।" मेघसंग साधनाको सानैदेखिको सड गत वियो । दुवैले ताथै खेल्दै,पढ्दै, घुम्दै जाँदा जीवनसाथी बन्ने सोचाइमा पु॒न्याइसकेका थिए । जबशिबको नोकरी छुटयो, दयाको बिवाह हुने पक्का भयो र साघनालेघरको आर्थिक स्थितिमा सहयोग गर्ने हवाइ पाँरचारिकाको नोकरी गर्नथाली, त्यस वेलादेखि मेघ साधनादेखि परपर हुनथाल्यो । साधनाले कतिसंझाइ बझाइ गर्दा पनि मेघले आफना मनलाई फर्काउन सकेन । मेघलेप्रप्ट्संग भनिदिएको थियो, “छारीले वावआमाको घर घान्नपर्छ भन्ने छैनत्यो पनि नोकरी गरेर : स्वास्नीमान्छले नोकरी यस्ता ठाउँमा गर्नुपर्छ,जहाँ काम गर्दा इज्जत होस्‌ । तिम्रो अहिले अझैँ पढ्ने उमेर छ, पढ्दैजाक र विवाहँ पछि जे गर्न पर्छ त्यो मेरो जिम्मा हो । पैसा मात्रजोड्न जीवनको लध्व्य होइन र तिम्रा वाको एक ठाउ को नोकरी गयोभनेर आफूले अन्त काम नगर्ने र छोरीलाई यस्ता काममा लगाउनेसोचाइ पनि राम्रो होइन ।” मेघको कुरा सुनेर साधनाले भनेकी थिई, “हेर मेघ, मेरोबावलाई तिमीले केही भन्न पाउदैनौं र छोरीको दायित्वबारे पनिविचारमा परिवर्तन ल्याउन सिक । लोकको भनाइ अनसार मात्र आफूलेकर्तव्य गर्दै जाने मेरो सोचाइ छैन । म मानव हूँ मेघ, घरको यस्तोअवस्था हुँदाहुदै म उच्च अध्ययनका लागि विश्वविद्यालय कुन्‌ मनस्थितिलिएर जान सकुँला : हेर, वाब्आमाले हामी छोराछोरीलाई समानरूपलेपढाए र अब्न उनीहरूलाई सहयोग गर्ने वेलामा मात्र यो दाजुभाइकोजिम्मा, मेरो त विवाह गरेर लोग्नेका घरमा गएपछि मात्र जिम्मा हुन्छभन्न सुहाउँछ : मैले कुन्‌ मुखले भनु मलाई एम.ए. सम्म पढाइ दिनोस्‌,लोग्नेका घरलाई राम्रोसंग समाल्त काम लाग्छ भनेर । यस्तो स्वार्थी कामत त्याज्य हुनुपर्छ । केही हामीले पाउन चाहन्छौं भने हामीले दिन पनिसक्नपर्छ । अब रहयो हवाइ परिचारिकाको नोकरीबारे ज्ञ चोरेर, बेइमानीगरेर, देहव्यापार गरेर धन कमाउनु पौ हुँदैन । आफनो खुबी देखाएर १०६ यात्रीसंवा गरेर इमान्दारीपूर्वक आर्जन गरेका श्रमका मोल लिन नहुने केछ " केही क्षण घात्रीहरूका साथमा रहँदा उनीहरूको सेवा गर्दा कस्तोअनर्थ भइहाल्छ : जहाजभित्र सबै आआफूना काममा व्यस्त रहेकै हुन्छौंक्याप्टेन ककपिटमा र हामी केविनमा । कसलाइ फुर्मत हुन्छ नचाहिँदोकाम गरेर त्यत्रा यात्रीहरूको सामुन्ने तमासा देखाउने ! “ राती होटेलमा रहँदा पनि हाम्मा कोठाहरूको बेग्लाबेग्लै अफिसलेनै व्यवस्था गरिदिएको हुन्छ । हामीले आफैँले नचाहेसम्म कसैसंग पनिकुनै सम्बन्ध राख्नु जरुरी पर्दैन । तपाईंले केवल मेरो चरित्र, मेरोप्रेममाथि विश्वास गर्नोम्‌ । म ही पेशामा रहेर पनि आफूलाईअनैतिकताबाट जोगाउन सक्छु । मैले दाइ फर्केर नआउन्जेल यो नोकरी'छोड्नु हुँदैन । “हेर मेघ, म साधना हुँ, एक व्यक्ति हुँ, मेरो व्यक्तित्वलाई :पेशासंग मिल्लाएर निश्खारै भएर निस्कन देक । हाम्रो प्रेमलाई : जस्तैअवस्थामा पनि बचाएर राख्न म सक्छु, यस नोकरीलाई हाम्रा बीचकोतगारो नबनाईदेक ।" " जति साधनाले संझुए पनि, आश्वासन दिए पनि मेघले विभिन्नपरिचारिकाहरूको उपमा दिएर कसले कप्तानसंग प्रेम विवाह गरे रकुनले स्ट्ुबाटसंग र कसले व्यापारीसंग गरे भन्ने बताउँदै कति अबैधओसारपसारमा पक्रिए भन्ने गणना गराउँदै भनेको थियो, “तिम्रो भाबनाउच्च होला । तिमीले आफूलाई आदर्शभित्र नियन्त्रित राखौली । यसपेशालाई श्रद्धाका दृष्टिले हेर्ने बनाउन प्रयास गरौली तर तिमी यसरीरहुन्जेल एउटी योद्धा मात्र हुन्छयौ, विकृतिसंग लड्ने, विकृतिभित्र परेकीएउटी योद्धा । हेर, दलदलबाट निस्कन र त्यहाँबाट निकाल्नलाई पहिलेआफू त्यहाँ पुगेको हुनुपर्छ र म चञ्चल मनका प्रकृतिलाई राम्ररीजान्दछु जुन समय परिस्थिति हेरी परिवर्तन भइरहन्छ । एकफेर यस नोकरीमा पसेपछि यिनीहरूले आफूलाई कुनैअन्तरिक्षबाट अवतारित भएकी सोचेका । प्रशस्त पैसा उमेरमैखेलाउन पाउँदा घमण्डले चुर भएर “826 टेर्दैनन्‌ । समाजले हाम्रोपुरुषत्वलाई -नै आघात पार्ने गरी हामी तिनका सम्बन्धी भएमा परजीवीकारूपमा लिएर भन्छन्‌ । तिम्रा परिवारलाई त्यस्तो केही नलागेको भए पनिम सहन सक्तिनँ । म समाजसुधारक हुन हबाइ परिचारिकासंग विवाहगरेर इज्जत नष्ट गरी बस्न सक्तिनँ ।" “तपाईँले यस पेशालाई लिएर मलाई खसाल्दै लगैर पातालमापुत्याइ दिनुभयौ तर मलाई एउटा पेशा मात्र बताइदिनोस्‌ जहाँ नारीलेनोकरी गरेकामा निन्दा गर्न छोडेको छ : कुन्‌ नोकरी तपाईंले भनेजस्तो १०७ नारीका लागि इज्जतदार छ, डक्टरी, इन्जिनियरिङ्ग, शिक्षिका हुनु,प्रशासनका क्षेत्रमा या नर्स बनेर सेवा गर्न । यी सबैमा हाकिमसंग यासहकर्मीसंग यस्तै प्रेमकथा जोडिएका हुन्छन्‌ । नारीले बाहिर कर्मक्षेत्रमाउत्रेकामा निरुत्साही पार्न यस्ता कुरा उब्जाइरहन्छन्‌ । नारी र पुरुष साथैरहेर काम गर्दा यस्ता घटनाहरू भइरहन पनि सक्छन्‌ तर यी सबै,उपमा होइनन्‌ । यो व्यक्तिको चाहना हो र आफूलाई म्यादाका घेराभित्रराख्नसक्ने नसक्ने खूबीको कुरा हो । फेरि म दोहोस्याउँछु, यस पेशालेगराएको भने पक्कै होइन । होइन, तिमी उपमा नै बट्ल्न खोज्छौ भनेराम्रो काम गरेर बसेका नारीहरू पनि छन्‌, तिनको उपमा किन दिदैनौ? हेर, म साफलाफ भनिदिन्छु, म यो नोकरी झट्ट छोडन सक्तिनँ रयदि तिमी आफनो धारणा बदल्त सक्नैनौ भने मैले आफनौ जीवनकोबाटी बदल्नुपर्छु । म यस्ता अनैतिक दोष लिएर तपाईंकी त्याज्य पेमिकाहुन्‌भन्दा म नै तपाईंलाई छोडिदिन्छु । प्रेमको अन्तिम लक्ष्य विबाह मात्रपनि होइन । लौ भन्नोस्‌, तपाईं के चाहनुहुन्छ ः" साधनाका प्रश्नको जवाफै नदिएर हिडेको मेघले अर्की केटीसंगविवाह गरी उसैलाई ईंखाउन र उसका हातबाट आफनी स्वास्नीलाई सेवादिलाउन क त्यो जहाज छानेर चढेको थियो । यो क्रा बझेर पनिसाधनाले कुनै प्रतिक्रिया नदेखाई ती दुवैलाई चाहेजति र दिन सकेजतिसैवा दिएकी थिइ । क आत्मपरख गर्दै आफैलाई मनको गुनासो सुनाउँछे । कमनसंग सोध्छ, “के म मेघले भनेजस्तो गरी परिवर्तन भएकी छु त !नोकरी शुरु गरेको पनि एक वर्षभन्दा बढी भइसक्यो ।”" मनैले जवाफदिन्छे, “तँ बदलिएकी त छस्‌ नि । त यति ठूलो यति, अटल कहिलेभएकी यिइस्‌ । ? समय र परिस्थितिले तँलाई कति अनुभव दियो भनेआज तँ डटेर नोकरीसम्बन्धी आफनो राय दिनसक्ने भइस्‌ भन्न सक्नेभईस्‌ कर्मचारीको व्यक्तित्व जसले चिनाउने र इज्जत दिने गर्छु । पेशात केवल एक अवसर हो त्यसलाई हामी कसरी प्रयोग गछौं त्यो नैहाम्रो योग्यताको परिचय हो । नारीले आफनौ व्यक्तित्व विकासका लागिर आत्मनिर्भरताका लागि अरूको जे जस्तो भनाइ रहे पनि नोकरी गर्दैजानुपर्छ । नोकरीका प्रदुषणलाई हटाई स्वच्छ वातावरणको सिर्जना गर्नै ।” नयाँ दुलहीका साथमा बसेर व्हिस्की खाँदै गरेका मेघसंगसाधनाले सोध्न चाहेकी थिई, “के तपाईंको परुषार्थको अर्घ यही नै होत? यति मलाई देखाएर तपाईंले के सन्तुष्टि पाउनु भयो ? के आनन्द १०८ पाउनु भयो मलाई ईखाएर ! प्रश्न मनमा उठे पनि जवाफको कल्पनागर्दिन किनकि यति वेला रात निकै : बितिसकेको थियो । साधनाका आँखा झयालमा पर्छन्‌ । खुला झयालबाहिर पूर्णचन्द्रमा चम्किरहेको देख्छे मानौं त्यो आफनो पूर्ण रूपमा भौलिको दिनदेखेर हाँस्तै छ या रुँदै छ । रात छिपिदै गएकाले शान्त र शीतल छ । टाढा कता कताबाटबाँसरीको धुन बजेको सुनिन्छ । कुन विरहीले रात काट्न मुस्किल परेरबाँसरीका घुनसंग आफुलाई शान्त पार्न खोजिरहेको छ भन्ने सोच्रेरसाधना आफूलाई त्यस वादकको मनसग आफूलाई दाँज्दै सृत्ने चेप्टा गर्छे। निकै बेरसम्म छदपद्‌ भइरहन्छ । चाहेर या नचाहेर केले भनँ आजउसलाई मेघको सम्झना खुबै आइरहेछु । उसकी नयाँ दुलहीलाई देखरउसका चाहनाको अड्कल गर्छे । उसका पेशासंग नारीप्रतिको मङ्काचतभावना संझेर उससङका सम्बन्धबाट आफू उम्कन पाएकीमा छ्रुटकाराकोअनुभव गर्दै बिस्तारै निदाउन थाल्छे । क १०९ घर फर्केर पनि प्रेरणाले बिर्सन सकिरहेकी छैन आफना अफिसकाकुराहरू । क सोच्छे, किन नारीलाई नोकरी गरेर खान अप्द्यारो पार्छन्‌? त्यस शैलीलाई अफिसमा नचाहेका बोझको स्थापना मात्र भएकोजस्तोगरी व्यवहार गर्छन्‌ । पिउनले समेत टेर्दैन । पुरुष जागिरेको त कुरैके गर्ने : सोझै भन्छन्‌, "यी स्वास्नीमान्छे किन जागिर खान आउँछन्‌ ।घरैमा बालबच्चा स्याहारेर बसे भैहाल्थ्यो । यहाँ बसेर पनि अफिसकोभन्दा बढी घरैको चिन्ता लिन्छन्‌ । यस्तालाई हाकिम भनेर कसरी मान्नुसबै काम हामीले नै गरिदिनुपर्छ । तलव सोहोर्न मात्र आएका हुन्छन्‌ यीआइमाईहरू ।" " वास्तवमा औौली त्यस्ती छैन । पढाइमा पहिला दोस्रा मात्र भएकीछे । काम पति पन्छाउने उसको स्वभाव छैन । केवल क जवान छे,राम्री छै र साथै कसैसंग पनि झयाम्मिएर गफु मात्र गर्ने प्रवृतिकी छैन। हा हामा पैसा खर्च गर्न अलि हात कमाउँछ । यसलाई गुण भन्ने किदुर्गण : उसको आफनै विवशता पनि त हनसक्छु : यसको अर्थ कसैलेपनि सोचौनन्‌ र भन्छन्‌, "त्यो अति हठी छ ।" पुरुष जागिरे पनि भगुवा, गफी, कामचोर र पढाइमा डिग्रीप्राप्त गरेका भए पनि काम गराइमा फितलो नहुने होइनन्‌ । तरउनीहरूका यस्ता कम्जोरीहरूलाई उनीहरूको स्वभाव संझैर साधारणमानिन्छन र यस्तामा छुट पनि पाइरहेकै हुन्छन्‌ भने त्यस्तै नारी भएमाक हाँसोमा उडाइन्छे र उसले छेडछाड निकै सहतनुपर्छ । नारीकोस्वामित्व हतपती स्वीकार्न चाहँदैनन्‌ कित ! किनभने क अल्पमतमा छै,भरखर घिस्त्रन थालेकी छै । सामाजिक स्थिति र भावनामा परिवर्तनल्याउन अगाडि बढ्दै छे । पिउनदेखि हाकिमसम्म ज्यादा परुष कामदारछन्‌ । पुरुषका नाताले उनीहरू एक हुन्छन्‌ तर नारी जागिरदार त्यहाँकागका हृलमा बकुल्ला भएकी हुन्छे । क संझन्छे, शैलीले नानीका निम्ति दुध किन्न पठाएका बेलामापिउनले बोलेको भाषा र त्यस्तै एउटा पुरुष कामदारले रक्सी किनेर ल्याभनेर पठाउँदा रमाउँदै गएको । उसका मनले भन्छ, यस्तो मनस्थितिरहेकाहरूसंग जुधेर कर्मक्षेत्रमा उत्रिन पर्दा निश्चय नै हामीले आफनो ११० स्वभावलाई बदल्नु पर्छ र उनीहरूभन्दा बढी मेहनती र सुयोग्य हुनैकोशिस हामीले गर्नपर्छ । यस्तो प्रतिस्पद्धात्मक स्थितिमा रहेर हामीले कामगर्नपर्ने हुँदा र नारी जातिलाई कृर्सीमा स्थापित गराउनु पर्ने आवश्यकतापरेकाले हामीहरू जो अहिले अगुवाका रूपमा रहेका छौँ कार्यक्षेत्रभित्रचल्दा आफूलाई निष्ठावान्‌ बनाई अनुशासित हुन्‌ अत्यावश्यक छ, नत्रनारीलाई कर्मक्षेत्रमा भित्रिएर सफल हुन यगौं कुर्न पर्नेहन्छ । अयोग्यमादर्ता आई नोकरीमा भर्नै नलिने पनि हुनसक्छ । प्रेरणा संफन घाल्छे मीरालाई, उसको बानी अफिसमा वसेरस्वेटर बनिरहने छ । आफ्नो खुबी र रुचि बुन्ने काममा रहेको देखाउँदैअर्की महिलालाई भनिरहेकी हुन्छे, "यो बट्टा कस्तो माग्यो ' मैलेअमेरिकामा श्रीमानसंग जाँदा जहाजमा एउटाले यस्तै बट्टाको स्वेटरलगाएको देखेर टिपेकी । यो कति सजिलो छ तैपनि हामीले पहिलेआफैले यस्तो बुट्टा कादन किन नजानेका ! साँचै हामी सोच्नै सम्तैनौंक्यारै । देखेपछि मात्र बृद्धि आउने । त्यसैले पति हो हामी जै कुरामापनि पिर्छड्िएका ।” प्रेरणाले मीराका यस्ता कुरा सनेर आफूलाई थाम्नै नसकी त्यहीपुगेर भनेकी थिई, “हो हामी त्यस्तै छौँ । घर र अफिस कुन हो, कहाँहाम्रो कस्तो जिम्मा छ त्यति पनि सोच्ने कष्ट नगरी नारी जागिरदारकोखिल्ली उडाउने मौका दिइरहेका हुन्छौं । अमेरिकासम्म पुगेर त्यहाँनारीहरूले पनि अफिसमा डटैर कसरी काम गर्दा रहेछन्‌ भन्ने, सिकेरआएकी भए र यहाँ आई आफना साथीहरूलाई बताएकी भए एक चालप्रगतितर्फ बढ्ने थियो कि ?" प्रेरणाको पेचिलो भनाइ सुनेर मीराले भनेकी थिई, “नारी भएरतपाईँ पति खाली हामीलाई मात्र संघ्रै गाली गरिरहनु हुन्छु । क त्यतापनि हेर्नौस्‌ न, उनीहरू त्यप्त वेलादेखि चुरोट फुक्तै नयाँ सडकदेखिसिनेमाको हिरोहिरोइन, संसददेखि मन्त्रीहरूसम्म, राजनीति पार्टदिखिराजासम्मका गफ हाँकेर बसिरहेका छन्‌ त्यस्तालाई केही भन्नुहुन्न ।खाली हामीलाई मात्र साथी साथी मिलेर केही कुरा गर्न लाग्यो कि केकै न बिराएका छौं जस्तौगरी हपारिहाल्नु हुन्छ । हामीले त जस्तो भएपनि उपयौगी काम अफिसको काम सिद्धाएपछि गरेका छौँ । तिनीहरूलेजस्तोगरी फाल्त्‌ गफ गर्दै काम थपारेर समय बिताएका त छैनौं ।त्यसैले हामीले मागेका हौं, हाम्रो यहाँ पनि युनियन हुनुपर्छ । यस्तोअन्याय त सहनु पर्दैन ।" अफिसमा यस्तो काम नगर भन्दा अन्याय हुन्छ भने म अन्यायीहुन पनि तयार छु । अर्काले यसो गर्न हुने, हामीले नहुने भनेर सिक्ने नै १११ हो भने क त्यता पनि हेर उनीहरू कति व्यरत छन्‌ भनेर देखाउँदै आफूफर्केकी मात्र के थिई, एउटीले भनेको हुन्छे, “पहिले यही ठाउँमालोग्नेमान्छे हाकिम थियौ । उसले कहिल्यै हामीलाई यस्तो भनेन । सुइटरबुनेको देखे भने त्यो नदेखेको जस्तोगरी आफै जान्थे । यसलाई जस्तोठूली कसैलाई हुनपर्दैनक ।" अर्कीले त्यसमा थपेकी थिई, “कसैले मनपराए पो त कुरा गरेर बस्थी । यस्ती ठाडी छै । घरको इलम केहीआउँदैन, अर्काले गरेको पनि सहँदिन । यसले लोग्नेलाई घरमा के गर्दीहो ? विचरा लोग्ने !” प्रेरनालाई यस संझनाले हँसाउँछ र आफैँसंग भन्छे, “हो,स्वास्नीमान्छे नै स्वास्नीमान्छेका अवरोध हुन्छन्‌ । म तिनीहरूलाईस्वास्नीमान्छेको प्रगतिको अवरोध संभझन्छु जसले गर्दा नारी जातिलाईनालायक घोषित गर्न प्रमाण बनिदिएको छ र त्यस्तै म उनीहरूकोबाधक भएकी छु किनकि म उनीहरूलाई होसियार रहन खवरदारी गर्दै छु। मेरो खबरदारीले पछाडि ताँती लागैर बसेकाहरूलाई अगाडि सर्ने बाटोदिन्छ भनै नारी जाति काम नलाग्ने प्रमाण बट्ल्नेहरूलाई तिनीहरूकायस्ता कर्मले सहयोग गर्ने हुँदा कसैले केही बोल्दैनन्‌, रोक्न चाहदैनन्‌हेरिरहन्छन्‌, हाँसोमा उडाइरहन्छन्‌ र बेलामा औंल्याएर भन्छन्‌ पनि ,“"स्वास्नीमान्छे जागिरेले सात घण्टाको डयुटीमा तीन घण्टा पनि कामगर्छन्‌, गर्दैनन्‌ बहाना बनाएर गइहाल्छन्‌ । यिनले त अरू कामदारलाईभाँड्ने मात्र गर्छन्‌ । क हेर्नोस्‌, त्यो नानी बिरामी छ भनेर गई कत्यो सासुले आइज भनेकी छ, गईन भने मार्छै भनेर अगिनै गइसकीइत्यादि । प्रेणा यी सब संझैर छटपटाउँछै र अठोट गर्छ, म यसकोविरोध गर्न छोड्दिन । यसले गर्दा राम्रो जिम्मा लिएर काम गर्ने नारीहरूपनि बदनाम भएका छन्‌ र आउनेलाई पनि हाँसो भएको छ । संझाउदैजान्छु अफिसमा रहँदा जागिरदार भएर बस्नुपर्छ । हाम्रो समय पैसा दिएरअफिसले किनेको हुन्छ । स्वास्नीमान्छेको परिचय दिने ठाउँ अफिस होइन। यहाँ कुर्सीमा भेदभाव रहन नदिन व्यवहार ठीक राछ््ने उपाय हामीनारी आफैंले गर्नुपर्छ । समानता खोज्छौ भने समान हुनसक्छौँ भनेर पनिदेखाउनसक्ने हुनुपर्छ ।” “कस्तो गहिरो सोचाइमा डुबेकी हुँ ? म आएर यहाँ उभिएकोउभिएकै छु, कहिले आँखा पर्ला भनेर कुर्दाकुदै आफैले भन्नुपत्यो । मआएकी छु भनेर । हेर, कुन बेलादेखि पस चियाले पनि तँलाई ताकेरसैलाइसकेछ ।" दया यति भनेर हाँस्तै उसैका छेउमा गएर बस्छै । उसकाहँसाइले पेरणालाई केही शान्ति दिन्छ र सोध्छ, " खुव दङ्गदास देखिन्छेस्‌, ११२: के खवर छ त्यस्तो ? अमेरिकाबाट ट्ड्ल आयो कि चिठ्ठी : श्रीमान्‌कहिले फर्कते र ? यति वघोरै दिन लोग्ने साथमा नहुँदा पनि तैरौहोस्‌हवास उाडसक्यो जस्तो छ । तिमीह्ठका मायाले परेवाका जोडीलाईपनि मात गरिदिन्छु कि कसो ?" "ए हो त्यस्ती देखिएछु ! कहिलेकाही मलाई के हन्छ कं. यसैयसै के के सोच्न थाल्छु । अतन्तृष्ट छु क्या रे म आफू आफैँसंग ।बिद्रोह गर्न मन लाग्छ आफनै नारी कम्जोरी संग, दया, म अधुरो छ्नु ।" “एउटा स्थापित परिबार आफनै भएकी तँ आफूलाई अघूरोमान्छेस्‌ भने मैले आफूलाई के संझू्‌ : तेरो हाम्रो संफझाइले कसैलाई केहीअसर पार्दैन । जीवनको गति आफनै प्रकारले चलिरहन्छ । हामी मात्रयसै चिन्तित भइरहेका हुन्छौं । “जीवनको प्रबाहसंग मिलेर चल्न नसक्नाले त म असन्तृष्ट0010 474 मान्छु । अशान्त छु म, दया लाग्छ, कहिले म आफनोनारी निकालेर विध्वंस गरी शान्ति ल्याउनपट्टि लाग ।" दया हाँस्तै भन्छै, “तर मलाई थाहा छ, त॑ त्यसो गर्नसक्तिनस्‌ । त॑ निरन्तरतामा विश्वास गर्छेस्‌ र तैमा पघैर्यको मात्रा धेरैच्या ।" “अनि” "अनि के तँ मात्र होइन, तेरी साथी म पनि फुटेरबाहिर निस्कन सक्तिनँ । हामीमा सङ कोच छ, समाजसंग डर छ ।हामी इज्जत चाहन्छौ, प्रशम्सा सन्न मन पराउँछौं । त्यमैले हामीविद्रोहको कल्पना मात्र गर्न सक्छौं, साक्षात्कारमा उत्रन सक्नैनौं । यस्तोआँट बटुल्ने हो भने हामीले धेरै कुरा त्याग्नसक्ने हुनुपर्छ जन हामी गर्नसक्तैनौं । हामी मोहमा भूलेका छौं ।” “कस्तो मोहको कुरा भनेकी ?" “यही सान्सारिक मोह ।” यति भनेर एक छिन अड्छै रप्रेरणाको अनुहार हेर्छ । क छक्क परेकी देखेर भन्छे, “तेरो र मेरोबीचको यस दोस्तीको मोह कमको छ र ! तेरो र मेरो, छोरीकाबीचको स्नेहलाई के भन्छेस्‌ : त्यस्तै तेरो र मेरो लोग्नेका बीचकोप्रैमलाई त्याग्न सक्छेस्‌ ? यस्तै असमर्थत। ल्याउने नै मोह हो । भ्म त यसले के के न भन्न लागी भनेकी त यसै फिस्स पारेरछोडी ।" “यसरी मैले बेला बेलामा तँलाई धेचारिन भने त॑ त उडेको उडैहुन्छेस्‌ अनि चिया त के म पनि तेराअगाडि ठण्डा भइसकेकी हुन्छु ।" दुवै दङ्ग पर्छन्‌ र अर्को एक कम तातो चिया खाउने इच्छाराख्नै प्रेरणाले हरिलाई बोलाउँछै । केही छिनका लागि कोठा फेरि शान्त ११३ हुन्छ्‌ । दयाले सरसरी अखवार पढ्न थाल्छे र प्रेरणा आफूले फेरेकोसारी पट्याउन थाल्छै । यतिकैमा इला आइप॒ग्छे र बाहिर खेल्न जानआमासंग अनुमति माग्दै लाडिन थाल्छे । रात पर्ने वेला हुन लागेकाले चिया ल्याएपछि हरिको साथ खेल्नजाने क्रा सम्झाउँदै छोरीलाई फकाउँछै । दयाले प्रेरणाको ध्यान खिच्तैभन्छे, “यहाँ यस्तो के उल्का हुँदै छ ! हरेक दिन मान्छे हराएकोछापिएको हुन्छ । कहाँ जान्छन्‌ यी ? कसले कता लगिरहेछ !बालकबालिका, बृढाबृढी सबै उमेरका हराउन थालिरहेछन्‌ । तिनीहरूफेला पर्छन्‌ या हराएको हराएकै हुन्छन्‌ । त्यसतर्फ सरकारको ध्यानगएको छैन जस्तो लाग्छ । अहिले कति वर्ष भइसक्यो यसरी हराउनथालेको : यसको कारण के त भन्नै अभैँ पत्ता लगाएर जनचेतनाल्याउन सकेको छैन । यस अपराधबारे पनि खोजी हुनुपर्ने होइन ?” “हुनु त पर्ने हो नि ? आफै भागेका भए पनि किन र कसरीभन्ने प्रश्न हुनसक्छ या कसैले लैजाने गरेको भए पनि किन र कहाँभन्ने त हुनु पर्ने हो । यसैले त मलाई साँझबिहान इलालाई एक्लै खेल्नपठाउन डर लाग्छ । हराई भने आफनो त बितेको बितेकै हुन्छ ?” “उहिलेउहिले नेपालमा यस्तो कुरा पटक्कै सुनिन्नथ्यो, अहिले तयस्तो विकृति दिनदिनै बढ्दो छ । अरू त के, घर्म रै सम्प्रदायको अहंपनि फाटफुदट सुनिन वालिदै छ । हामीलाई नेपालमा एकताको जरूरतछ तर यहाँ भने यस्तो दङ्गाफसाद भित्र्याएर फूट ल्याउने तत्वहरूलेप्रश्नय पाउँदै छन्‌ । यसको नतिजा के हुने हो : राम्रो त अवश्य हुँदैनहोला" भन्दै दया खिन्न हुन्छे । यही हो स्वतन्त्रताप्रतिको गलत धारणा । यसले दवाइ दिन्छ किभनेर बचाउका लागि जमातको सिर्जना गर्न थालेको । यसलाई हामीलेविकास मान्ने कि फेरि फर्केर उही जातीय व्यवस्थाको आधिपत्यमा जानलागेको भन्ने । अहिले जुन किसिमले यो बढ्दै छ, यसले कुनै वेला पनिएक समूहको अर्को समूहसंग लडाईं गराउँछ । यसरी त हामीलेझगडाको बीउ रोप्तै छौं ।" “त्यही त दःखको करा छ । मानव सभ्यताको यत्रो विकासभइसकेर पनि यो के देखा पर्दै छ ? के यो शक्ति र घमण्डको प्रदर्शनमात्र हो ? मानवधर्म, मानवता चिनाउने ' कँयौं संघ संस्थाहरू खोलिएकाछन्‌ तर यहाँ जानेका कर्महरू पनि त्यही रूपले बिर्सदैछन्‌ । बरु यस्तासमुह खौलिनुभन्दा पेशागत समूह खुल्दै गएका भए विकास हुने थियो ११४ “विकासको के कुरा गर्छेस्‌ त॑ ? हामी त अभौ विकासको रेखाछुने ठाउँमा पनि पुगेका छैनौं । त्यसैले हामीलाई अग्रेजीमा "अण्डरडिभेलोपिङ कन्ट्री” भन्छन्‌, डिभेलोपिङ पनि हाइन यानै यहाँ विकासकोपुर्वाधार नै अझ बन्न सकेका छैन । "हामी जतिसकै पढे लेखेका भए पनि हाम्रो भावना र सोचाइस्वार्चिपनाबाट पर हुनसकेका छैनन्‌ हामीले हामीजस्तै अर्का व्यक्तिको पनिउस्तै चाहना र जरूरत हुन्छ भन्ने बफन सकेका छैनौं । तसर्थ हामीअर्काका लागि र देशका लागि केही गर्न सक्तैनौं । देश कसको हाभनेर सोधियो भने नारावाजीले सिकाएको हुनाले फयाट भन्छौं, "हाम्रोहो” तर त्यसमा साधारण प्रश्न कसरी र किन भनेर मात्र सोधियो भनेपनि हामी अल्मलिन्छौं, थाहा पाउदैनौं किर्नकि हामीले त्यो बझने कोशिसनै गरेका छैनौं र त्यसतर्फ भावना जागृत गराउने अवसर पनि पाएकाछैनौ । देशको व्यवस्था एकातिर छ, हामी अर्कातिर छौं । हामी आफ्नैध्ननमा छौं, देशको व्यवस्वा आफनै पाराले कसको स्वार्थको लागि चल्दैछ,त्यो थाहा छैन ।" प्रेरणाको आजको उदासीपन दयासंगका वार्ताले झन्‌ प्रज्ज्वलभएको छ । क भन्छे, "हुन त स्वार्थमा नै देशर्भक्त, देशप्रेम, राष्ट्रियताटिकेको हुन्छ तर त्यस्तो स्वार्थ हामीले कहाँ फैलाउन सकेका छौँ ! यहाँत पढेलेखका, विद्वान्‌ कहलाएका व्यक्तिहरूले समेत स्वास्नीमाथि स्वार्थीपनाराखेर व्यवहार गर्ने गर्छन्‌ । भाषण दिन्छन्‌, नारी स्वतन्त्रता दिनुपर्छ भनेरअनि घरमा आएर तिनैले स्वास्नीलाई भन्छन्‌, “त्यस्ता नारी जागृतिहामीलाई चाहिएको छैन । हाम्रो घर, हाम्रा समाजमा भाँडभैलो हुनदिदैनौं । धेरै तिमीहरू चम्कने होइन । आफनो संस्कृति, परम्पराछोड्नयाले दु:ख पाइएला ।" दयाले पनि यसको समर्थन गर्दै भन्छे, "हो, त्यसो त भन्ने गर्छन्‌। तर यस्तो बोल्नेको संख्या घदतै जानुलाई पनि विकास मान्नु पर्छ ।फवाट्दै परिवर्तन ल्याउने हो भने आन्दोलन गर्न पर्दछ र आन्दोलन सबैक्षेत्रमा गर्दै जानु पनि उचित हुदैन ।” दया अलिकति आफूलाई आशावादीबनाउँछे र पेरणाले यसमा समर्थन गर्दिन र भन्छे, “पर्खने :कतिसम्म : " दया छक्क पर्छै । प्रेरणाले गरेका कुरा सुनेर भन्छे, “किन पर्खनुपर्छु" भने आन्दोलन र क्रान्तिले धेरैको ज्यान लिन्छ, कति सुधार यस्ताहुन्छन्‌ जसलाई देशका कानुनले बदल्न सक्छ, त्यस्तै कति यस्ता छन्‌जसलाई व्यवहारले परिवर्तन गर्न सकिन्छ, संमफझदारीले हल गर्न सकिन्छ। आन्दोलनलाई केटाकेटीका हातमा भरेको बन्दुक दिएसरह दिनु हुँदैन । १११ आन्दोलन मच्चाउनु अन्तिम निर्णय हो ब्रम्हास्व जस्तै र यसको प्रयोगभीषण सङ,कट आइपर्दा मात्र गर्नुपर्छ ।” “मलाई थाहा छ तँ विद्रोह चाहन्नस्‌ "भन्ने त्यस्तै म पनि घैर्यधारण गर्ने सक्तिनँ त॑ दया होस्‌ र म पेरणा । "प्रेरणाले दयासंगकोबहस यसरी ट्ङग्याउन खोज्छ तर दयाले कुरा उठाउँदै भन्छे, “त्यसोभन्छेस्‌ भने एकफेर हामी आपसमा आफना धारणा साँटेर यस समस्यालाईनिराकरण गरौं न त भनेर दीपेशको अमेरीकाबाट आएको चिठी पढ्नदिन्छे, प्रेरणा खरखरी पढ्न थाल्छे । दयाले उसका चेहरामा कस्तोपरिवर्तन देखापर्छ त्यो हेर्न थाल्छै । चिठी प्रा पढी सकेपछि प्रेरणालेत्यो दयालाई फर्काउँदै भन्छे, “जीवन छोटो नाटक त होइन, के संझैकाछन्‌ यिनीहरूले : कै उसका घरका परिवारलाई पनि यो सब याहाछ?” "याहा होला नि । आफना छोराको करो पनि थाहा नपाउनेहुन्छ र ?” “त्यसो नभन्‌ दया, थाहा नभएको पनि हुनसक्छ । नत्र कसरीतँसंग विवाह गराउँथे । विवाहमा ती कति खसी थिए । त्यो दीपेश पनितँलाई हेरेर आएका दिन यति खुसी भएको थिएन, मैले कति जिस्क्याएँ ।षदि यो कुरा वाहा थियो भने त्यस्तो खुसी आउनै सक्तैन । 'थाहा छ । यी सबै करा थाहा छ । यिनीहरूले कत्ति करा देख्नेनदेखेको जस्तो गरेर व्यवहार गर्नसक्छन्‌ । यिनीहरूलाई नेपाली बहारीआफनै जातको वंश धघाम्नै, पिण्ड दिने नेपालमा चाहिएको थियो ।त्यसैको लागि व्यवस्था मिलाएका हुन्‌ । यिनीहरूका घरको अर्को कुरा पनि तँलाई थाहा छैन होला ।सुन, मेरो देवर लागू पदार्थको सेवन गर्नुहुँदो रहेछ । मैले त्यो छ 2धाहा पाएर खुव संझाउँदै गाली गरेँ र सास्‌ससरालाई पनि सुनाएँ । जरोउनीहरूलाई देवरको बारे सुनाउनुको अर्ध थियो उहाँहरूले पनि देवरमधिनिगरानी राखन्‌ र यस लतबाट छुटाकन्‌ तर अचम्म ज्ञ त्यहाँ कसैलेपनि यसमा चासो राखेनन्‌ । मलाई नै त्यसपछि किन सुनाउन गएँछुभन्ने लाग्यौ र म आफैँले देवरलाई जे जसो भन्नु छ भन्न थालेँ ।एकफेर त देवर नै धरस्धरु हँदै भन्नभ्यो, “तपाईं किन पहिले नै यसघरमा आउन भएन : सायद म यस स्थितिमा पग्नै थिइनँ ॥।' आहिले मन त छोड्न सक्छु, न त खानलाई नै पैसा जटाउन सक्छु । कहिले तएक सरको तान्त नपाई थरथर काँप्न थाल्दा आमाको होस्‌ या तपाईंकैघाँटीमा लगाएको तिलहरी छिनालेर लैजाङै र एक छिनलाई आनन्दितभई डङ रङ ङ लडिदिकँ जस्तो लाग्छ । के छ यस संसारमा : सबका ११६ सब मजस्तै भएर नशामा हराइरहेका छन्‌ । जागिरदार जागिरका नशाम्रा,नेताहरू राजनीतिका, व्यापारी नाफाका, उद्योगपति धन्धाका,धर्मावलम्बीहरू धर्मका र प्रेमीहरू प्रेमको नशामा त छन्‌ । माया जालहो यो संसार । नशाले लरखराएका छौं हामी सबै, । तपाईं पनि त्योचिप्ले दाजुका प्रेममा हराइरहनः भएको छ, मेजस्तै भएर । हो कि होइन,लौ भन्नोस्‌ त ?” त्यसो भनेको सुनेर म के भाएँहुँला लौ भन्‌ त ?उसले किन दीपेशलाई चिप्ले भन्यो : उसको स्वभाव थाहा रहेछ भनेरके म लख नकाटूँ त ।" "खै के भन्ने ? नहुनु पर्ने कुरो तँमाथि भडहालेछ । अब हामीलेखुब सावधानीसंग व्यवहार गर्दै जानुपर्छ । यो करा तैले आफूताबाआमालाई भन्छेस्‌ ? वरु यी सासृससुरालाई पनि दीपेशको त्यो मिमसंगरहेको सम्बन्ध र दीपेश बाबु भईसकेको तिमीले थाहा पाइसके कीछयौभन्ने नबताक । उनीहरूको नाटकीय खुबी हेर्दा तँलाई समय काटनसजिलो हुनेछ र मलाई विश्वास छ एक दिन दीपेश आफैँले यो कुरातौसंग ओकल्छ । त्यस वेला तेरो विजय हृनेछ र दीपेश तँसंग झुक्नेछ। सत्य कुरा लुकाएर लुक्छ र ! तैँले दीपेशलाई लेख्तै रहन्‌ कहिलेतँलाई बोलाउने भनेर । यो पनि बताइ दिए, त॑ आमा हुने भएकी छेस्‌ ।अब प्रेमको कुरा त, यो लेख उ लेख भनेर भनुँ त्यो त॑ आफैँ जान्ने नैछस्‌ । यति मात्र म भन्छु, प्रेम घृणामा बदलिसकेको भए पनि उसलाईसजाय औओगाउनलाई नै भनेर पनि प्रेमको भाषालाई जीवित राखेस्‌ ।” "म त्यसका स्वास्नीलाई मसंग त्यसले विवाह गरेको खवरपठाउँछु भनेर तँसंग राय लिन आएकी त त॑ यस्तो सल्लाह पो दिन्छैस्‌। मलाई समय काट्न तिनीहरूको नाटक किन हेर्नुपर्छ : ती घिनौलाचाललाई म कसरी हेरेर नहासखु ? मैले त सौचिरहेकी छु यो छोटोदाम्पत्य जविनका उपलब्धिलाई यस घरको अन्तिम चिनो मानेरछोडिदिउँ । यो दाम्पत्य जीवन के रहेछ त्यो पनि त बिनै हाले ।अब पनि केका लागि बेइज्जत सहेर बस्ने ? के पाउनका लागि : केवलउनीहरूको नाटक हेर्न या उनीहरूलाई मानसिक ताडना दिन मेरोउपस्थिति त्यहाँ रहिरहन दिनै ? यसले उनीहरूलाई केही पनि गर्दैन । यसरी छक्याएर विवाहगराइदिनु नै भूल हो भन्ने लागेको छैन भने पछ्नुताउ किन हुन्छ :ःदीपेशले पनि सोचेको होला नेपालको कानुन अनुसार एउटैसंग विवाहभएको छ र त्यहाँ ? घरदैखि टाढा हुँदा दिलबहलाउ गर्ने एउटा उपायमात्र । हामी दुवैले धोका पाएका छौँ । "दयाले पटद्ट यति उत्तेजितभएर भन्छे । ११७ "अहिले तेरो मनस्थिति कावमा छैन । त्यसैले केही दिन शान्तमनले सोच र फेरि हामी दुई भएर कुनै निर्क्यौल गरौंला । दलदलमापरिसकेपछि त्यहाँबाट उम्कदा पनि फेरि कुनै आपत्‌ नआइपरोस्‌ भनेरसोचेर मात्र काम गर्नपर्छ । यहाँको कानुन तँलाई थाहा छ, नानी ठूलोभएपछि त्यसमाथि बाबको हक लाग्छ, आमाको हुँदैन । त॑ त जन्माएरहुर्काउने मात्र होस्‌ अनि नानी उसलाई सुम्पेर बङ्गो हुनबाहेक केही उपायअर्को लाग्दैन । त्यस बखत नानीका प्रेमले तँलाई के के बनाएर छोड्छ,त्यो तलाई थाहा छैन । ) अर्को कुरा, यति सजिलोसंग सन्तान उसलाई दिने र आफनोसम्बन्ध उनीहरूकंगको छोड्ने गच्यो भने यसको बढी दृःख तँलाई हुन्छ,उनीहरूलाई होइन । हाम्रा देशको नारीप्रतिको व्यवस्था यस्तै छ । यसलाईसंरक्षण दिएको भन्ने कि यातना : त्यसैले यदि तिनीहरूलाई सास्ती नैदिने हो भने आफू त्यही घरमा रहेर, त्यस घरका सबै पक्षलाईविश्वासले जितैर वशमा लिनुपर्छ र ती परिवारमाथि माया नभए पनिदयाले त्यस्ताको मन जित्नपर्छ । दया मायाले दिएको सजाय चोटपटककोभन्दा गहिरो हुन्छ । स्मृतिपटमा बारबार त्यसले हानिरहन्छ । लाचारी रसमर्पण बाहेक त्यसको पत्यत्तर अर्को हुँदैन । यसरी चोट परेका तिनीहरूले जब आफनो गल्ती कबल गर्छन्‌त्यसै वेला आफनो अधिकार देखाउँदै उनीहरूकै खर्च्नेमा अलग बस्ने इच्छाव्यक्त गर्नुपर्छ । कानुनले एक तर्फबाट हामीलाई शोषण गरेको छ भनेत्यही कानूनलाई फर्काएर आफूनो सुरक्षाको आधार पनि बनाउन पर्छ ।अहिलेसम्म त हामीले शोषणमात्र सहेका छौं, त्यसको उपयौग गरीआफूलाई विजयी बनाउन जानेका छैनौं । यसरी हामी आफैले आफूलाईशोषण गराइरहेका छौं । धाहा छैन त्यसको उद्दैश्य के हो ?” “उद्देश्य केही नहुन पनि सक्छ तर यो नारीभित्रकै कम्जोरीलेगराएको हुनसक्छ । पढेलेखेकी त॑ त अझै भन्दै छेस्‌ सहेर हेर, आफूलाईमानसिकरूपले मारेर तिनैमाधि दया गरेर हेर । यो नै उनीहरूलाई सजायदिएका हन भन्छौँ । यस्तै निरन्तरतावाद र सहनशीलताले हो हामी आफूआफैँ भएका । बहिनी साधानाले ठीक भन्दै थिई, दिदी तपाईं ज्यादै नरमहुनुहुन्छ । डर लाग्छ कतै कसैले तपाईंलाई माडमुड गरेर नफयाँकीदेओस्‌ । दया, माया र नग्रतालाई पनि सीमाको जरुरत छ । यसरी जेजसो भन्दा पनि लौ हुन्छ भन्नु हुँदैन । यो दीपेशका बिवाहकोप्रस्तावलाई राम्ररी सोचेर मात्र आफूनौ निर्णय दिनोस्‌ । राधाका कुरासंझनोस्‌ । अमेरिका जान पाउँछु भन्ने रहरलाई एक कुनामा छोडेर ११८ स्वछुन्यमनले सोच्नोस्‌, “किन उनीहरू तपाईंसंग नै विवाह गर्न मरिमेदतैछन्‌ । तपाईंमा त्यस्तो कै देखे, तपाईं नै उनीहरूलाई चाहियो । तपाईंकोप्रेमविवाह भएको त होइन अनि किन यत्रो त्याग यौ त्याग नभएरअरू नै केही हुन पनि सक्छ ।" उसको कुरा सुनेर बाआमादेखि लिएर सबैले त्यसैलाई गालीगरे ।बाले भन्नभयो देशविदेश घमेर जान्नेसन्ने भएकाले सुधारको नीति तिनलागे पनि तिमीहरूलाई त्यसैमा शङ.का लाग्छ अत्ति खोज्छौ “नागीविकास ? "पहिले आफनो बुद्धि र सोचाइको विकास गर्न पछि बादरकोहातमा नरिवल होला !" त्यस वेला मैले पनि साधनाका भनाइलाई अपरिपक्व मान्दैहाँसिदिएकी थिएँ । अब त्यही ठीक हुन आएपछि मैले कुन मुख लिएरत्यससंग यो सब कुरा गर्छ ! लाज लाग्दै छ मलाई आफूनै बहिनीसंगपनि । " “यो पनि नाइँ, “क पनि नाईँ भन्ने हो भने गर्नै के : न हिजौन आजको दोसाँधमा परेका हामीले भोग्न पर्ने समस्या नै यस्तै हन्छ ।म त फेरि उही कुरा दोहोन्याउँछु उनीहरूलाई पछ्नुताउमा पारेर सत्यकोसामना गर्नसक्ने बनाइदै ।” “के बन्छन्‌, के बनाउन सक्छु, त्यो त म केही जानिन । यतिभने अवश्य गर्छु “यो भारी नविसाएमम्मलाई म वैंले भनेका बाटामाचल्छु । हेरू, साक्षात्‌ नाटक हामी कसरी खेलिरहेका हुन्छौँ र तमासाबनेर देखाइरहेका हुन्छौँ ।" “दीपेशले तँलाई रुवाएर धेरै अधर्म गर्दै हुनुहुन्छ । उहाँले कसरीढाँदन सक्नुभयो । यो कुरा नै मैले सोच्न सकेकी छैन । दीपेश त्यसप्रकारका व्यक्ति नै थिएनन्‌ । मलाई राम्ररी थाहा छ मेरा श्रीमानूलाईसही बाटामा ल्याउने नै तेरा श्रीमान्‌ हुन्‌ । रक्सी, चुरोट्र रस्वास्नीमान्छेमा नै रमेर कुख्यात भइसकेका उहाँलाई म समान्य बनेरआँट गरी बिबाह त गरेँ तर हार खाएर पन्छिने अवस्थामा पुमलाई र उहाँलाई यही दीपेशले मिलाइ दियो र अहिले मैले उहाँलाईमेरो मात्र बनाउन सफल भएकी छु । दीपेशलाई नारी मनोबिज्ञान रवैदना थाहा छ तर कसरी यस्तो भयो ........ ? समय र वातावरणलेकत्रो परिवर्तन ल्याउन सक्तो रहेछ । यो संझैर पो म हैरान हुनघालिरहेछु । विश्वासै गर्न सकिरहेकी छैन ? दया, तँ नआत्ती, तेरौ साथ दिन म तयार छु । यस जङ्गमाविजय हाम्रो नै हुनुपर्छ ।” ११९ “म रोए, दिक्क भए पनि हिम्मत गर्न पन्छिने मेरो स्वभाव छैन। चुन्छु त म एक्लै रुन्छु दुःखलाई आँसुले बगाएर फयाँबन र नयाँउत्साह बटुल्न यसै त गर्न पर्दो रहेछ । जब म रुन्छु, म खाली खाली हु मस्तिष्क शान्त हुन्छ, एक छिन शून्यमा हराउँछु अनि नतामा३ रगत तात्न थाल्छ, म आँसु पुछतै उठ्छु र मनमा अठोटगर्छु । आँसको मुल पत्ता लगाई त्यसलाई त्यही नै सकाइ दिन्छुबारम्बार रोएर जीवन यात्रालाई अध्रो राख्न चाहन्न र त्यसी मेरोहिम्मत र उत्साह व्यर्थमा यस्ता समस्यामा लगाई समय खेरफाल्न पनिचाहन्न । अहो यत्रो लामो समय गफ गर्दैमा बिताएछौं । अब म घरगइहाल्छु । चाँडै आउँछु भनेर आएकी ।” दया यसो भन्दै घर जानजरुक्क उठ्छ । “पुन्याइ दिनुपर्छ भने भन्‌ म साथमा जान्छु" "अनि त्यहाँबाट तँलाई कसले यहाँ पत्याउन आउनै नि ' किरातभर त॑ मकहाँ, म तैकहाँ एक अर्कालाई प॒च्याउन हिरडी राख्ने : बरुटर्च भए दे । क्याँच्च हिलामा खुट्टा पत्यो भने असाध्यै सिकसिकोलाग्छ ।” केही दिन बितेपछि एक दिन दयाको टेलिफोन प्रेरणाको घरमाआउँछ । क भन्दै हुन्छे, "मैले सेक्सपियरका भनाइमा “यो सन्सार एउटानादयशाला हो, हामी यहाँका अभितयकर्ता हौं” भनेको अर्थ राम्ररी बझनेमौका पाइरहेकी छु र मैले पनि एउटी अभिनेत्रीको भमिका निर्बाहगरिरहेकी छु, तैले भनेअनसार । रमाइलो लाग्दो रहेछ वास्तविकता रकृत्रिमपन नमिलेर निस्केको वेढङ्गी नतिजा हेर्न । अर्को पराकाष्ठा पनिसुनिराख, दीपेशको पहिलो सन्तान जन्मन लागेकाले हरेक दिन जस्तोमलाई मन्दिरमा लिएर जान्छन्‌ र के केको हा पृजा आजा गराउँछन्‌ ।थाहा छ, त्यही घरको एउटा कोठामा आफनै छोरो नशालिएर अचेत भईलडिरहेछ्‌ । त्यो छोरो जसलाइ गर्भधारण गर्दा सायद यस्तै पृजाआजागरिएको हुँदो हो, आफूनो परम्परा अनुसार । एउटा छोरो के भन्ने,भनाइ अनुसार दोसी छौराको चाहना लिएर गर्भवती भएकी थिइन्‌ होलिन्‌ती आमा । यहाँको स्थिति हाँस्यास्पद र संवेदनशील दृबै छैनन्‌ त पेरणा !लौँ भन्‌ त॑, मलाई कुन स्थितिमा रहेकी मान्छेस्‌ ! : उताबाट जबाफ आउँछ, "तँ । तँ, त डाँफैचरी भएकी छेस्‌,कुरो बझिस्‌, होइन त ?” “बुझेँ, तर तैंले ममा अरू रङ्ग पनि थपिदिइ्रस्‌ कि कसो !" १२० हाँसो दोहोरो चल्छ । अनि दयाले भन्छे, “म यी सब हेरेररमाइरहेकी छु । आफूलाई बिर्सेर यिनीहरूलाई नै हेर्दै छु । सिक्तै छुजीवन के हो, मनोभावना के हो, सुख दुःख के हुन्‌, सबै सबै थाहापाउने मौका यही पाइरहे पनि रातमा एक्लै रुन नपर्ने स्थितिमा भनेप॒ग्नसकेकी छैन । अरू बाँकी क्रा भेटैमा गरुँला भनेर टेलिफोन राखीदिन्छे । “तिमीले आजको अखवार पढ्यौ ' विचरा शर्मालाई बित्यासैपारेछन्‌ ।" यसो भन्दै शिवले गौरीलाई गोरखापत्र पढ्न दिन्छ । गौरीपनि अखबार गढ्दै भन्छे, "हेर, कस्तो बेइज्जत भएको ? पैसा धेरैकमाएर के गर्न : सबैले थक्ने काम भडहालेछ्न । आफूले ठाउं छौड्नथालेपछि यस्तै के के भग्नपर्छ के के ? “नियम कानुव उल्लङ घन आयो भन्नु बेग्लै कुरा हो तर नियतनै खराव रहन, घस मृद्टा लागेर जेलै जानपर्ने हुन भनेको सानो क्राहोइन ।" शिवले आफनो र उसको निष्कासनको फरक यसरी बताउँछ । गौरीले समर्थन - अर्कै तरिकाले गर्दै भन्छे, “कुनलाई ठूलो रकुनलाई सानो भन्ने ' निष्कासन हुनु नै नराम्रो हो । यहाँ कसलेलेखाजोखा गरेर भन्छ : निकालिएका जति सबैलाई एकै दृष्टिले त हेर्छन्‌नि ? यो दमनले त गर्न पनि उल्कै गरेको हो त : बाहिरबाट आएरडेरामा बसेर जीवन गुजारा गर्ने त्यो ठूलो हुँदै आफ्नै मोटर चढेरहिड्ने भयो । त्यसका छोराछोरी कोही अमेरिकामा, कोही अष्ट्रेलियामापढ्न जाने भए । स्वास्नी हुनेको फूर्ति कसले हेरिदिओस्‌ जस्तो भएकोथियो । त्यत्रो पैसा कहाँबाट आयो होला भन्ने शङ,का न मलाई पनिलागेको थियो । जसले विष खान्छ त्यसले त ओक्ल्नै पर्छ, हामीले चिन्तागरेर के गर्नै ? लौ चिया खानुहोस्‌" भनेर एक कप अगाडि सार्छैं । शिवले चियाको चस्की लिदै मनमनै गम्न थाल्छ, “कुनै पनिव्यक्तिको चरित्रमा त्यसका परिवारका आकाङ क्षाले प्रभाव पारेको हुँदोरहेछ । उसले संझन्छ, एक दिन दमनले दिक्क भएर भनेका कुराहरू ।“यार, मलाई तिमीहरू केही नभन । मैले यस्तो काम गर्न सक्तिनँ भन्दापति नगरी धर पाइनँ । हात हालेको छु, कति सफल हुन्छु यामिल्काइन्छु थाहा छैन । छोराछोरी पढाउनेदेखि लिएर घरजम जौडन पर्दाखर्च थामिनसक्नुको भयो । नयाँ नयाँ सौखिन सामग्रीको प्रयोगले बानीबिगार्दै गयौ । साथीभाइ, इष्टमित्रका अगाडि आफनो इज्जत राख्नै पप्यो। तलवको भरमा चल्नै के सक्ने भयो र । अति मैले पनि उपरीआम्दानी बढाउन थालेको छु । रातदिनको घरको कचकचबाट यति भयोभने मुक्त हुन त सकुँला !” १२१ छिः परिवारको यो मोह ज्ञ यसैमा आफूलाई टाँसी राखौं भनेनिस्कने नतिजा यस्तै त रहेछ नि ? दमनले यदि आफनो आम्दानीमृताविक आफनो खर्च मिलाउन सकेको भए आकाश छुने इच्छा नराखेकोभए र आफनो सैद्धान्तिक र नैतिकताका बलले आफूलाई विजयीबनाउनपट्टि आफनो कर्तव्य संभैको भए आज त्यसको यो गति पक्कै हुनेथिएन । त्यस बेला उल्टै हामीलाई भन्न बालेको थियौ, “मौका आउंछपर्खदैन । तेपसैले मौकाको फाइदा लिइहाल्नपर्छ । छोराछोरीका शिक्षामाअहिले जे जति खर्च गर्न सकिन्छ, त्यही नै हाम्रो यिनीहरूका लागिगरेको लगानी हो । अहिले हाम्रा पालामा त काम पाउन यति गाह्रो छ,यो बढ्दो प्रतिस्पद्धलि कस्तो स्थिति ल्याउला ? हेर यार, अहिले नैहामीले यिनका लागि केही गरेनौं भने ।यनीहरू कहिल्यै शिर उठाउनसक्नेहुँदैनन्‌ । मनोबल गुमाएर हरेक क्षेत्रमा अपमानित हुनुपर्नाले अगाडि बढेरकेही गर्न नसक्ने हुन्छन्‌ । यो नोकरको जीवनबाट कहिल्यै छुटकारायिनले पाउँदैनन्‌ । एक न एकपटक परिवारमा कमै न कसैले यस्तोखतरा बोक्न नै पर्छ । सन्तानलाई यस्तामा फस्न नदिई म आफैँलेउठाएको छु । मेरो अन्त्य भएपछि यी सबै मेरो साथै जान्छन्‌,छोराछोरीहरू मुक्त भइहाल्छन्‌ ।"” दमनका यस्ता कुराहरूका सफझनाले उसलाई जङ. चलाउँछ रमनमनैमा उसलाई हकार्न थाल्छ, “खुव गरिस्‌ तैले :ः के अब तेरासन्तानको शिर ठाडो हन्छ भन्ठानेको छस्‌ ः छोराछोरीको भविष्य बासुभनेर आँखा चिम्लेर सकेसम्म. कुम्ल्याउन थालिस्‌, अहिले त्यस कर्मलेतेरा सन्तानका भविष्यमा कहिल्यै नमेटिने कालो छाप लगाउँदै छ । जतिठूला तेरा सन्तान भए पनि भन्न छोड्दैनन्‌ यो त्यही घुस्याहाको सन्तानहो । त्यसका बाबले दुनियाँलाई मारेको थियो ।” शिव एक छिन शून्य हुन्छ । उसको तातेको रगत सेलाउँछअनि व्यावहारिक रूपले सोच्छ । के गर्छ : एकफेर त्यससङ भेट गर्नजाँ कि : त्यसले अरूसंग जे जस्तो भनेर फूर्ती देखाए पनि मलाई तसाँचो कुरा पछ्नुताएर नै गर्थ्यौ । आफनो शिर झुकाएकै हुन्थ्यो । अहिलेम त्यसलाई राखेका ठाउँमा भेट गर्न गएँ भने के पो गर्ला ? त्यसकाघरका परिवारसंग भेट कसरी गर्न जाडौँ : नजाङैँ मनले मान्दैन, जाँतिनीहरूले के सोच्ने हुनै : यसरी उदाब्गिनु परेकाले पीर त परेकँहोला । यस्ता व्यक्तिहरूले हामीले देखाएको सहानुभृतिप्रति खिसीटिउरीउडाउदै हामीले जासृसी गर्न आएको पनि भन्नसम्छन्‌ या भन्छन्‌उनीहरूलाई खुच्चिङ गर्न आएको । १२२ है भगवान्‌ ज्ञ भगवान्‌बाट मैले कुनै वरदान पाएको रहेछु भनेमेरा परिवारलाई आफनो औगात सोच्नसक्ने शक्ति दिएका रहेछौ । मैलेविनैप्रतिका मोहमा बाँधिएर पघभ्रष्ट हुनु परेन । छन त मसग पनि केनै थियो र ? छाक टारदैमा ' कमाइ सिद्धिन्थ्यो । थियो भने एउटा कुराथियो । सन्तोष । “जागिर खाएर निष्ठावान्‌ रहनु र इमान्दारीपूर्वक कामगर्ने रगराउनु दुवै निकै गाह्री हुँदो रहेछ । यहाँ आफूलाई चिफ्याइदेला भन्नेडरले होसियार हुनुका साथसाथै विभिन्न किसिमका आकर्षणले हामीलाईछोप्न आउँदा त्यस्ता कर्मबाट उम्कन र आफना मातहतकालाई उम्काउनुएक जागिरदारका लागि चुनौती हो उसको निष्ठा र इमान्दारीको परीक्षणगरिने बैला हुँदो रहेछ । हे भगवान्‌ ज्ञ मेरो प्रार्थता छ, मेरा सन्तानलेसुबद्धिको आशीर्वाद पाइरहन्‌ । यिनका पेट इमान्दारीपूर्वक कमाइएकाअन्नलै मात्र भरियन्‌ । दमनका बारेमा सोच्तासौच्तै शिवले आफनो अर्का साधीलाईसंझन्छ ! उसको छोरो सबै क्षेत्रमा योग्य भएर पनि नोकरी पाउननसकेर भौतारिन परेको गुनासो थियौ, “भई नभई श्रण काढेर छोरालाईपढाएँ । ठूलो भएपछि राम्रो नोकरी पाउला, यी श्रणहरू निख्न्ला भन्नेकत्रो आशा राखेको थिएँ । अहिले नौकरीका खोजमा छोरो छटपटाइरहेछतैपनि काम पाउने यत्ति पनि आश छैन । जहाँ जाक भन्छन्‌ रे,“हामीकहाँ जागिरे धेरै भएर भरखर निकालेका छौं कसरी तपाईंलाईअहिले लिइहाल्न्‌ : ज्यालादारीमा बस्ने हो भने साना दर्जामा लिनसक्किएला तर तपाईंको योग्यता अनुसार लिन सकिदैन । लौ, भन तत्यस्तै पनि खा कसरी भनुँ ? हाकिमको जागिर खोज्दै जाँदा पिउनकोपाइन्छ । २०४६ साल यता भन्नै दुई वर्ष हुन लाग्यो त्यो लोकसेवाआयोगले पनि कर्मचारीहरू माग गरेको छैन । गोरखापत्र किन्यो, पढ्यो ।त्यतिकै भइरहेछ । फेरि अचम्म त एउटा कुरामा लागिरहेछ, एउटा मेरोआफन्त नै भन्नुपन्यो, त्यसको छोरो आइ.ए. सम्म पनि पटके भएर पासगरेको थियो । त्यसको मार्क ३३ पर्तैन्ट जति पनि छ, छैन तर त्योएउटा संस्थामा ज्यालादारीमा, जागिरै भएछ कुन्‌ ओहदामा थाहा छ ःम्यानेजमेन्ट एक्सपर्टमा रै : यस्तो छ, यहाँ ? मन कसरी बुझाउने ।हाम्रो योग्यता बाहेक अरू कस्तो गुण हुनुपर्छ जागिरे हुन, त्यो थाहापाउन सकेको छैन । बिचरा कति दुखी भएको छ क । होइन, सबैलाई सरकारीनोकरी नै किन चाहिन्छ ! आफैँ कुनै नयाँ व्यवसाय शुरु गरे चाँडै नैउठिन्थ्यो । यो जामिर खाएर पचाउन कति गाह्रो छ, त्यसको ज्ञान १२: यिनलाई छैन । शिवले दुवै साथीहरूका समस्यासंग आफनो मिलाएरजाँच्छ र त्यसबाट मुक्त हुन क फेरि तबला बजाउन थाल्छ एक सुरलेएक्लै । शिब त्यस्तै स्वभावको छ । उसको सङ्गीत माथिको प्रेमको पक्षअर्कै छु । क आफू बेचैन भएको बेला मनलाई काबूमा राख्नपरेमातवलावादन गर्न थाल्छ । सिरिरिर हावा कोठाभित्र पस्छ । शिवलाई केहीचङ्गा भएको अनुभूति हुन्छ । क उठेर झयालबाहिर हेर्न जान्छ । टाडाउसले स्वयंभ्‌को स्तृप देखछ । गौरीले उसलाई तवलावादन छोडेरझ्यालमा टोल्याएर हेरिरहेको देखेर सोध्छ, “तपाईंलाई पनि कति चिन्ता,के केमा लाग्ने हो : कर्मअनसार फल त कुनै बेला ओग्नै त पर्छ ।दमनले यसकौ परिणाम यस्तो पनि हुन सक्छ भन्ने थाहा पाएर नै तअगाडि बढेको होला । सायद, उसलाई यति चिन्ता लागेको छैन होलाजत्तिको तपाईंलाई लागेको म देख्तै छु । बरु आउनुहोस्‌, तपाईं तबलाबजाउनु होस्‌, म हार्मोनियम बजाउँछु ।" मैले बजाइ सकेँ । फेरि बजाउने मन छैन । हिँड, बरु घुम्नजाऔं “भन्दै गौरीलाई लुगा बदलेर आउन पठाउँछ र आफू डोटीकाबाबाका घरमा नुरलाई संझन पुग्छ । दिनभरका भ्रमणले थाकेर त्यस घरमा बास लिएर छुप्लक सुत्तछुभन्दा उसले त्यहाँ सामाजिक प्राणी मानिएका मनुष्यका जीवनलाई समाजलेनै थिचोमिचो गरी कुच्याएर निकालेका ती प्राणीहरूसंग भेट भएको थियो॥ उसले जीवनका अविस्मरणीय ती गाथाहरूलाई आफूनो अवस्थाकोभन्दाधेरै दयनीय ठानेको छ । उसका सोचाइले कोल्टै फेर्छ र आफैसंग भन्छ, “मनुष्य ज्ञतिमीले जति दुख पाएको छौँ, त्यो आफनै जातिबाट पाइरहेछौ र जति,सुखको अनुभूति हुन्छ त्यो पनि उनैबाट पाएका छौँ । हामी एकअर्काबाट टाढा किन हुन सकिरहेका छैनौं भने सुख दुःखको स्रोत नैहामी बीचको सम्बन्ध हो । यस सम्बन्धलाई चेतना र बिकले हेर्न किनसकिरहेका छैनौ ! आखिर हामी नै त चेतनशील प्राणी हौँ ।" सोच्तासोच्तै शिवका मुखबाट यस्ता शब्दहरू फुत्कन वाल्छन्‌,"आयु काटनु नै कत्रो समस्या बनेको छ भने हामी के नै गर्न सक्नेभएका छौं ! बाँच्न सक्नु नै जीवनको ठूलौ उपलब्धि हो भन्नसुहाउनेभइ सकेको छौँ । जसलाई हेत्यो सबै आफनै दुखका बोझलेरोइरहेका मात्र छन्‌ । यी हाँस्ने र हँसाउने बुक बन नसक्लान्‌ !" लुगा फेरेर आई टक्क उभिइरहेकी शिव एक्लै यसरीफतृफताएको सुनेर भन्छे, “सख द:ख भनेको मनको स्थिति हो । तपाईंआफैँ द:खी हनहन्छ भने तपाईंले सबैका जीवनमा दुख मात्र देख्नुहुन्छ । सुखको कि वास्ता गर्नुहुन्न कि जान्नै खोज्नुहुन्त । म त अरूलाई दुःखीहोइन, तपाईं नै किन हाँस्न नजानेको भन्छु :” न्यसै हाँसेर हिड्नेलाई के भन्छन्‌ थाहा छ : सिल्ली हो, म त्योहोइन । लौ हिड, एक छिन भए पनि यस गुम्म वातावरणबाट सुक्तहोऔं ।" भन्दै गौरीलाई लिएर निस्कन्छ । बाटामा हिड्दै शिवले पश्चिमाञ्चल क्षेत्रमा घम्त जाँदा नुरसंगकुन अवस्थामा भेट हनगयो, त्यसपछि कुन परिस्थितिको सामना गर्नपत्योर बाबा ,र मैनाको जीवन कथा कस्तो रहेछ सबै सुनाउँदै दमन, शनतर प्रतापलाई पनि जोडेर आफ्ना मनमा उक्समकुस भएर रहेका सबैकरा गौरीलाई बताउँदै जान्छ । स्वयंभुको सिढी चढ्दै शिवले गौरीसंग सोध्छ, "के तिनीहरूकाकथा सुनेर पनि तिमी मलाई सुख बिर्सने प्रकृतिको भन्ने ठान्छयौ ' यहाँहाँसोभन्दा ज्यादा आँशु नै छ । यिततीहरूको जीवन नै हेर, यिनीहरूलेसुख के हो भनेर चिन्न पाएका छन्‌ ' म त भन्छु, जसले धेरै आँशृदेखेको छ, खपेको छ, त्यसले जीवन पति राम्रोसंग बुर्भको हन्छ ।सखैसखमा रङ मङ गिएर मस्त हुनेको एउटै सोचाइ हुन्छ भने दुःखमागाडिएर उक्सन खोज्नेले हरेक क्षेत्रमा सोच्तै उम्कने प्रयास गरिरहेकोहुन्छ । यिनै अट्टट प्रयासले ज्ञान: दिन्छ, सफलता ल्याउँछ र अनुभवी पनिबनाउँछ । “त्यसो हो भने दमनले दुखबाट उम्कन जन प्रयास गरे त्यसबाटके उनले. सफलता पाए भन्नुहुन्छ : यो तदुबंलता हो । जीवनलाईदिशाहीन बनाउने असफलता हो । यस सफलताका खोजमा पाएकोअसफलता हो, जन्‌ उनका प्रयासको लक्ष्य दर्बल हनाले भएको छ ।जसमा पहिलेपटक असफल हुँदा त्यसबाट उठेर फैरि सफलताका लागिप्रयास गर्ने ठाउँ रहँदैन । मुन, प्रयास भन्दैमा र सफलता भन्दैमा सबैउत्तम नै डुन्धन्‌ ॥ जबे अषट्रट प्रयास गरिन्छ त्यसको नतिजाअन्त्यमा सफलता नै हुनसक्छ । तर त्यो सफलता कति उपयुक्त छया हानिकारक छ, त्यो प्रयासका लक्ष्यमा आधारित हुन्छ । त्यसकोआधार सत्‌ या मिथ्या हुने गर्छ । सत्‌ मार्ग अपनाउनाले दुःख दिए पनि धोखा दिदैन र मिथ्यालावण्यमय भए पनि शान्ति र सुख दिदैन । तसर्थ सत्‌ प्रयासका क्रममाधेरै असफलता पनि आइपर्न सक्छन्‌ बुल 02 र्णत्य प्राप्तिका लागि अट्रूटप्रयास गर्दै जाने बाटो भने रोकिदैन मानी असफलता नै सफलताकालागि अनुभूति प्राप्त गर्ने स्रोत हो । १२१ हेर न, अहिले हाम्रो यो सिढी चढाइलाई नै लिऔं । हामीथाकेका छौं तैपनि माथि पुग्ने लक्ष्य नछोडी अगाडि वढ्दै छौँ । यसैलेहामी त्यहाँ पग्छौं पनि तर यदि हामी सक्नैनौँ भनेर यहीबाट फर्कियौंभने के पाउँछौं ! यी स्वाँ फ्वाँ पनि व्यर्थका हुन्छन्‌ । त्यस्ता निरुत्साहीपार्ने तत्वहरूलाई निराकरण गर्दै जानुपर्छ, आफूता आत्मबलले धिच्तैजानुपर्छ गौरी । प्रयास, लक्ष्य र नतिजाबाट नै हाम्रा जीवनमा सुखदःखआइगइरहेका हुन्छन्‌ ।: यी तीनैलाई हामीले होशियारपूर्वक बारम्बारल्याउनपर्छ । तपाईं आत्मबलको कुरा गर्नुहुन्छ । त्यो आत्मबल बढाउनलाईप्रतिस्पद्धा गर्नसक्ने गुणको प्रवर्द्धन पनि त गर्नुपर्छ । दमनजीले त्यसैलेभनेको होइन, “मेरा सन्तानले कुनै पनि क्षेत्रमा प्रतिस्परद्धा गर्दा हार खाननपरोस्‌ भनेर उच्चस्तरीय शिक्षा पाञन्‌ भनेर मैलै पैसा कमाउनपष्टि लागेँ। यौ आदर्श मात्र खोजेर हिड्यौं भने जीवनमा दुःख बाहेक के पाइँदोरहेछ र ।” “अहिले त्यसले के पायौ त : आदर्श छोडेर कताटाता दौडिदाक्षणिक सुख पायौ होला तर के त्यो दाग जीवनभर मेटिने भयो र !वर्षाको भेलजस्तो सुख भोगेर आफनो अस्तित्व गुमाउन लाग्यो भने नतिजायस्तै हुन्छ । मलाई त्यसैले आफना परिवारसंग गर्व छु । तिमीहरूलेमलाई कहिल्चै यसतर्फ धकेलेनौ । इच्छा त तिमीहरूको पनि बिदेशमापढ्ने, शौखमा बस्ने थियो होला । तिमीहरूको आत्मबल पनि कसैको भन्दा कम छैन । योग्य छौँ,त्यसैले आफै कमाउँछौं । मन बलियो छ, त्यसैले अरूको पछि पतिलाग्दैनौं र आकर्षणले लोलुप पनि हुदैनौं । यही त हो आत्मबलभनेको । कसैले आएर स्वास्तीमान्छेलाई किन पढाउनु पर्छ । घर धान्त रबालकहरूको रेखदेख गर्न जान्नेसम्मको ज्ञान भए भइहाल्यो भन्छन्‌ भनेम यो घरको उपमा दिएर भन्नसक्छु, "यस्तो सहयोगी जीवन गृजार्नकालागि शिक्षा र बृद्धिको जरुरत सबै परिवारका लागि हुन्छ । यिनैकासुबद्धिले गर्दा आत्मसम्मानका साथ बाँच्न र शिर ठाडो गरेर हिंड्नसकको छु । मेरी अर्घाड्टिनीले पढ्लेख गरेकी हुनाले यी मेरा छोराछोरीलेशिक्षा प्राप्त गर्नमा नै प्राथमिकता पाए र आज घरमा आपत्‌ विपत्‌आइपर्दा पनि परिबार मिलेर घरका इज्जतलाई थामिरहेका छन्‌ । यदि मएक्लोमाधि सबै भार परेको भए अहिले हाम्रो के गति हुन्थ्यो !" “यी कुरा थाहा पाउने सबै भइसकेका छन्‌ तर के गर्नुहुन्छयिनैले स्वास्नीछोरीहरूको कमाइ खान पल्केको भनेर तपाईंमाथि नामर्दको १२६ शिरपेँच लगाइ दिन पनि छोडेका छैनन । सफझन हन्छ, तपाईं हैरानभएर के भन्नुभएको थियो !" न “बिर्सन सक्ने कुरा हुँदौ हो त म हैरान हुने नै थिइनँ । थाहापाएर बिर्सन खोज्न र ज्ञान भएर मुर्ख बन्नु जस्तो गाह्रो के हुन्छ ?समाजलाई तिमीले चिनेकै छयौ । यौ समाज एक समुह हो, समाजका सोचाइको स्तर देशको ज्ञानक्षेत्रका विकासमा निर्भर हुन्छु र तिमीलाई थाहा छ, बिकास भनेकोपरिवर्तनका लागि रोपेको बीज मात्र हो । यो शुरुमा अन्त्यन्त सानोहुन्छ र यसले बाँच्ने र फैलिने यिनै वातावरणसंग मिलेर गर्नुपर्नेहुन्छन । जब यो बढेर ठूलो हुन्छ यसमा फल लाग्न थाल्छ, तब मात्रथाहा हुन्छ, त्यस बीजको उपयोगिता कै हो : त्यसले के दिन्छ : कस्तोस्वाद दित्छ : " , अहिले हामी जुन स्थितिमा पिल्सिएर बाँची रहेका छौं, जन बोलीसमाजले बोलेर बिपाक्तै पार्ने खोजीरहेछ, यसलै बीजैका अवस्थामा यसलाईमार्न तत्पर भएको हो । तर यो हलचलले नै अयोग्यलाई सडाएरहटाउँछ भने निक्खर र उपयक्तलाई मात्र हर्कत दिई विजयी बनाउँछ ।,त्यसैले नारीका उत्साह र उमङ्गहरूलाई गालेर झार्ने प्रयासमा लाग्नखोज्नेहरू अभौ बहु संख्यामा छन्‌, तिनीहरूले हामी पुरुष जातिलाईजागरण गराएर, फैलाएर आफनो स्थान नछोडन र सबै आफैँले ओगटेरनारीलाई आदर्शको संज्चा दिई पन्छाउन पुरुषहरूलाई उसका शक्ति रयोग्यताको उपेक्षा गर्दै ललकारेका हुन्‌ । त्यो म बझूदछु र यसले मलाई, मेरा विचारधारालाई डगमगाउनसक्तैन । यसो सुन्नु पर्दा नराम्रो लाग्छ नै, हैरान पनि हुन्छु तर त्योहैरानी पछ्नुताउंले ल्याएको असक्त भएर आएको म मान्दिन किनकि तीअफसोचका सुस्केराहरू हुन्‌ हाम्रो समाजप्रतिको जसलाई बुझन धेरै समयलिदैछ । बीज अङ.कुरित हुनै अनुकूल वातावरणको सिर्जनातर्फ नलागिसमय काटिरहेछ । यस्ता वाधक हामी पुरुषभन्दा ,बढी तिमी नारीहरू नैरहेकाले नै हो म धेरै दिक्क भएको । यस बिचित्रतालाई मैले बुझनसकिरहेको छैन किन नारी नै नारीका उन्नतिमा वाधक हुन्छन्‌ !""मलाई त बुझन गाह्रो छ भने तपाईं त लोग्नेमान्छै हने नैभ्रया ?” ॥यतिन्जेलसम्म उनीहरूले सिँढी उक्लिसकेका हुन्छन्‌ रं थकाइकोसुस्केरा हाल्दै थाप्लाका सिंढीमा थचक्क विश्वाम गर्छन्‌ । पश्चिमको अस्तायचल आकाश शान्त र रहीच्री देखिन्छ ।स्तृपका वरिपरि राखेका माने घमासदै “३० मणि पद्य हुँ" भनेर एक १२७ चित्त भई भक्तजनहरूले पाठ गर्ने थालेको सुनिन्छ त कुनैले चैत्यकाआगाडिका दियामा बत्ती बाल्नथालेको देखिन्छ । त्यहाँको वातावरण पनिशान्त र रमणीय छ । शिवले यही शान्तिलाई लक्ष्य गर्दै कुरा उठाउँछ, “हाम्रो अन्तिमचाहना पनि त यस्तै शान्ति हो । असफलता र सफलताको लामोदौडाइपछि प्राप्त अनुभूति र ज्ञानले ल्याएको यो शान्ति नै हाम्रो अन्तिमउपलब्धि हो गौरी, तिमीलाई थाहा छ कि छैन गौतम बढ्धले बुद्धत्वप्राप्त गरेपछि मात्र शान्ति चिनेका थिए । त्यसैले उहाँका उपदेशले भन्छ,“सङ ग्राममा लाखौंलाई जित्नेभन्दा आफूले आफैँलाई जित्नसक्ने नै सच्चाबिजयी हुन्‌ ।” यसैले आशीर्वाद दिदा सबैलाई भन्थे, "अप्प दीपो भव" ।आफना दर्शनहरू सबै व्यक्त गरेपछि भन्थे, "वत्स, म मोक्षदाता होइन,म त मार्ग दर्शक मात्र हूँ ।" तसर्थ गौरी मेरो धर्म हिन्द भए पनि यी बडका आदर्शलाई मविश्वास गर्छु र मान्छु पनि । उहाँका सिद्धान्तमा व्यक्ति नै सर्वोत्कृष्टहुन्छ र यो नै यथार्थ पनि हो । शान्ति, विजय र मोक्ष प्राप्त गर्न स्वयंव्यक्ति आफैँले प्रयास गर्नपर्छ । मनुष्यभित्र सबै प्रकारका भावनाहरू हुन्छन्‌इन्द्रियहरू छन्‌ । हरेक इन्द्रियले आफूलाई सञ्चालित राख्न चाहन्छन्‌ रएक अर्कालाई निष्किय पार्न तछाड मछाड गर्न थाल्छन्‌ । पत्येकव्यक्तिभित्र नै कुरुक्षेत्रको लडाईं मच्चिरहेको हुन्छ । पाँच इन्द्रिय एकपक्षमा छन्‌ भने पाँच कर्मेन्द्रिय अर्का पक्षमा हुन्छन्‌ र दुवैलाई एकविन्दुमा ल्याउन दौडेको हुन्छ मन । यस मनलाई बल ज्यादा दिई कर्म गराउन अग्रसर पार्नलाई नैज्ञानेन्द्रियहरू लाई बढी परिचालित गराउनु आवश्यक पर्छ । विद्याआर्जनको महत्व पनि यही ज्ञानेन्द्रियलाई अतिरिक्त बल पृच्याउनलाई हो। मनुष्यका मनभित्र विभिन्न कामनाहरू उर्लन सक्छन्‌ र ती सबैकामनाहरू पुर्ण गर्नपट्टि व्यक्ति लाग्यौ भने त्यो त्यसैका थृप्रामा हराउँछ। यसको छनोटको अभिभारा ज्ञानेन्द्रियलाई दिन सक्यो भने क सफलहुनसक्छ । इच्छा अनुसार उठेका भोगलाई भोग्नाले इच्छाको पूर्ति हुन्छभन्न सकिदैन । यसले झन्‌ इच्छ्ञा भड्काउने काम मात्र गर्छ जस्तो बल्दैगरे का आगामा घिउ घप्नाले त्यो उत्तेजित हुन्छु । भोगविलासमालागेका मनुष्यले सिद्धि प्राप्ति कहिल्यै गर्न सक्तैन जस्तो हाल दमनकोभएको छ । शिवका यस्ता तथ्यज्ञान सुन्दासुन्दै गौरी भन्छे, "तपाईंका यीविचार र ज्ञान सुन्दा त मलाई आभास हुँदैछ, कही तपाईं त्यागी भएर १२८ जङ्गलमा मठ खोलेर उपासक त बन्नु हुन्न ' रातदिन यस्तै धर्मकाप॒स्तक अध्ययन गर्नमा व्यस्त हुनुहुन्छ ।" "ज्ञान पाप्त गरेपछि जङ्गलमा पस्नै होइन, त्यो ज्ञानको रसपानगराउन त मनुष्यका समृहमा पो पस्तपर्छ । फेरि म कुन ज्ञानीहुनसकेको छु र तिमीले जङ्गलतिर लाग्छु कि भनेर शङका गर्छ्यौ ! म त सौच्तछु, गौरी जसले म त्यागी हुँ भनेर देखाउंछ, त्योत्यागी नै होइन । क त आफनो बढाइ सन्नका लागि, बनेको हुन्छ ।त्यसको त्यो त्याग होइन, कामना लिप्सा हो । '्ह्यो यो कुरा साँचै चित्त बझने भन्नुभयो । त्यागी भन्ने कतिसन्यासीहरू गार्हस्थ्य जीवनमा फर्किएका पनि छन्‌ । एउटा कुरा तपाईंलेज्ञानेन्द्रिय, कर्मेन्द्रिय अनि मनका बारे जुन भन्नभयो, त्यसमा कति मथप्न चाहन्छु भने यी इन्द्रियहरूलाई पर्ज्वलित पार्ने, सक्रिय पार्ने कृत्यगरेको छ वातावरण र परिस्थितिले पनि । यसमा तपाईंको भनाइ केछ?" “यही बातावरण र परिस्थिति त मनुप्यको समस्या हो, गुरु होरप्रेरणा पनि हो र यसैले, निम्त्याएको छ सभ्यता पनि । अन्पतालको वतिर दिलबहाँद्र अ्वैर्य भईँ छटपटाइरहेछ मानौंराधाको प्रसृति पीडा उसलाई नै सरेको छ : क सकुशल नानी जन्मेकोसुन्न आतुर भएको छ्‌ । क संझन थाल्छ ती खबरहरू जसमा लेखिएकोथियौ रै दुई टाउके बालक जन्मेको, कसैका खुट्टा नभएको, ओठकाटिएको, तीन हात भएको या आँखा नभएको बेरूपका शिशुहरू ।उसलाई कता कता डर लाग्छ कहीं राधाले पनि कुनै त्यस्तै पाई भने २ क संझन्छ, राधालाई पेट दृखेर जँचाउन ल्याउँदा डाक्टरलेसोधेका कुराहरू । क पछुताउँछ पनि किन उसले खुवाउन हुन्न भन्दापनि राधालाई दुई जिया भएका वेलामा पनि रक्सी खुवायो । हेर्दाहातखुट्टा सबै ठीक भए पनि लुरे लाम्रै भयो भने के गर्ने ? आफूलाईबढेसकालमा हेरचाह गर्ला भनेर सन्तान जन्माइन्छ । त्यसैलाई उल्टैस्याहारेर बस्नुपर्ने त हुँदैन ! यस्ती अवस्थाकी आइमाईलाई बारम्बार डाक्टर जँचाउनुपर्छ भन्दाकेको स्वाँङ हामीलाई पार्नपर्छु भनेर मानिनं, यसको फल के कस्तोदेखाउने हो । अहिलेसम्म त अप्रेसन मात्र गर्नुपर्छ भनेका छन्‌ ।त्यसपछि के के सुनाउने हुन्‌ ।” मनमा यस्ता कुरा खेलाउँदा खेलाउँदै एउटी नस भित्रबाटनिस्केकी मात्र के हुन्छे, उसले सोधीहाल्छ “राधाको के भयो :” हतारमा १२९ निस्केकी त्यस नर्सले के बेलिबिस्तार लगाएर बताउन पाउँवी, “थाहा छैन"भनेर जवाफ दिदै जान्छे । दिलबहाद्रलाई उसका जवाफले कृपित पार्छ र झर्कदै भन्छ,“थाहा छैन भन्ने जवाफ सन्न हामी यहाँ पर्खेर बसेका होइनौं । हाम्राजहानहरूलाई भित्र लगेको यतिका वेला भइसक्यो कै भयो भनेर सोध्दाथाहा छैन भन्ने जवाफ आउंछ । केही थाहा नै नहुने तपाईंहरूले योप्रसुति गृहमा किन नौकरी गर्नुहन्छु ः क रिसाएको देखेर त्यहाँ पर्खेर बस्ने अरूहरू पनि भन्छन्‌, “खैके हो के : यहाँ पर्खेर बसेको बिहानदेखि नै हो केही भन्न आउँदैनन्‌सोधे यस्तै ठाडो जवाफ दिन्छन्‌ । मैले त आ लैजान्नै अस्पताल भनेकोधिएँ, मानेनन्‌ ।" एउटी नर्स फेरि निस्कन्छे र सोध्छ, "श्याम भन्नै यहाँ कोहुनुहुन्छ !”" खवर सुन्न हतारिदै श्याम भन्ने मै हुँ भनेर क अगाडिजान्छु र सोध्छ, "के जन्मियो :" नर्सले छोरो, जन्मियो मात्र के भनेकीथिई -क खुसी हुँदै भन्नथाल्छ, “मैले पहिले नै भनेको थिएँ यसपटक छोरानै जन्मन्छ भनेर । अनि कस्तो छत्यो नर्स रोक्दै भन्छे, "पहिले मेरो क्रा त सबै सन्नोस्‌ । त्योनानी जन्मन त जन्मियो तर त्यसलाई बचाउन भने सकिएन । तपाईंकीजहान रोएकी रोयै छन्‌ गएर फुलाउतु होस्‌ । यस्तो हृदयविदारक खबर सुनेर श्याम चप लाग्दैन । क कराउनथाल्छ, "तपाईंहरूले राम्रो उपचार गर्न भएन, त्यसैले त्यो मन्यो ।तपाईंहरू ज्यानमारा हो, मेरा छोरालाई मार्ने तपाईहरू हो । घरैमाग्यालग्याल्ती सात छोरी जन्माउँदा न त आमालाई कष्ट भयो, न ततानी नै मच्यो । छोरो जन्माउँछै यसले भनेर अस्पताल ल्याएँ, यो दशाभोग्नु पन्यो । यसो भन्दै छाती पिटीपिटी . क रुन थालेपछि' नर्सले पनिअस्पतालमाथि लगाएको आरोप सहन सकिनँ र भन्छे, “यहाँ ल्याउनभएकाले मात्र तपाईकी जहान बाँचिन्‌ नत्र सात नानी जन्माइसकेकी त्यसउमेरकी तिनको के अवस्था हुनेथियो होला ? आपत्‌ नपरी तपाईहरूपहिले जँचाउन हुन्न अनि यस्तो उस्तो भन्नुहुन्छ । क त्यो लेखेको पढ्नसक्नु हुन्छ भने पढ्नोस्‌ र यस्तो गल्ती आफना सन्तानले कहिल्यैदोहोन्याउनु भनेर संझाउनु होला । “अव पनि त्यसले अर्को नानी पाउन सक्ली र त्यो पढी रहुँलौ, मेरो जहानलाई भेटाइ दिनोस्‌” ' भनेर जान्छ । श्याम गएपछि त्यहाँकुरेर बस्नेहरू त्यस नर्सले देखाएका ' पाटीमा हेर्न जान्छन्‌ जहाँ लेखिएको १८ वर्षभन्दा कम र ३४ वर्षभन्दा बढी उमेर पगेपछि गर्भवती १३०

हुनुहुँदैन र प्रत्येक गर्भवती महिलाले आफूतो र नानीको स्वास्थ्यजँचाइरहनु पर्छ । पौष्टिक आहार खाने गर्नुपर्छ इत्यादि कुराहरू उनीहरूक्रमैले पढ्छन्‌ । दिलबहादुरलाई श्यामका घटनाले झन्‌ छटपटी थपिदिन्छ र नर्सआउने जाने बाटोतर्फ हेरिरहन्छ । उससंग रहेका हूलमध्ये सबैजसो एकएक गरेर आआफूनो खबर सुनेर जान्छन्‌ केवल दिलबहादुर पर्खिरहेकोहुन्छु । गर्भवती महिलाहरूको प्रवेश चलिरहन्छ । उतीहरूका : साथमाआएका अभिभावकहरूका नयाँ नयाँ अनुहार थपिदै जान्छन्‌ । उस्तैछटपटी, उस्तै गरी चनाखो भएर उनीहरू . पर्खिरहेका हुन्छन्‌ । अनिरिचतसमयसम्म उपलब्धि पर्खेर बस्ता हुने मानसिक तनाउ पनि कमको हुँदैनके गर्नु जन्म र मरणमाथि कसको के लाग्छ : दिलबहाद्र अस्पतालकाएक कुनामा थुप्रिएर बस्षिरहन्छ, कुरिरहन्छ, कल्पना गरिरहन्छ, सम्भिरहन्छआफूनो गाउँ, त्यहाँको घर, आफू जन्मदा दुई दिदीहरूपछि छोरोजन्मिएकाले बाआमाले खुसी हुँदै के के गर्नु भयो होला । उहाँहरूको त्यो प्यारो चाहनाको छोरो आज आफ्नौ भन्न सबैछोडेर यस बिराना ठाउँमा आएर आफूतो भाग्यसंग यसरी जुद्धै जिइरहेछ। केका लागि : वाहा छैन बाँच्नका लागि हो या बचाउनका लागि ःझ बलभद्रलाई पनि संझन्छ, जो विदेशमा नोकरी गर्न गई धन कमाएरगाउँमा फर्केपछि ठूलो मान्छै भएर मान पाएको रवाफ देखाउँदै भन्नेगर्थ्यो। एकफेर नविदेशिएर धन कहाँबाट फल्छ : त्यसरी नै क संफन्छसेतेलाई, जो संयुक्त राष्ट्रसंघ मार्फत्‌ शान्ति स्थापना गराउने फौजमासामेल भई ती लडाइँ चलिरहेका देशहरूमा छिरी कार्यरत हुनपसेकोमगर्नी आमाको छोराको अभिलाषा पनि घन कमाई फर्कने नै छ भन्नैमेरो जस्तो । . कै पाए ती आमाबाले हामीजस्ता छोरा जन्माएर । बुढेसकालमाहामी उनीहरूको सहारा बन्न सकेका छैनौं । आफनो भविष्य बनाउनेबिचार राखैर उनीहरूलाई आफनै जीवनसंग लडेर जिउन यसै छोडिदियौंशून्य घरमा, उजाड बस्तीमा बढ्यौलीले कम्जोर भइसकेका तीआमाबाबलाई । अचम्म यो छ, तैपनि हामीले उनीहरूबाट माफ पाएकाछौँ, उनीहरूको आशीर्वाद र स्नेह रहिरहेको छ । अझै उनीहरूमा झिनोआशा छ हाम्रो सुख सम्वृद्धि र सन्तात हेर्ने । यो माया साँच्चै अनन्तछ। दिलबहादुरले सोच्तासोच्तै आफनो र ती साथीहरूको जीवनीकेलाउन थाल्छ । क मनमनै भन्छ “हाँ, हामी साथै बसेर माया बाँड्ननसकै पनि बिर्सिएका छैनौं त्यो दैलानेर उभिएर बिदाइको टीका १२३१ लगाइदिएको । घर छोडेर शहर पस्नु या विदेशिनु हाम्रो इच्छा होइनविवशता हो । यहाँ वसेर पनि हामीले के नै पाएका छौं र : कमैलेज्यान संकल्प गरेर गाउँ छोडेका छन्‌ भने कोही बिरानो देशमा एक्लैलडेर जिउन कम्मर कसेर जान तैयार भएका छन्‌ । के सुख तिनलेपाएका छन्‌ ' एक नोकर भएर जिइरहेका छन्‌ केवल भविष्यलाई संझैर,कल्पेर आज बिताइरहेका छन्‌ । गरिबीले ल्याएको यस विवशतालाईनिठुरीपना पनि त भन्त सक्दिन । दुखको अन्त्य पनि छिटै होला कि भन्नै पनि म देख्तिनँ ।अहिले मेरो छोरो नै जन्मियो भने पनि त्यो नोकर बाहेक अरू के होला! यौ आफनै देशमा, आफनै गाउंमा शिक्षाको र आर्थिक स्थितिको सधारनआई हदतैन । यहाँ हामी छोराहरू मात्र विदेशिएका छैनौं, गाउँबाट «शहरपसेका थप्रै छोरीहरू पनि छन्‌ जसका आँखाक्का परेलीहरू कहिल्यैओभाएका छैनन्‌ । गरिबी र समस्याका अजिइरले हामी सबैलाई निलिदिदैछ । थाहा छ, पढ्न कति जरुरी छ, ज्ञान हासिल त्ग्री केही पनिगर्न सक्तैनौं तर हामीले थाहा पाएर चाहेर पनि पढ्न पाएका छैनौं ।हामीले भविष्य होइन, आजको समस्या टार्न प्रयत्नशील हनुपरेको छ ।भोको पेट, नाङ्गो शरीर, रुखमनिको ओतले पहिलो प्रश्न यही गर्छ,“हामीलाई प्राथमिकता देक ।” यसैमा हामी रडमडगिएका छौं । गरीव हुनु कुनै अपराध होइन, गरीब हुनाको कारण भनेसोचनीय छ । वंशका कुनैले जवभावी धन उडाएर या परिश्रमी हुननसकेर नै गरिवी वढ्दै गएको हुनुपर्छ । ज्ञानको कमी, मौकाको कमी रधनको कमीले गर्दा उसले आफूलाई आन्मसंरक्षण दिन सक्तैन, अनि कंक्के हुन्छ ? जससंग यी शक्ति, यी गुण छन उनैमा समर्पित हुन्छन्‌ रउनैबाट शोषित पनि । क जानाजानी यसलाई स्वीकारी रहेको हुन्छ ।१ कम्जोरी कतै न कतै गरीव हुनमा हाम्रो आफनै हात छ ।त्यसैले भगवान्‌संग यति नै प्रार्थना छ, तिमीले मलाई छोरी दिन्छौँ याछोरो, जै भए पनि त्यौ परिश्रमी होस्‌ । मैलेभन्दा केही बढी उपलब्धिगर्नसकोस्‌ । आफूनै आउने प॒स्तालाई यस महामारीका गरिबी रोगबाटबचाउन सक्नेहोस्‌ । १३२ मिठाइको थाल शिवतर्फ बढाउँदै गौरी उसलाई मख मीठोबनाउन आग्रह गर्छै । शिव अकमकिन्छ र हाँस्नै भन्छ, "ए, न्यसा भएहामी बाजेवजै भयौं : कहिले पाई :" “हिजो पाई, छोरी राम्री छे ।” गा राम्रो भयो लक्ष्मी आइछ । अनि ज्वाइसाहेव नि ' कहिलेआइपुग्ने रे :" “कस्तो थाहा नपाउनु भएको, तपाईले : दयाको सुत्केरी हुनेवेला नै भएको छैन । यो त दिलेले खुसी भएर मिठाइ खुवाएको नि ?घरमा साथै बमैपछि त्यो पति त हाम्रै परिबार मान्तपर्छ । त्यमैलेतपाईंले हामी बाजेबजै भयौं भन्दा चप लागेकी । साँच्चि नै, त्यस दिलेलेराधालाई कति माया गरेको '”" यति रोएन त्यो । नानी पनि अप्नेसन नैगरेर निकाल्नु पच्यो । अलि ठूलो ओजनकी रही छ । शिवले मिद्राइ चपाउँदै भन्छु, "लोग्नेले स्वास्नीलाई माया नगरेकसलाई गर्छ : खुव अचम्मको क्रा थाहा पाए जस्तो गयौँ तिमीले त बरु त्यो त राधाले छोरो पाइन भने पहाड लखेटिदिन्छु भन्थ्यो ।अहिले छोरी भएकोमा पनि मिठाइ खुवाउन तम्मेछ । कसरी त्यसले मनफर्काएछ्‌ ।" अर्को एक बर्फी मुखमा हाल्दै भन्छ, "मिठाइ पनि राम्रोछानेर ल्याएछ । तिमीले त्यसको मख हेरेर के दियौ ' रामे कुरा दिनूजे भए पति त्यसले हामीलाई आफनै ठान्न थालेको छ्‌ । "यति कुरा पनि म जान्दिनँ र तपाईंले वताउनपर्छ । मअस्पतालमै गई मुख हेरिसके । त्यसले नानी जन्माउन शत्यक्रिया गर्नपर्छभन्दा अस्पतालमा नै मनिर आएर यति रोएन, राधा बाचन भने म केगर्छ भनेको भनै थियो । त्यस्तो पो माया !” “तिम्रौ र हाम मायामा पनि कहाँ कम्ती छ र : मलाई ठ्नेमौकै दिइनौ, झट्ट पाइहाल्यौ, नत्र म पनि दुई तीन हाते रुमाल भिज्नेगरी रोइदिन्वे" शिवलाई आज ठट्टा गर्न मन लाग्छ । झं बाहिरबाट घरफर्कदा नै प्रसन्न मृद्वामा थियो त्यसमाथि पनि मिठाइ खाएको । लोग्नेको ठट्टा सुनेर गौरीलाई लाज लागै पनि कता कतारमाइलो लाग्छ र हाँसै भन्छे, “के कुरा गर्नु तपाईसंग । लौ अरू पनिमिठाइ खानुहुन्छ भने लिनोस्‌ हामीले त खाइसक्यौँ '" शिवले अर्को एक समात्तै थालै आफनो अर्गाड नराख न भन्छ ।गौरीले थाल लिएर नै भआन्छातिर जान्छे । शिवले नुरले पनि नानिजन्माइहोली भनेर सझन्छ । न्‌र उसको संझनामा झलक्क आइरहन्छे । १३३ सोच्छ, नुरलाई बाबाले आफू उसको पछाडि रहिरहुँला भनेरआश्वासन दिई लोग्नेका घरमा पठाएको थियो । त्यसले उसलाई घरमाराख्यो या राखेन : फर्केर आई बाबा कहाँ नै बसेकी रहिछ भने बाबालेके गरी घानिरहेको होला : कतिलाई संरक्षण दिदै जाने ती बाबाले ःउनीसंग नै के छ र : एकपटक मृत्युको मुखबाट मैले नुरलाईजोगाएकाले मेरो केही कर्तव्य त्यसमाथि हुनपर्छ । शिवलाई यस सोचाइले च्वाँस्स घोच्छ र गौरीलाई बोलाउँछ ।गौरी दुई कप चिया लिएर आइपग्छ । एक कप शिवलाई दिदैबोलाउनको अर्थ सोध्छे । उसको हाँसी खुशी त्यति छिटै बदलिएको देखेरगौरीलाई असजिलो लाग्छ र जवाफको प्रतीक्षा गर्छे । शिवले नुरको करा उठाउँछ र गौरीसंग सोध्छ, “हामीले त्यसलाईयहाँ ल्यायौं भनेँ कै तिमीले नुर र त्यसको नानीलाई संरक्षण दिनसक्छयौं ! लोग्नेले घरबाट निकालिएकी रहेछ भने त्यो कहाँ जाओस्‌बाबालाई पनि राख्न गाह्रै हुन्छ दुई दई थपिन्छन्‌ ।" झट्ट आएको पस्ताव सुनेर गौरी स्तम्भित हुन्छे र अक्मकाएरशिवको अनुहार हेर्छ । उसको अनुहारमा झल्केको दृढ संकल्पलाई जाँचेरक सोच्न थाल्छे भने शिवले सोही प्रश्नलाई विशेष जोड दिएरदोहोन्याउँछ । गौरीले त्यसपछि पनि केही नबोलेकीले शिवले संझाउने प॒कारलेभन्छ, "“कमार्ग छोडेर सतमार्गमा लाग्न चाहनेहरूलाई सहयोग गर्न हामोकर्तव्य हो, गौरी : त्यो अब फेरि देवकीको रूपमा रहन चाहन्न ।त्यसले. त्यो चाहेकी भए आत्महत्या गर्न तयार हुने थिइन । त्यसलेसुमार्गको स्वाद चाखिसकेकी छ तर उसलाई स्वीकारी नदिएकोले त्योआफपत्‌मा परेकी छे । तसर्थ नडराक, त्यो यहाँ आई भने हाम्रो तेस्रीछोरी भएर बस्छे । . साधनाले पनि यस पस्तावलाई नकार्ते छैन भन्नेमलाई विश्बास छ । तिमी नारीहरूले यी समाजले कुल्चिएका नारीहरूकोरक्षा गर्नुपर्छ । म पहिले त्यहाँको स्थिति बुझ्नु । त्यसपछि मात्र यहाँल्याउँला । जब मैले नुरलाई मर्न दिइन; त्यसले आक्रोशित हुँदै मलाईगाली गर्दै आफना असमर्थता जुन्‌ फलाकी र त्यसका घरमा पुग्दापरिवारले उसलाई देखेर गरेको व्यवहार जन्‌ छ त्यो म बिर्सन सकितनँ। गौरी, त्यसलाई जीवनसंग घृणा होइन, रहरले बाँच्न तिमीले सिकाइद्र । "भावक भएर लिएको निर्णय गलत पनि हुनसक्छ । यसलाई शान्तमनले सोचौं र के गर्न उपयक्त हुन्छ अनि त्यसै गरौला । भाग्ने रभगाउने नीति कम्जोर पनि हुनसक्छ त्यसले लक्ष्यदेखि टाडा लैजान पनि १३४ सक्छ ।" यौरीले यसो भन्दै शिवको अनुहारमा यसले कस्तो प्रतिक्रियापार्छ, त्यो हेर्न खोज्छे । शिवलाई गौरीको भनाइ चित्त बझदो नलागेपनि जवाफ दिदैन र मनैमन भन्छ, “यो पनि डराई नूरदेखि पन्छिने नैयसको नियत छ । "देवकी" भन्ने चिन्नासाथ हाच्कहाल्छन्‌ चाहे त्योलोग्नेमान्छे होस्‌ या स्वास्नीमान्छे । शिव जति दिन डोटीमा बस्यो यी देवकीहरू र बदनीहरूकहाँ गईभेट गर्न छोडेन । प्रत्येक देवकीहरूको आत्मकवा बटुल्ने हो भने नारीसुधारका लागि विषयवस्त॒ आफैँ उपलब्ध हुन्छन्‌ । ती देवकीहरूपढेलेखेका त थिएनन्‌ तर तिनीहरूले जीवनको अर्को तस्बिर नजिकैबाटदेखेका हुँदा रहेछन्‌ । धेरैजसोको यस वृत्तिबाट मुक्त हुने नै चाहना हुँदारहेछन्‌ । उनीहरू भन्थे, "हामीलाई कहिल्यै गृहस्थी कस्तो हुन्छ,लोग्नेस्वास्नी बालबच्चा र अन्य परिवारसंग साध रहेर जिउँदा कस्तोअनुभूति हुन्छ, लोग्नेको माया कस्तो हन्छ, त्यो केही पनि थाहा छैन ।'रातदिन यिनै लोग्ने मान्छेसंग हुन्छौ घीनैसंग क्रीडा गरिरहेका हुन्छौ तरलोग्नेको भृमिका के भन्ने जानेका छैनौं । ती लोग्नेमान्छेलाई सोध्छौ“तपाईंहरूको घरमा स्वास्नी छैन र यहाँ पैसा खर्च गरेर दिलबहलाउ गर्नआउनुहुन्छ भन्दा जवाफ दिन्छन्‌,” “ती घरका मली दाल बराबर भइहालेनि । उनीहरूलाई घरघन्दा गर्दैमा, नानी जमाउँदै हर्काउँदै तिनैलाई मायागर्दै स्याहार्दैमा हामीतर्फ विचार गर्नै कहाँ फुर्सत हुन्छ र !" जतिसन्तान बढ्दै जान्छन्‌ घरगृहस्थीमा झन्‌ झन्‌ डुब्दै जान्छन्‌ अनि स्वास्नीकहिलेकाही खाँचो टार्ने मात्र हुन्छे । हामी उनीहरूका कुरा सुनेर सोच्छौं,“यस्तो कसरी हुनसक्छ ! हामी सबैको भएर पनि तपाईंहरूलाई सन्तुष्टिदिन सक्छौं भने उनीहरू एउटा लोग्नेलाई पनि सक्तैनन्‌ ?" हाम्रा कुरासुनेर उनीहरू हाँस्तै भन्छन्‌ ,“तिमीहरूको जस्तो कला तिनलाई के थाहाछु? ती त मुर्ख छन्‌ ।" / कुनैलाई त भन्यौं पनि, “किन दिनदिनै यत्रो कप्ट उठाउँदैलुकिछिपी आउनु हुन्छ । विबाह गरेर लैजानोस्‌, घरैमा म तपाईंकीएकलौटी भएर धेरै सुख दिन्छु । तँपाईँलाई एड्स सर्ला कि भन्ने डरहुँदैन भने मैले पनि स्वास्नी बन्ने रहर पुरा गर्न पाउँछु । हाम्रा कुरासुनेर उपिया फट्केजस्तो गरी फदकन खोज्दै भन्छन्‌, “गार्हस्थ्य जीबनमाके देखेका छौ र त्यसमा तिमीहरू यसरी आकर्षित भएका, यही जीवनस्वच्छन्दको छ । अधिकार र कर्तव्यको द्वन्द्वले गर्दा त्यस जीवतमा हरेकदिन रुनवाहेक केही हुँदैन । फेरि तिमीहरू भयौ देवकी ! धर्मसंगजोडिएका ।" १३५ के हो यो कुनचाहि ठीक, हामीले जान्नै पाएका छैनौं । एकपटकएउटा गृहस्थकी स्वास्नी आफैं आएर हामीलाई उसको लोग्ने - भाँड्ने दोषलगाउँदै भन्नुसम्म भनी आति आफैँ खुवसंग रोई । त्यो देब्रेर हामीलाईपनि खुवै माया लाग्यो । बिचरी कठै त भन्यौं तर हामीले गर्ने के ःतिनका लोग्नेहरूलाई नआउ भन्दा पनि मान्दैनन्‌ । उल्टै हामीलाई देवकीबनाएको अर्थ बताउँदै हामीले नाईं भन्न पाउदैनौं भन्छन्‌ । यस्तो अबस्था आफनै घरबार वालकहू भएका आइमाइलाई पनिकिन आउँछ : स्वास्नीमान्छे त्यहाँ पनि किन सताइएकी छे त्यो हामीलाईथाहा छैन । हेर्नोस्‌, न त बाव न त दाजुभाइ नै हाम्रो साथमा बमेकाछन्‌ । छन्‌ भने, आमा, दिदी, बहिनी मात्र यो वृत्ति लिएर जीविकोपार्जनगरेर बसेका छौँ । त्यस्ता हामीलाई के थाहा हुन्छ लोग्नेमान्छेकोस्वास्तीमान्छैसंगको सम्बन्ध रतीक्रीडामा मात्र सीमित नरही अरू क्षेत्रमापनि हुन्छ । हामी धेरैजसो यस वृतिबाट निस्केर अरू जीबन पनि हेर्नचाहन्छौं । अनुभव गर्न चाहदै पर्खिरहेछौ, कहिले त्यस्ता उद्दार नीतिभएका आउलान्‌ र हामीलाई सहयोग गर्लान्‌ । यहाँ हामीलाई खानलगाउन गाह्रो छैन । हाँसो, ठट्टा र मोजमस्तीमा नै जीवन गजारी रहेकाछौँ भन्नपत्यो । तर आज भोलि यी छोरीहरूको चिन्ता लाग्न धालिरहेछ। हामी यिनीहरूलाई मात्र भए पनि यसबाट उम्काउन चाहन्छौँ को छ,यहाँ यिनीहरूको जिम्मा लिइदिनै ' स्कूलमा पढाउन पठायौँ । तीछोरीहरू घर फर्कदा सदै आउछन्‌ र हामीसंग नै प्रश्न गर्छन, "आमातिमी खराब आइमाई रे हो : तिम्रो छोरी म पनि त्यसैले त्यस्तै खरावहुन्छु रे : तिमीहरूले पढेर के गर्छौ" भन्छन्‌ । किन आमा हामीलाईत्यसो भनेको भनेर प्रश्न गर्दै दिवकै लगाउछँन्‌ । लौ भन्नोस्‌, यस्ताप्रश्नको हामीले कै जवाफ दिनै :" एकपटक त स्कूलको माप्टरै आएर हामीलाई धम्की दिदै भन्यो, "एतिमीहरूले छोरी पढाउने अरू कुनै स्कूल पाएनौ र हाम्रोमा नै पढायौ :तिम्रा कारणले गर्दा विद्यार्थीहरू दिनदिनै स्कूल छोडेर अन्तै जदि छन्‌ ।खबर पठाइसके, हामा छोराछोरीलाई कृसंगतमा लगाउन तिम्रो स्क्लमापठाउदैनौं । याद गर, भोलिदेखि छोरीहरूलाई स्कूल परायौ भने म केगर्छु ! तिमीहरूका एक दुई छोरीहरूले गर्दा गाउँका केटाकेटी सबैअनपढ हुने छाँट आइसक्यो । तिम्रा छोरीहरूले पढेर कुन्‌ अडडाअदालतजानुपर्छ र स्कूल पठाउछौँ हँ :" हिजोको आमाको जीवनी हेछौं, आजको हाम्रो स्थिति संझन्छौँ रआउने भोलि त सपारौं भनेर यी छोरीहरूलाई स्कूल पठाउँदा यस्तोसुन्नुपर्छ । अनि हामीले के नै गर्ने सक्छौं : यो नारी जागृति र नारी १३६ सुधार भन्ने पनि के हो : विग्रिएको कहाँ छ, त्यसमा पो सुधारल्याउनुपर्छ । सुधारमाथिको सुधार गर्न चाहन्छन्‌ हामीलाई हेर्ने हो कायता न उता पर्न थालेका हामी भएका छौं । छिर्न कसैले कतै दिदैनन्‌ । यस अवस्थामा परेका हामी आफैँ, बाँच्ने उपाय नपाएर मारिरहेकोबेला गाउँका यी बरालिएकाहरू आएर हाम्रा ती साना छोरीहरूमा पनिआँखा गाडदै जब नमीठा बोली ओकल्न थाल्छन्‌, त्यस वखत तिनलाईमन्टयाएर त्यही, जमिनमा गाडी दिऔँ कि जस्तो लाग्छ । तीघरालिएकाहरू यति साढि भइसकेका छन्‌ लाजै नमानेर झन्‌ छिल्लिनथाल्छन्‌ । लौ भन्नोस्‌ त, हामीलाई कस्तो बनाएका छन्‌ यिनले : यस्तोचलन कसले ल्याएको हो देवकी बनाउने ! धर्मको नाममा परुपलेआफूनो स्वार्थपर्तिको लागि रचेको चलन हो यो । यसमा हाम्रो के गल्तीछ, दाइ : त्यस्तै आमाले हामीलाई जन्माई क्रो त्यतिमात्र होइन र :हाम्रो आमादेखि ल्याएर हाम्रा छोरीहरूसम्मलाई देवकी बनाई मजा लुटनेयिनै मै हुँ भन्नै त हन्‌ नि । हामीमा मात्र सीमित राखी यो प्रथा" हटाउन” सरकारले मद्दत गर्छ कि, दाइ : कुनै बन्दोवस्त मिलाउन साक्न्छभने गरिदिनोस्‌ र यी छोरीहरूलाई बचाइदिनोस्‌ ।' ॥ देवकी, बदिनी र झूमाका जीवन सुधारका बाटाहरू केही छन्‌ भनेबताइदिनोस्‌ ' कसैले यसतर्फ अगुवाइ नगरी यी छोरीहूको लुट हददैन॥ तपाईं लोग्नेमान्छेले जब्च यस्तो धार्मिक नियम, कानुन बनाउन भयो,अब यो पनि तपाईं नै मिलेर हटाउनु होस्‌ र समयको परिचय दिनोस्‌ ।यो कुन्‌ राम्रो चलन हो र यसलाई जगेडा गरेर राख्नुपर्छ । एकादेशकोक्रथा भएर बस्छ भने बसोस्‌, सुन्नेले एक दुई थोपा आँसु चहाउलान्‌ ।कुरा त्यतिमै सिद्धिन्छ । यस्ता मार्मिक व्यथा ती देवकी र बदितीहरूको र तृरको सुनेपछिशिबले संकल्प गरेको छ क यो नोकरीको फँसला भएपछि त्यसतर्फ नैलाग्ने र के योगदान दिएर उनीहरूका छोरीहरूलाई जोगाउन सकिन्छ,त्यो गर्दै जाने । नूर यसको संरक्षिका हुनेछ । साधना र म सहयोगी । शिवको संकल्प र संझनाको ताँदोलाई बाहिर बजेको मोटरकोहर्नले खलबल्याइ दिन्छ । उसको ध्यान त्यतैतिर जान्छ । साधनाको स्वरसुनिन्छ, "लौ त भौलि भेटौंला" । त्यसपछि क घरभित्र पसेकी जुत्ताकोद्वाक दवाक आवाज वढ्दै गएको बाट याहा हुन्छ । म १३७ साधना आज धेरै खुसी भएकी छै । के कसलाई सुनाउँ जस्तो भईआमाको छेउमा जान्छे र आमाको हातबाट कादतैको आल पन्छाएरभन्छे,"आमा, दिदीले सड्ट पारगरिन्‌ । अब उनी खुसी छन्‌ विवाहलेल्याएको वितृष्णा गयो, आमा “गयो !" गौरी छवकपर्दै भन्छे, “के सङ्कट परेको थियो तेरी दिदीलाई र अबगयो भनेर खुसी भएकी : ज्वाइँ साहेवसंग केही महिना छुट्टिएर बस्नपन्यो भनेर ' त्यो त चाँडै बोलाउँछु भनेकै थिए । साधना अलि गंभीर भएर भन्छ, “त्यो कारण होइन आमा । त्यतिनबझने हामी दिदी कहाँ छिन्‌ र । दिदीले तपाईंहरूलाई केही पनिसुनाउन भएन भन्दैमा उहाँ खुसी हुनुहुन्थ्यो भन्न सक्नुहुन्न । हाँस्ने मान्छेविवशतामा पनि हाँस्छ र आफनो दुःख लकाएर त्यसले अरूलाई दुःखीनपारोस्‌ भनेर पनि बाहिर देखावटी हाँसो निकाल्छ । हामी दिदीकोअवस्था त्यै थियो । मसंग कति हनु भएको थियो । प्रेरणा दिदीकोसल्लाह मानेर मात्र जिउ हलङ्गो नहुन्जेललाई त्यहाँ बस्न, राजी हुनुभएकोथियो । नत्र दिदी यहाँ कहिल्ब्रै घर छौडेर आइसक्नु हुन्थ्यो । मलाई पनि लागेको थियो, पराइकी छोरीमाथि यी कति निठुरी हुँदारहेछन्‌ । स्वार्थले के मात्र गराउँदो रहेनछ ।" : साधनाले अझै आमालाई तथ्य कुरा नखोलेर भूमिका मात्रबाँधिरहेकी सुनेर गौरी झर्कदै सोध्छे, "कुरो के हो, त्यो भन्न ? कतिलामो बखान मात्र छाँटिरहेकी । ज्वाईँबाट केही त्यसो भएको रहेछ भनेअहिले यहाँ भएकै वेलामा संझाडौँ । त्यसको जीवन यसै बिग्रत दिन तभएन ? विवाह भएपछि घर छोडेर माइत बस्न भनेको निकै गाह्रो क्राहुन्छ । साधना हाँस्तै भन्छे, "“भिनाजको दोसो बिबाह हाम्री दिदीसंग भएकोरहेछ । अमेरिकामा छोरी रहिछे । विवाह भएको तीन महिनाभित्रै लोग्नेकोछोरी भएको क्रा थाहा पाउनु, यता आफू आमा हुनलाग्नु, लोग्नेलेभिसाको कुरा उठाएर अमेरिका एक्लै नु र उताबाट आएका १३०८ चिठीहरूमा प्रेमका स्वाङले मात्र भरिएको पाउन वास्तविकता कतैनलेखेको हुन्‌ के ती सबै कष्टदायी होइन्‌ र ! चिन्ताले चर्लम्म डुबेकीथिइन्‌ । हाम्री दिदीले भनोस्‌ पनि कसलाई, बदल्नसक्ने कुरै थिएन रत्यसैमा मिलौँ भने पनि मनलाई निकै निमोठनु पर्ने स्थिति भयो । उहाँकोअवस्था देख्ता हामीले नै केही दिन सहेर बस्नोस्‌ दिदी, भन्नुपर्ने थियो ।" "अनि अनि : अहिले कसरी खुसी भई त ! कि ज्वाइँले आएरजाद्‌ गरिदिन भयो ? तँ पनि दिदीका त्यस्ता द:खलाई “थियो" माप्रत्याएर खसी हनथालिस्‌ : डमान नभएकाहरूलाई त म फुटेको आँखालेपनि हेर्न चाहन्न” भन्दै क रिसाउँछे । साधनाले आमाको रोषलाई हाँसोमा परिवर्तन गर्न हाँसौ भन्छे, “एआमा तपाइँको यो उच्लानको अर्वाध सकिडसकेको छु । फुटेको आँखाले केदेखिन्छ र हेर्दिन भन्नुहुन्छ : अब सबै कुराको रहस्य खलिसकेकालेतपाईंले चश्मा लगाएर राम्ररी हेरे पनि हन्छ । दिदीको शङका निर्मुलभइसकेकाले उहाँ खुसी हनुभएकी छ ।" “लोग्नेले आएर क के भनेर फकायौ, त्यसैमा फुरुङ्ग परी होली ।यही त हामी नारीहरूको कम्जोरी हो । त्यस्ता चिप्लाको कुरा साँचोपनि कसरी मान्नु : राम्रोसंग वझबभझारथ गर्नुपर्छ, जीवन नै बिग्रिनेकुरा हो, यो । हाँसेर नउडाओ । "पीर गर्ने वेला बितिसक्यो आमा । मैले पनि भिनाजसंग भेटेरकरा गर्दा उहाँले दिदीको अगाडि भन्नभयो, “मेरी छोरी अवश्य हो तरस्वास्नी भने तिम्री दिदी मात्र हो । त्यस बालिकासंग मेरो मानवताकोनाता छ । मैले त्यहाँको सामाजिक संस्थामा पनि काम गर्नेगरेको छ्न ।त्यहाँका बालकहरू मसंग ज्यादै झयामिने गर्थे र मलाई डयाडी भन्थे ।म यहाँ आउँदा घेरै दिनसम्म तिनको साथ छुटेकाले त्यो स्याहार्ने संस्थाकीआमालाई दुःख दिइछ र तिनले चिठी लेखेर पठाएकी रहिछे । त्यहाँपुगेपछि मैले थाहा पाएको थिएँ, तितले घरमा चिठी पठाएकी छन्‌ भनेर। म चप यमैले थिएँ किर्नाक त्यो चिठी सायद घरमा प॒गेको छैन होलानत्र दयाले यसबारै केही न केही लेख््थी होली । तर तिमी दिदी साधारणअरू आइमाई जस्ती रहिनछैँ । मेरो अनुमान झूठो निस्कियो । जब मैले आफनै सन्तान जन्मनै भयो भन्ने सन, त्यसपछि म यतिखुसी भइनँ । हप्ता हप्तामा चिठी पठाउन थालें । तिम्री दिदीलाई यसोगर्नु, उसो गर्नु भनेर सिकाएर पठाउँथें । मलाई केटाकेटी अति मन पर्ने,त्यसमा पनि आफनै अंश । लौ भन त म कसरी त्यहाँ ६,७ महिना दिनगनेर बसेँ हुँला । यता भने त्यस्तो शङ.का तिम्री दिदीका मनमा पसेरहुर्किसकेको रहेछु । यसमा तिमी मलाई के दोष लगाउँछयौ : समाज १३९, सेवा गर्नु अधर्म हो : ती बालकहरू जसले बाबको माया पाएका छैनन्‌,त्यस्ताहरूलाई मैले माया गर्न के अनर्थ हो ? दयाजस्ती शिक्षित नारीलेयसबारे सोच्नपथ्यौं या सोधेर तथ्य पत्ता लगाउनपषट्टि लाग्नपर्थ्यो । मैले पनि दिदीको पक्ष लिएर भने, “के प्रमाण छ त्यो तपाईंकोआफनै सन्तान होइन र संस्थाको हो भन्ने : हामीले देखेका छैनौं भन्नेलेतपाईंलाई "ड्याडी" भनेकै छन्‌ । मेरो कुरा सुनेर भिनाजलै हाँस्तै दिदीलाई भन्नुभयो, “यिनले पनितिमीले जस्तो बिश्वास गर्न जानेकी रहिनछिन्‌ । लोग्नेमान्छेले तर्साएको छकि कसो : लौ दया, अब तिमी नै आफनी बहिनीलाई प्रमाण देखाएरदेङ । मैले भनेको पत्याउन्न होली ।" अनि दिदीले मलाई फोटो र भिनाजुको परिचयपत्र देखाउन भयोत्यो स्थाहार्ने आमासंग पनि टेलिफोनमा कुरा भयो । त्यो मेरी पनि अरूबालकहरूसरह संस्वाको संरक्षणमा नै रहिछे । एकले खुलस्त नभन्नु र अर्कोले शङ,का मात्र लिएर त्यसबारै खोजखवर नगर्नु दवैको सानो गल्तीले गर्दा जीवनले अर्कै मोड लिनलागिसकेको थियो । प्रेरणा दिदीका सल्लाहले बचाइदियौ र पौ आज दवैसाथमा रहन पाएका छौं । अहिले त दिदीले मलाई संझाउने पाराले भन्न हुँदै छ, "साधनाहेर यो दाम्पत्य जीवनको सफलता समझदारी, घैर्य र दरदर्शितामा निर्भर । तैले पनि यौ करा नाविर्सन्‌ । ।अलि हाँस्तै। मानौं मैले पनिजीवन निता ।" “मेरा त सन्तानै कपटी । यत्रो कुरा भइसक्ता पनि हामीलाईअत्तोपत्तो दिएको होइनन्‌, आमाबाबुले केलाई सुख र केलाई दुःख भनेरमान्छन्‌, त्यस कुराको ज्ञानै छैन । तेरो पनि मनमा के छ, भन्‌ ?विवाह गर्नपर्ने उमैर भइसक्यो : यो वेला घर्केपछि भनेजस्तो लोग्नैपाउन गाह्ठो हुन्छ । कोही तेरो मनले ठम्याएको छ भने भन्‌, नत्र हामीखोज्न याल्छौं । दाजको पनि फर्कने वेला भइसक्यो !" यति भनेरजवाफको प्रतीक्षा गर्छ । साधना आमासंग टाँसिदै भन्छे, “तपाईंले कान्छो ज्वाइँ कहिलेहराउनु भयो र खोज्छु भन्नुहुन्छ । त्यस्तो भगवा र लुकुवासंग मैलेकसरी जीवन निर्वाह गर्न सकुँला ! त्यसलाई लुकेर नै बस्न दिनोस्‌ रमेरो विवाह भइसकेको खबर त्यहीं सनाइदिनास्‌ ।” "के रे 'विवाह भइसक्यो रे ? कोसंग कहिले विवाह गरिस्‌ ?तिमीहरूका लागि हाम्ती कोही भएनछौँ : जा मसंग टाँसिन पनि आउनपर्दैन” भनेर घचेडिदिन्छै । १४० रिसाएकी आमालाई संफझाउने हेत्ले भन्छे, "मेरो कुरा त पुरासुनिदिनोस्‌ । अनि जै गर्न मन लाग्छ, गर्नोस्‌ । घचेड्ने मात्र होइनघरैबाट निकाले पनि निकाल्नोस्‌ । बाआमाको छहारी पाएकी थिएँ, त्योपनि हरिने भयो छोरीको जनी मानेर सहुँला ।” छोरीको क्रा सुनेर गौरी शान्त हुन्छे र मनमनै भन्छे, “विवाहकोबन्धन के हो भन्ने यिनलाई थाहा छैन । लुकिश्िपी जोसंग यसो भेटभयो, केही दिन मीठा कुराहरू गन्यो, पुगीहाल्यो । के हावा चल्नथालेको - यस्ता ? गौरीको मनले जे जसो भनिरहेको भए पनि साधनाले आफनोविवाह भएको यसरी बताउँछै, "म विमान परिचालिकाको नोकरीमासमर्पित भइसकेकी छु, मेरो बिवाह यसैसंग भइसकेको छ याने । “सेवा”संग । मैले व्यक्तिसंग बिवाह गरी वैवाहिक जीवन बिताउने सपना देख्नछोडिसकेकी छु । ती हाग्ना साथीहरू जसले विवाह गरेका छन्‌, जसलेविवाहको प्रस्ताव पाएका छन्‌, ती धेरैजसोको कुरा सुन्दा हामी यसपेशामा लागेकाहरूले सेवामा नै समर्पित भई जीवन यापन गर्न श्रेयस्कर जस्तो मानेका छौं । हजुरआमाले बाबालाई यसका शिरमा राजाको द्र परेको छ भन्नुहुन्थ्यो । त्यस्तै नोकरी गर्नेहरूमाथि पर्ने त्यो छापहामीमा पनि लागिसकेकाले यसैसंग विवाह भइसकेको भनेकी हुँ । मैलेगल्ती भने आमा ?" “अहिले पैसा कमाएका छौं, उडेका छौँ र उमेर र समय वितेकोपत्तै हुँदैन । पछि यिनै धनको प्रयोग गरी सामाजिक सेवा गर्छु भन्नेसोचेकी छु । शिशुको रहरै लागै कि कुत्रिम गर्भधारण गर्छु कि अनाथआश्रम खोल्छु । एक मात्र होइन, बीसौं सन्तानमाथि मभित्र उम्लिएकोममता पोख्न पाउनेछु । अनि मलाई के नै चाहिन्छ र ! अहिले हेछुँ,त्यो संझनाले के पाएकी छे : जसले घरमा विरोध गर्दै बाआमासंगबोलिचाली छोडेर विवाह गरी केवल लोग्नेको माया पाउन । तर लोग्नेलेभने संझनासंग होइन, उसका कमाइसंग विवाह गरेको रहेछ । यो कुरापछि मात्र थाहापाई जब समय उसका हातबाट चिप्लिसकेको थियो । त्यस्तै छु सधाको जीवन पनि । लोग्नेले उसलाई आफनो व्यापारबढाउन प्रयोग गरिरहेको छ । कुनै दिन पनि उससंग प्यारको व्यवहारगरिएको हुँदैन रे । भन्छ रे, यसपटक यो ल्या, त्यो ल्या । समात्छ किभन्ने डर पति उसलाई छैन रे । “नाईँ” भन्ने शब्द निस्क्यो कि त"सहिनसक्न्‌ गरी गाली गर्छु रै । पैसाका लोभले कै कस्तौसम्म गराउँदोरहेछ भन्ने यही पैसा कमाउन थालेपछि थाहा पाउँदै छु । यो मोहमहजस्तै रहेछ जसको स्वाद लिन झिंगा झम्टेर जान्छ र त्यहीँ भनभनाई १०१ रमाइरहन्छ । उसले त्यसभन्दा वढी आनन्द अरूमा सोच्नै सक्तैन ।कुनैको यस्तासंग संवन्ध हुनगई यस प्रकारले जिइरहेका छन्‌ भने अर्कीसाथीको प्रेमबियोग भएको छ यही नोकरीले गर्दा । उसको प्रेमीले भन्छरे, यो नोकरी छोडिस्‌ भने मात्र म तँसंग बिहे गर्छु । उसलाई योनोकरीप्रति घुणा छ रे । रेनाले यो नौकरी म त्याग्न सक्तिनँ । मैरौयोग्यताले यति पैसा कमाउनसक्ने अर्को नोकरी पाउन सक्तिनँ र यौसेवाको प्रकृति नै लावण्यमय छ । नोकरी र प्रेमको चेपामा परेकी रेनाविचलित भएकी मैले देखेकी छु । त्यसैले म विवाह गरेर समस्यामा पर्नचाहन्नँ । मलाई पनि वैवाहिक जीवनभन्दा यही नौकरी गर्नमा ज्यादाप्रसन्नता छ । म आफू भएर बाँच्न चाहन्छु । म कसैको पनि प्रयोगकालागि न त दबाब सहन सक्छु त त आफूलाई अर्पण गर्न नै । त्यस्तोस्वभावको मैले विबाह गरेर के सुख पाउँला !" गौरीले छोरीको कुरा सुनिरहन्छे । क कहिले शान्त त कहिलेआवेगमा आउँदै बोलिरहन्छे । उसका अनुहारमा विभिन्न रङ्गहरू उलदैंभावनासंग खेल्दै उत्रन थाल्छन । हाँस्तै साधनाले उठाएका कुराको अन्त्यगंभीर स्थितिमा पुगेर प्रशनवाचक भई अड्छ । गौरीले छोरीको मनस्थितिबुर्भेर सोध्छे, “साथीहरूको कथा मात्र सुनाएकी हो कि तेरो आफनैपनि हो ?" झूटो बोदिल्त भन्ने अठोट लिएर चल्ने साधनाले पनि यसपटकबाआमाका मनको शान्तिका लागि भनिदिन्छे, “अरूको व्यथा सुनेर बेलैमासतर्क भएकी मेरो के घटना हुनसक्छ ः तपाईंहरू निश्चित हुनोस्‌, यस्तासमस्या म आफना जीवनमा आउनै दिन्नँ । त्यसैले त म संकल्पबद्ध भईभनिरहेकी छु, विवाह नै गर्दिनँ भनेर । तपाईंहरूलाई दुःख लाग्नसक्छमैले वढी कन्या रहेर नै जीवन बिताउने निश्चय गरेँ भनेर । विवाहितजीवन नै उत्तम जीवन हो भनेर भन्ने पनि केही छैन । जसरी हरेकक्षेत्रमा नयाँ नयाँ तरिका देखा पर्दैछन्‌ त्यसैगरी जिउने क्षेत्रमा पनिआउनुपर्छ । म परिवर्तन चाहन्छु, म नयाँ बाटाको कुन न" । मैंसाधना गर्न चाहन्छु जिन्दगी र जीवनका शैलीबारे । यसप्रतिआफनो अरुचि नदेखाई, सक्नुहुन्छ भने सहयोग गरिदिनोस्‌ । त्यसले मलाईहौसला दिनेछ । शारीरिक सम्बन्धबाट संतुष्ट हुनुभन्दा बढी नारीले खोज्नेअरू पनि छन्‌ ।" यति पररर बोलेर आँखाभरि आसु पार्दै साधना आमासंग बस्ननसकेर उठेर हिड्छै । छोरीको मनस्थितिको अड्कल काटेर गौरी सोच्छैसाधनाको जीवन उजाड पारिदिने कारण उनीहरूको आर्थिक स्थितिकोबोझ उसमा लादूनले त होइन ? यस सोचाइले गौरीलाई छोरीको १४२ पछिलाग्नै पार्छ र उसले साधनालाई आफूर्पाट्ट फर्काई उसको आँस पछतैभन्छे “तिमीलाई दु:ख दिने हामी भयौं माफ गरिदैक छोरी ः” साधनालाई आमाको क्षमायाचनाले झसङ्ग पार्छ र छिनैमा हँसिलोअनुहार पार्ने प्रयासगर्दै भन्छे, -"केमा क्षमा माग्नु भएको, आमाले ?तपाईंले मलाई बलजफती नोकरी गर्न लगाएको ठान्न भएको : तपाईंलेयसो भन्न थाल्नुभयो भने मेरो स्वल्प सन्तुष्टि पनि हराउँछ । मैलेआफनो कर्तव्य संझैर तपाईंहरूसंग जिट्टी गरेर जागिर खाएकी हुँ । मेरोआँखामा आँस्‌ देखेर तपाईंले मेरो मनमा चोट परेको छ भन्ने सोच्नभएको होला, कुरो त्यो होइन । गलाई अफसोच मात्र लागेको हो हाम्रोसोचाइको तह संझैर । लोग्नेस्वास्तीको नाता, बाबआमा छोरीको नाता,दाजुभाइदिदीबहितीको नातामा समेत कै भावना आउन थालेको आमा ?यसलाई विकास भन्ने कि अधोगति मान्ने ः हरेक दिनको अखवार पढ्दा एक न एक खबर यस्तो छापिएकोहुन्छ जसमा नजिकका नाताले पनि नारीलाई धोखा दिएको हुन्छन्‌ । केकालागि : छिः, सोच्न पनि मन लाग्दैन । कस्तो: भौतिकवादतर्फ मोहबढ्दैछ । मृगतृष्णा लिएर भौतारी रहेछन्‌, केका प्राप्तिको लागि, थाहाछैन । त्यो सुखको लागि हो या द:खको लागि । यो पनि थाहा छैन यीसब उनीहरूले कसका लागि गर्दै छन्‌ । केवल हामा हा मिलाएरदौडिरहेछन्‌ । कसले पथप्रदर्शन गराउने : यही सोचेर रुन मन लाग्छ ।कम्जोर भएर रोएकी होइन, आमा, यो आँस बगाएर शान्त हुन मात्र चाहेकी ॥। “किन शान्तिको खोजीमा परिस्‌ त्यो बुझेर नै मैले भनेकी हुँ ।आँसुलाई त जे जसौ भन्‌ त्यो असमर्थताको परिचप नै हो । त॑भित्रचिन्ताको चिता जलिरहेछ, तँ त्यस अग्निलाई लुकाउने प्रयास गर्दै छेस्‌ ।पथप्रदर्शनको आवश्यकता तैलाई पनि त्यतिकै छ जत्तिको तैले अरूमादेखेकी छैस्‌ । तैले चनौती स्वीकारेर नै प्रमाणित गर्न सक्नुपर्छ कुनधारणा कसले लिएको गलत रहेछ । भागेर होइन त्यागेर होइन अपनाएरअगाडि बढ्दै जा । त्यो नै नारीको आजको जरुरत हो । सक्छैस्‌ भनेहौप्तला बट्लेर भन्न सन्नुपर्छु मैले नोकरी गरेर कुनै अकर्म गरेकीछैन । नारीले पनि बाहिरी क्षेत्रमा काम गर्नसक्छ ।” साधना आमालाई हेरिरहन्छ र मनमनै भन्छे, “थाहा छ, आमातपाईंले मेरा प्रगतिमा साथ दिनुहुन्छ भनेर । त्यही विश्वास लिएर त मदही भएकी छु ।” आमाछ्ोरीका सबै कुरा नसुने पनि छोरीले विवाह गर्दिन र सेवामासमर्पित हुन्छु भनेको सुनेर शिव खड्का टुप्लक त्यहाँ आइपुग्छ र १४३ भनिहाल्छ, "विवाह गर्दिन, सामाजिक सेवामा लाग्छु भन्ने यो धृन तँलाईकताबाट आयो ! ए नानी सेवा नै गर्ने तेरो इच्छा छ भने विवाहलेकहिल्यै रोक्तैन । जीवनको हरेक अटालीबाट नै अर्को जीवनयात्रा शुरुहुन्छ । पुर्णत्व प्राप्तिका लागि विवाह र दाम्पत्य जीवनको पनि अनुभवचाहिन्छ । यस दनियाँमा सबै व्यक्तिको एउटै विचार हुँदैन । तेरोसामाजिक सेवा गर्न इच्छालाई प्रा गर्न तेरी आमाले मात्र होइन, मपनि तयार छु । तर वन एउटा क्रामा भने याद राख्नुपर्छ, सामाजिक सेवा गर्छुभनेर नै तम्सने हो भने जातीय भेदभाव ।पुरुष र नारी) राख्न उचितहुँदैन । समाजमा पुरुषको विकाप भएन भने नारी विकास असम्भवहुन्छ । आजको नारा “नारी विकास” लाई वदल्नु पर्छ र केवल भन्नुपर्छ“मानव विकास" । साधना बाबाको तर्क सुनेर केही पनि बभझिदन र सोघ्छे, “नारीविकास पुरुष विकास बेगर असम्भव रे ? किन बाबा ?” शिब संभझाउने भाकाले भन्दै जान्छ, "आजको समाज पुरुषप्रधानछ्‌ । प॒र्षमा चेतना आउन सकेमा मात्र उसले थाहा पाउनसक्छ मानवकोअर्को छूप नारी शोषित भएकीले नै उसले समाजमा पहिलो स्थानओगद्न सकेको हो । यस्ता सोचाइले जाग्रत्‌ भएर मात्र सुधारका लागिअग्रसर हुन सकिन्छ । नत्र जे छ, त्यसैलाई औँठ्याइ राखेर सुधारलाईनिम्त्याउँदैन । बरु नारी स्वतन्त्रताप्रति घोर बिरोध गर्दै आफ्तो समाजमाप्राप्त प्रधान स्थानको सुरक्षा गर्न घाल्छ । तैले याद गरेकी हुनुपर्छ जुनघर सुसम्पन्न छ, त्यस घरका नारीहरू जतिसुकै शिक्षित भए पनिघरभित्रै रही आफनो इच्छा अनुसार आफनो व्यक्तित्व विकास गर्न पाएकाछैनन्‌ । काम गर्न बाहिरी दुनियाँमा निस्कनु केवल पैसा कमाउनलाई मात्रहो भन्ने धारणा छ । अहिलेसम्म नारी बिकासको लागि पहिलो एकपाइला मात्र उठेको छ । त्यसतर्फ चाल चल्न अझ सकेको छैन । बल्लथाहा हुन थालेको छ, छोराछोरी दुवैको लागि पढाउनु उत्तिकै आवश्यकन्छर । छोरीको विवाहको लागि योग्यता बढाउन र छोराको नोकरीनै योग्यता बढाउनलाई मात्र भन्नै संझिएको होस्‌ । "यति भनेर कखूबसंग हाँस्छ । गौरी र साधना यसको अर्थ राम्री नबुझैकाले एकअर्काको अनुहार हेराहेर मात्र गर्छन्‌ । शिवले फेरि क्रा उठाउँछ, "यस्तोपरिभाषा लिएको छ पढाइको आवश्यकताले । यो ज्यादै सङ्घीर्ण सोचाइहो तर के गर्छस्‌, घेरैको भनाइ यस्तै छ ।” १४४ साधनाले फयाटट जवाफ दिन्छे, “ती घेरैभित्र हामी त छैनौं । मैलेपढेकी नोकरी गरेर जीविका चलाउनलाई हो, विवाह गर्नलाई योग्यताबढाएको होइन ।” “फरक यति मात्र सोचिस्‌ : आफूलाई समानतामा पुन्याउन सकेमात्रले पुग्यो ! ए छोरी, त्यसभन्दा माथि उठ्नै उद्देश्य राखी सोच्नेप्रयास गर अनि मात्र तैँले थप्रै उपलब्धि पाउन सक्छेस्‌ । मलाई यतिमात्र थाहा छ शिक्षा र अध्ययन पैसा कमाउने उपाय मात्र होइनन्‌यिनले ज्ञानप्रबरद्धन गराई जिज्ञासा उत्पन्त गराउँछ जसको खोजीमा हामीक्रियाशील बनिरहेका हुन्छौं । आफनो व्यक्तित्वको विकास गरि रहेकाहुन्छौ यी नै विकासले हो आउने प॒स्ताका लागि मार्गदर्शन गराउने ।यही नै हाम्रो लक्ष्य हो मावन सभ्यताप्रतिको हाम्रो कर्तव्ययक्त योगदान हो॥ यसै सिलसिलामा उसले आफतो भ्रमणबाट प्राप्त भएका ज्ञानहरू नुरको,देदकी, बदिनीहरूको जीवनगाथा र बालबालिकाहरूको गाउँबाटैशहरतर्फको भागदौड, गाउँको स्थिति सबैवारे क्रमबद्ध तरिकाले सनाउछ रभन्छ, "हेर नाती, सुधारको पहिलो चाल यिनका शिशुहरूलाई संरक्षणदिएर, यो बदिनी, देवकी र झुमा प्रथा हटाएर ती जो जति अहिले छन्‌तिनीहरूलाई नयाँ जिउने उपाय बताएर अनि बालबालिकाहरू जो भड्केरदिशाहीत भएका छन्‌, तिनीहरूलाई समालेर शिक्षा र स्वास्थ्यप्रतिको ज्ञानदिनुको साथ साथै अनशासन, स्वतन्त्रता र हाम्रो संस्कृतिको बारे अर्थ्याउनअनिवार्य भएको छ । समयले बताइसकेको छ, यी प्रधा स्वार्थपूर्ण छन्‌ रयी धर्मको आडमा टिकेको शोषण नीति हो ।" तपाईले भन्नभएको मिध्या त अवश्य होइन तर मैले यसबारेसुनेकी अर्कै छ । यी बदिनी र देवकीहरूलाई यो वृत्ति छोड्छौँ भनेरसोध्दा भने रे, “किन छोड्ने र यसले हामीलाई कनै वाधा दिएको छैनबर₹ आजभौलि हामीलाई यस्ता काम गर्न नदिएर दुख दिन लागिरहेछन्‌ ।हामी यसको विरुद्धमा जुलुस निकाल्ने भएका ।" साधनाले आफूलेसुनेको कुरा बाबालाई बताइ उहाँबाट यसबारे सफाइको माँग गर्छे । शिवले जवाफ दिन्छ, "क्नैले भने पनि सबैको धारणा यस्तोछैन । जीवन घान्न सक्ने अर्को उपाय नपाएपछि भनेछन्‌ भने पनियसलाई प्रतिशोध मान्नपर्छ । यिनले परिश्वमी काम गर्न पनि सक्तैनन्‌ नत घरेल काममा नै कसैले लगाउँछन्‌, नत चाहेर स्वास्नीको रूपमारहनपाएका हुन्छन्‌ । त्यस अवस्थाका यिनले भन्छन्‌ के ! तैपनि यिनीहरूसबैजसोले आफ्नी छोरीले यस वृत्तिमा बस्नु नपरोस्‌ भनेर अनुरोध गर्दैहिड्न थालेका छन्‌ । एक प्रकारको ज्ञानज्योति उनीहरूमा उदाइसकेकोछ । तसर्थ यी हालका नारीहरू जो यस प्रथाको चेपोमा परेका , छन्‌ ११४ यिनलाई पनि कुनै कामगा लगाइ बाँच्ने नयाँ आधार दियौँ भने यिनलेस्वीकार्छन्‌ भन्ने मलाई विश्वास छ । यदि उपाय बताउँदा पनि मानेनन्‌भने त्यस्तालाई संझाएर, दबाव दिएर या के गरेर हुन्छ यसबाट छुटाउनेप्रयास भने गर्दै जानुपर्छ । हामीले समय अनुसार छुटाउनपष्टि दवावदिनपनिसक्नु पर्छ । यस्तो कामलाई अत्याचार भनिदैन । बाबुआमाको छलफल र बाबले दिएको धारणा र संकल्प सुनेरसाधना मनमनै भन्छे, “यी नारीहरूको जीवन शोषणको एक भाग अवश्यहाँ । यस्ता शोषित यहाँ कँयौं छन्‌ । वाकप्रहारले छटपटाइरहे पनि संघर्षगरिरहेका छन्‌ । यहाँ आफनै छोरीलाई हेर्नोस्‌ न, मैले यो विमानपरिचालिकामा नोकरी गरेको कसलाई मन परेको छ । म जुटपत्ती खेल्दाफर्यांकिएका तासको नमिल्ने पत्ती भएकी छु, किन ? एउटै अर्थले यहाँसेवाको काम गर्नेहरू तुच्छ मानिने गरिन्छन्‌ । मेरो त्यो नर्स साथीको केबिराम छ र त्यो बदनाम भइरहेकी छे । उसको नोकरीका प्रकृति नै केकलङ् हो : यदि यही नै हो भने किन यस्ता नौकरीका लागिस्वास्नीमाछेको नै माँग हुन्छ ? के नोकरी गर्ने स्वास्नीमान्छेको सामाजिकस्थितिमा नीच तह रहनुपर्छ : नारी यसै पनि व्यवहारमा दोसो दर्जामा छेभने नोकरी गर्ने नारीलाई कुन तहमा झार्ने ? यहाँ पनि स्वार्थ लुकेको छ । आफनो र अर्काको भावनानीतिशास्त्र अनसार छुट्टिन राम्रो कुरा हो तर गण र अवग्णको पारखगर्ने दृष्टिमा आफूनो र अर्काको विषयको फरक आउत स्वार्थीपत हो ।अर्काकी छोरी जेसुकै होस्‌ आफनो असल हुनुपर्छ । अर्काकी स्वास्नीजुन्‌सकै स्वभावकी होस्‌, आफनो हुने असल हुनुपर्छ इत्यादि कति छन्‌कति : याहा छैन । यसरी छनोट गर्दै र आफूनोमा अहम्ले बन्देजलगाउँदै जाँदा ती नारीहरू शोपित भई निकम्बा भइरहेका हुन्छन्‌ । मेरोआफूनै ठूला बाका छोरीहरू कुन स्थितिमा जीवन निर्वाह गरिरहेका छन्‌ ।तिनै दिदीहरू सँदै भन्छन्‌, "तिमी त आफ्नै खुट्टामा उभिन सकेकी छौँ,कसले के ताना सुनाउन सक्छ ! वेलैमा हामीलाई इलममा लगाउनसकेनन्‌ अहिले हातको गाँस आँखाभरि आँसु लिएर निल्नुपर्छु । घाँटीबाटजति तल निल्न खोज्छु दुःखका गाँठाले अव्याउँछ । त्यस बखत आफनोइज्जत भनेर हामीलाई लन्ठाएर राखे, अहिले हामी नै यिनका बोझभएका छौं ।" अहिलै पनि ठूलो बा घरकी आफूता छोरीलाई बिर्सेर नारीप्रगतिको महात्म्य सुनाउँदै भाषण दिंदै हिड्नुहुन्छ र साथसाथै बाबालाईभन्न पनि छोड्नुहुन्न, “कान्छा, के चाला हो तेरो : हाम्रो सन्तानले पनित्यस्तो नोकरी गर्ने ? त्यो पनि छोरीले । ताक कटाउने काम गर्दैछस्‌ तँ, १०६ होस्‌ राखे : पैसाले पुग्दैन भन्छस्‌ भने मसंग लिए म दिन्छु तँलाई भन्‌कति चाहिन्छ : "यस्तो छ हाम्रो समाजको चलन ? क अफसोच मान्दैबाआमालाई आपसमा कुरा गर्न छोडेर आफनो कोठामा जान्छे रझ्यालको पर्दा खोल्दै बाहिर हेर्छे । नीलो अनन्त आकाशमा बादलकाटुकाटाक्रीलाई छुने कोशिश गर्दै एउटा च्ठा कावा खादै फरफराइरहेकोदेख्छ । त्यो क दृश्य उसलाई निकै प्रभावकारी लाग्छ । त्यहाँबाट टक्कैहद्न मन । हेदहिर्दै आफूलाई त्यही चङ्गासंग उड्दै बादल छुनेप्रयास गर्न थालेकी अनुभव गर्नयाल्छे । र १४७ बिहानीपखको स्वच्छ वातावरण साँच्चै रमाइलो हुन्छ । चारैतीरशान्ति नै शान्ति । शिव खड्कालाई कहिले के हुन्छ के यस्तोवातावरणको आकर्षणमा फसी हाल्छ र जुरुक्क उठेर घुम्न हिँड्छ ।फर्कदा ताजासाग पातको मठा बोकेर ल्याउनै वानी नै बसिकेको छ । एक बिहानीमा यसरी नै घम्दै जाँदा उसको ध्यान त्रिचन्द्र कलेजकोभवनमा गएर अडछ । जहाँबाट उसका जीवनका मख्य मुख्य घटनाहरूशा भएका थिए । गौरी त्यही बाटो गरी पद्यकन्या कलेजमा जाने गर्थीर क गौरीलाई पर्खालबाट टाउको उठाएर छेड हानेर बोलाउने गर्थ्यो ।गौरीले आँखा तरेर रिसाएमा लम्ने गरेको देखेर साथीहरूले उसलाईहुनसम्म खिज्याउँदैनथे । एकफेर यस्तै क्रममा करा बढ्दाबढ्दै कटपीट पनि, भएको थियो ।त्यस उमैरको सोचाइ पति कस्तो कस्तो : कुनै ठोस कारणै नभएरझगडा हने र मिलाप पनि भइहाल्ने, उसले संझन्छ उसको त्यही साथीमकन्दलाई जाँचको नतिजा सुनेर दिक्क भईबसेका बेलामा आफूलाईसान्त्वना दिदै संझाउने गरेको । अनि क सोच्छ मैले जुन भावनालेउस्तलाई हेर्थे र व्यवहार गर्थे उसले मलाई ठीक त्यसको विपरीत रूपलेमाया गर्थ्यौ र संझाउदै भनेको थियो, “सफलताको खोजमा नै यस्ताअसफलताहरू आइपर्छन्‌ । यसैमा दुःखी हुँदै अल प्रयास गर्न छोड्दै गयौंभने हामी परीक्षामा मात्र होइन, जीवनको हरेक क्षेत्रमा हार्दै जान्छौं ।तिम्रो त यो असफलता पनि होइन आफूले अनुमान गरे जति भएन भन्नेमात्र हो । यति मै पढ्नै छोड्छु भनेर कुबद्धि नलेक । तिमीले पढ्नछोड्यौ भने कसको मेख मर्छ : तिमी आफैले द:ख ओग्नुपर्छ । यस्तोरिस निकालेर भविष्य नष्ट नपार । त्यस्तो सल्लाह दिनै मुकुन्द पनि अहिले हरेक क्षेत्रमा हारेरबाँचिरहेछ । यो समयको कस्तो चक्र हो ? बद्लिदो परिस्थितिसंगआफूलाई मिलाउन नसक्ने सबै यस्तै हुँदा रहेछन्‌ । मेरो हार पनि तकमको छैन । केवल मैले स्वीकारेको मात्र छैर । त्यस बेला परीक्षाफल १४ सुनेका अवस्थामा जस्तै म हरेक नतिजामा अनुमानको विपरीत नै परेकोहुन्छु । म ठान्छु मैले राम्रो गरेको छु तर त्यो कसरी कहाँ चिप्लिन्छु म छक्कपर्छु । समालिनु चिप्लनु र छक्कपर्नमा नै आधाभन्दा बढीजीवन बितिसकेको छ, अब बाँकीमा के नै गर्न सकुँला । त्यसै वेलाघण्टाघरले ट्वाङ ट्वाङ गरी सात हान्छ । उसको आखाँ घण्टाघरकोघडी हेर्दै भत्किएर जीर्ण स्थितिमा अल्पत्र परेको कलेजको दक्षिणपट्टिकोलङ्मा पर्छ । उसको सोचाइ अरू हुनी ता जान्छ र मनमनै प्रश्नगर्छ, “यही कलेजमा अध्ययन गर्ने ती अहिले देशका हर्ताकर्ताभएका छन्‌ तिनका आँखा यसमा नपरेको किन होला :' या भवनको यसस्थितिले उनीहरूको मन नछोएको किन ? शिव खँडका यस्तै सोचाइ र संझनाले घचेटिंदै दरबार स्कूल ररानीपोखरी तर्फ लाग्छ । उसलाई त्रिचन्द्र कलेज र सरस्वती सदनकोअवस्था देखेपछि दरवार स्कूल पनि हेर्न मनलाग्छ । जहाँ उसले प्रथमशिक्षा हासिल गरेको थियो । त्यौ दरवार स्क्ल आज भानुभक्त माध्यामिक नामाकरण भएरबाँचिरहेको छ त्यसलाई पनि त्रिचन्द्र कलेजका स्थितिमा पुग्न अब घेरैबाकी छैन । बढो हातखुट्टा मर्किएको ढाड भाँचिएको लम्पसार परेरलडिसकेको छ । कसैको ध्यान त्यसतर्फ मर्मत गर्न तर्फ गएको छैनमानौ त्यसको अस्तित्वको जरुरत अब कसैलाई पनि छैन । विद्यार्थीहरूकोसंख्या हरेक वर्ष घदतै गएकोले विस्तारै त्यस जीर्ण शरीरभित्र मृत्य पस्तैछ । यस्तै स्थिति छ सरकारी स्क्ल क्याम्पसहरू सबैको । भन्छन्‌ परम्पराको जगेर्ना गर्नपर्छ तर खोइ यी भवनहरूकोसंरक्षणप्रति ध्यान दिइएको : यी त नेपाल अधिराज्यका पहिलोविद्यालयहरू हुन्‌ जसले नेपालमा शिक्षाप्रति चेतना जागृत भएको समयकोसंझना गराउँछ । यस्ता स्कूल, क्याम्पसहरू सरकारी भएका यिनलेत देशले शिक्षाप्रति कस्तो स्तर निर्धारण गरेको छ, कस्तो लिएकोछ कस्तो शैक्षिक वातावरण खोजेको छ, आफना जनताका भविष्यकोकल्पना कुन्‌हपले गरेको छ, भन्नै बताउन नमुनाको रूपमा राख्नुपर्नेथियो । के पब्लिक स्कूल र क्याम्पसहरूभन्दा माथिल्ला स्तरमा गुणस्तरवृद्धिका लागि यिनलाई राख्न नसक्ने स्थितिमा नेपाल सरकार छ त !विभिन्न क्षेत्रमा अनुदान लिन सकिन्छ भने यिनको मर्मत र सुधारकालागि किन एक वचन कसैले पनि नबौलि दिएको ' थाहा नभएको रनजान्ने यहाँ कोही छैनन्‌ बरु ध्यान भने किन अन्तै अकाशिएको : हाम्रोहिजो बिगियौ भनेर कराउदै सचेत गर्नै हामीले नै आजलाई हिजो कैस्थिति तर्फ धकेल्दै छौं । भोलिको चिन्ता अभै हामीमा आउन सकेको १२९ छैन । सडकमा बालकहरू रल्लिरहेका अझै देख्तै छौं । गाउँ, घर,पहाड, तराईतर्फ जाऔं त्यहाँ बालक बालिकाहरूका जीवनमा कुनै नौलोपरिवर्तन देखापर्ने पाएको छैन । के देशको भविष्य भन्नु नै आजका यिनै बालबालिका होइनन्‌ र ? आफनो मनमा उठेको प्रश्नले शिव खँड्कालाई केही बेरसम्मजवाफको खोजीमा अल्मल्याईदिन्छ । विकासका नाममा उठेका हजारौंनाराहरूले एकै चोटि उसका स्कृतिपटमा आक्रमण गर्दा प्रश्नकर्ता कंआफैले ठम्याउन सक्तैन विकासको अर्थ नबझने क हो या अरू कुन्‌ जोदेशको भविष्य निर्माण गर्ने हौं भनेर लागेका छन्‌ । नेताहरू भनेजनताको विश्वास जित्न हाहाकार मच्चाउँदै आफनै गृणगान गर्दै छन्‌ । यस्ता सौचाइले आक्रान्त भएको शिव ठिमीलेहरूले बेच्न ल्याएकाहरिया सागपात किनेर त्यहीँबाट घर फर्कन्छ । गौरी चिया तयारपार्नलागेकी र उसलाई देख्नासाथ सोध्छै, “यति सबैरै कहाँ कहाँ पुगैरतरकारी ल्याइसक्नुभयो ! लौ, मैले पनि ठीक समय मिलाएर चियातयार पारेकी छु भन्दै एक कप शिवका अगाडि बढाउँछे । चियाको कप समाएर मेचमा बस्तै शिव भन्छ, "गौरी, आजबिहानै स्वच्छ मन होस्‌ भनेर घम्दै सङ.कटाको दर्शन गरेर आउँछु भनेरनिस्केको म दरवार स्कूलसम्म प॒गी यी सागपात किनेर फर्किहालेँ । दिक्कैलाग्यो त्रिचन्द्र कलेज र दरवार स्कूलको स्थिति देखेर । सबै क्षेत्रपब्लिकलाई छोडेर पतिस्पर्धा गराई गणस्तर बढाउने भन्दैमा एउटा कुनैमापदण्ड पनि नराखेर हुन्छ : कसैका आफना छोराछोरीलाई पव्लिकशिक्षालयमा पढाउन सक्ने आर्थिक क्षमता रहेनछ भने के तिनकाकेटाकेटीहरूले गुणस्तरीय शिक्षा नै नपाउनै ? यसले त गरीवअसहायहरूलाई कहिल्यै माथि उद्नसक्ने मौका दिदैन । यहाँ शिक्षाकोपनि किन बेचको व्यापार हुन थालिरहेछ । गौरीलाई शिवका चिन्ता मात्र लिने बानि देखेर वाक्कै लाग्छर भन्छे, “कति कुरामा चिन्ता लिनुहुन्छ ? सात क्लाससम्म पढाइनिःशुल्क गरिदिएकै छन्‌ । भानु माध्यामिक स्कूलमा नै त्यतिका छोराछोरीपढ्न गएकै देख्छु । अब केको पीर लिनुहुन्छ : भवन मात्र राम्रो भएर पनि त “ज्यु ।" क भवन मात्र राम्रो हनपर्छ भनेको छु र ! पढाइकागुणस्तरको पनि कुरा गरेको छु । पव्लिक स्कूलमा पढ्ने र यस स्कूलमापढ्ने एउटै कक्षाका विद्यार्थीहरूलाई जाँचेर हेर, अनि थाहा हुन्छ मैलेभन्न खोजेको के रहेछ भन्नै ' यहाँ पैसाको आधारमा गुणस्तर रहनगएकाले भनेकी हुँ । यिनै सरकारी स्कूलमा पनि त्यस्तै प्रकारका चौतर्फी 1१० ज्ञान बढ्ने गरी कित नपढाउने : सरकारले अझ यी पव्लिक स्कूलहरूमाभन्दा बढी सुविधा दिनसक्ने हुनुपर्ने हो । यो स्कूल भनेको सरकारलेचाहेको जस्तो गरी बालक बालिकाहरूको बौद्धिक स्तर बढाउने संस्थाहो । यसलाई साधारण कुरा मानेर यसै प्याच्च नबोलिदेक आजभोलि योखुला आर्थिक बजार नीतिले गर्दा सरकारी निकायहरू जे जति छन्‌ सबैकङ,कालको रूप मात्र लिएर बाँचिरहेका छन्‌ जसले गर्दा तल्लो आर्थिकस्तरमा भएका जनताले अरू बढी गरिबीका चपेटा सहनु परेको छ ।अरू त के स्वास्थ्य र शिक्षा समेत्‌ यस समस्याबाट उम्कन सब्नैभएकाछैनन्‌ । त्यस बीर अस्पताललाई हेर । त्यहाँ काम गर्ने डाक्टरहरूआयोग्य छैनन्‌ त्यस्तै छन्‌ यी सरकारी स्कूल क्याम्पस विश्व विद्यालयमापढाउने शिक्षकहरू पनि । दक्ष यी सबै छन्‌ तर अस्पतालमा बिरामीलेपाउनु पर्ने सेवा र विद्यालयहरूणः विद्यार्थीहरूले पाउनु पर्ने शिक्षामा भनेभिन्नता छ । किन यौ सोच्नुपर्ने विषय हो । यहाँका डाक्टर रशिक्षकहरू संग कुरा गन्यो भने थाहा हुन्छ उनीहरू पनि कतिअसन्तुष्ट छन्‌ आफूनो संस्थाको स्थिति देखेर । तलब र भत्ताले मात्रहोइन त्योभन्दा बढी अरू नै कारणहरू पनि छन्‌ । समष्टिरुपबाट हेर्नेहो भने उही नियम कानुन नै कारण हुन आउँछ । “त्यसको मतलव" “मतलब साफ छ । मैले भन्दै आएको उही व्यवस्था परिवर्तन होयसमा आउन पर्छ प्रजातन्तको सिद्धान्त अनुसारको हेरफेर । नत्रप्रजातन्त्रको नै बदनाम हुन्छ । सुनेकी हौली, प्रजातन्त्र हामीलाई फापेनभन्न चालित्तकेका । जो सुकैले जेसुकै भनोस, हामी स्वास्नीमान्छेले भने प्रजातन्त्रआएपछि घेरै कुरामा बिकास गर्ने पाएका छौं । हामो स्वतन्त्रतानपचेकाहरूले प्रजातन्त्रलाई जथाभावी भन्दै हिडेका पनि हुन सक्छ ।" “तिमीहरू मात्र कहाँ हो र : जातभातको प्रधा हटनालेव्यवसायमा समानता आएको छ, आत्मबल बढ्न गई जो उद्यमी छन्‌तिनीहरूको आर्थिक स्थिति उद्तै छ । पैसा लगानी गर्न विभिन्नव्यवसायहरू खल्दै छन्‌ । लकाएर राखेका धनहरू देखा पर्दै उद्योगमालगनी हुँदैछ । यी सबै विकासका पर्वाधारहरू बन्दै गएको पनि हामीलेबिसैका छैनौं । केवल एउटै करामा ध्यान प॒गेको छैन भन्ने म ठान्छुत्यो हो, यसरी उठेका यी बाढीका भेललाई व्यवस्थित रूपले के, कति,कुन ठाउँमा, कतिसम्मका लागि लगायन पर्छु भन्ने योजनाबद्ध रूपदिनसकेका छैन । केमा प्राथमिकता दिनै भन्नेतर्फ ध्यान जान सकेको -छैन॥ घैरै गलियो खाएपछि नमीठी स्वाद आउँछ भने झैँ यस्ता राम्रा १५१ पाइलाहरू चलेका भए पनि भ्रममा परेका छौं हामी सबै । विकसितदेशको नक्कल गर्न खोज्दै छौं पनि बिर्सदै छौँ ती देशहरूले पनि हालकास्थितिमा पुग्न कस्तो समस्याहरूको सामना गर्न परेको थियो । आजकोहाम्रो अवस्था ५,६ वर्षको बालकले आफनो बाको कोट लगाएर ख्ूवराम्रो भएँ भनेर दङ्ग परेको जस्तो छ यहाँ हामी र हाम्रो प्रजातन्त्र ।” “ठीक छ ल, तपाईंले भनेजस्तै भएको होला रे ? अब हामीले गर्नेके त ! के गर्दा यो सुहाउने हुनसक्छ !?” , गौरीले यसरी प्रश्न शिवसङै नै गरी उसको राय बझत खोज्छै । “गर्नसक्ने धेरै छन्‌ अहिलै पख, मेरो मृद्ठाको पहिले टुङ्गो लागोस्‌अनि यस देशको नागरिकको हैसियतले मैलेँ के गर्नसम्छु त्यो गर्नेतर्फलाग्नेछु । देश बनाउने भनेको हामी एक एक जनताले आ।आफूना खुबीलेकमजोर पक्षमा सुधार ल्याएर हुने हो । भरखर व्यवस्था परिवर्तन हुँदायस्ता नमिल्दा कुरा देखापर्दै जान्छन्‌ तर सुधारको क्रम पनि साथसाथैजानुपर्छ । अनि मात्र व्यवस्था सुहाउँने हुँदै जान्छ । प्रजातन्त्र भनेकोहाम्रो आफनो शासन ही । त्यसैले प्रत्येक हामी एउटा सिङ्गो राष्ट्र हौं ।व्यक्तित्व विकास नै यहाँ राष्ट्रविकाससंग गाँसिएको हुन्छ । हामी सबैनेपालीको एकता नै यस व्यवस्थाको बल र सफलता हो ।” कुराको प्रसङ्घलाई अर्कै तिर लैजान गौरीले शिवलाई भन्छै, “आजदयाका घरमा जाने निम्तो छ नि, संझन्‌ भएको छ : फेरि अस्तिकोजस्तो गरी हामीलाई कुरेको कुरै पारिदिन्‌ होला । खाना खाएर आजघरैमा आराम गर्नोस्‌ । साथीभाइकहाँ एक दिन नगएर केही हुँदैन ।" शिवले केही जवाफ दिदैन र भान्छाबाट तल कोठातर्फ लाग्छ ।कोठामा साधना अखवार पढ्दै चिया खाइरहेकी हुन्छे र बाब कोठाभित्रपसेको चाल पाएर सोध्छै, “बाबा, यहाँ हेर्नोस्‌ त तपाईले बताउनु भएकोनुरको फोटो यो त होइन !" भन्दै अखवार बाबलाई दिन्छु । शिवअखबार लिएर पढ्न थाल्छ । खवर न्‌रको नभए पनि एक देवकीकोहत्या र आत्महत्याबारेकै थियो । शिव खडकाले त्यो अखवार छोरीलाईफर्काउदै भन्छ, “यस्ता संस्कृतिको भने रक्षा गर्नुहुन्न । उठ, उद्‌ साधनाउठ, छोरीलाई छोरी भएर बाँच्नसक्ने बातावरणको सिर्जना गरिदे । त॑अब सक्षम भइसकिस्‌ । विद्या र धनको दुबै शक्तिलाई लिएर दुर्गा भईजागिदै । तँलाई याद छ या छैन जब त॑ सानी थिइस्‌, मैले तेरा दाइलाईपढेन भनेर पिट्तै मपछि यस घरको जिम्मा लिन पर्ने तेरो यौ चाल छ,म कसमाथि यो भार बिसाउँ, काँध थाम्न सक्नै कसरी हुन्छस्‌ भनेरकराउँदा तैले भनेकी थिड्दस्‌ “बाबा, दिदीको काँध कस्तो बलियो छ । ११२ भाइलाई काँधमा लिएर घमाउन हुन्छ उसैका काँधमा भार बिसाउन होस्‌न ? "तेरो त्यस सल्लाहले मेरो रिस कता भाग्यौ कता र मैले हाँस्तैभनेको थिएँ, “छोरीका काँधमा भारी बिसाउने बेला पनि आउँदै छ ।त्यस बेला तेरो यौ काँध पनि खुव बलियो हुनुपर्छ : बलियोबनाउँछेस्‌ ?” हो, त्यो बेला आहिले आएको छ । नारी जातिको भार वाम्न यसकाँधलाई उचाल, नानी । सुपुत्र छोरा मात्र हुनुपर्छ भन्ने छैन । त्योकती छोरी पनि हुनसम्छे । छोरीको जन्म पनि चाहना भएर रहनसक्ने तिरस्कार भएर होइन । राधा र दिलेले झैं छोरीलाई आफनो अंशमान्नसक्ने सबैलाई संभाई बझाई गराइदै । त्यसपछि यस्ता हत्या,आत्महत्याबाट नारीहरू जोगिन्छन्‌ । आवेशमा आई फलाकिरहेको बाबलाई साधनाले बीचैमा प्रश्न नगरीबोली रहन दिन्छे र जब क अडछ अनि भन्छे, "बाबा, साधना नामहजुरले मलाई जे सोचेर राख्न भएको थियो, म त्यो प्रा गर्न लाग्दै छु। जव म आफूनो लक्ष्य ठीकसंग पैल्याउन सक्छु त्यसपछि मेरा वेगलाईकसैले पनि रोक्न सक्तैन । म नारी प्रगति मात्र होइन, मानव मुक्तिकालागि लाग्छु र नारीलाई मानवको परिचय दिएर अगाडि बढाउँछ । “मानव मानवताको खोज । मानवमा या ...... १" खुवसंग दिलखोलेर शिव हाँस्छ साधनाले बाबाको हाँसो सुनेर भन्छे, "यस्तै हाँसोमाथिपहिलो खोज मेरो हुनेछ, बाबा : हांस्तैको शिव टक्क अड्छ र भन्छ,“अनुभवको खाँचो त॑ मा अझै छ । त्यो आफनो कमजोरी पनिबझिराखेस्‌ ।” बाब छोरीको बीच क्रा चल्दाचल्दै गौरी आइपग्छे र भन्छे, “यीबाबछोरीको के हो यस्तो गफ ! कुनै गहन विषयकै वादविवाद तहोइन । तपाई त अब छोरीहरूसंग पनि यस्तो छलफल गर्नयाल्नेहुनुभयो ! “छोराछोरी ठूला भए पछि यिनीहरूसंग वसेर व्यवहार गर्नपर्छ ।यिनको राय पनि सुनिदिने गर्नुपर्छ यो प्रजातन्त्रले सिकाएको होबझयौ ! व्यवस्थाको असर घरभित्र हुने व्यवहारमा पनि परेको हुन्छ ।" “लौ, तपाईं र तपाईको चाहनाको प्रजातन्त्र अमर रहोस्‌ । हामीयही नारा लगाउँछौँ । तपाई हाँस्नोस, खुसी हनोस्‌ इमानमा रहौं इमानकोकमाइ मात्र हाम्रा पेटमा परोस्‌ यति भए हामीलाई प॒ग्छ । यी अहिलेतपाईको नोकरी गए पनि कसैले काखी बजाउँदै कुकर्मको फल भन्नसकेका त छैनन्‌ । यही हा ह।मीले पाएको इमान्दारीको फल । १५३ गौरीको कुरा सुनेर शिवले झवादट संझन्छ लोचनको धम्काइ ।उसले बारम्बार टेलिफोनबाट या पत्रपत्रिकाबाट उसको नियतिमा दोषलागाउँदै जथाभावी छापेको र बोलेको । क संझन्छ, त्यस लोचनलाई ककस्तो स्वाभावको छ भन्नै नचिन्ने पनि कोही ' छैनन्‌ र - उसले त्यसमाथिकारबाइ चलाएर सजाय दिएकामा ठीक गरिस्‌ भन्ने पनि थुप्रै थिए तरउसलाई सताउनु पद्यो भने त्यसैलाई उठाएर पनि लगाइदैन्ये । यहाँयस्तो नीति लिएकाहरूको गणना गरेर साध्यै छैन । त्यस वखत उसले त्यसमाथि दौष लगाएर कारवाइ चलाएकामाउनीहरूले प्रशंसा गर्दा क गजक्क परेर भनेको कुरा संझन्छ । उसलेभनेको थियो “म त्यो जतिसुकै शक्तिशाली भए पनि अनुशासनहीन हुन्छभने त्यसलाई छोड्दिन । न्यायलाई बचाएर राख्ने हो भने दोषीको ठहरगरेर त्यसलाई सजाय पनि दिनसक्ने हुनपर्छ नत्र बेकस्र व्यक्तिले न्यायकहिल्यै पाउँदैन । त्यसैले न्याय दिलाउनु कठिन र जोखिम काममानिन्छ । यसको पक्षघर हुन्छु भन्ने हुनुपर्छ, आफनै ज्यान रइज्जतमा पनि आँच आउनसक्छ । तसर्थ आँट नहुनेले म अत्याचार सहनसक्तिनँ भन्न फजुलको /4:2002 । यस लोचनले गर्नसक्छ भन्ने त हामीलाइ पहिलै थाहाथियो । त्यसमा यसले यसो भन्यो यस्ढो लेख्यो भनेर व्यर्थै किन चिन्तालिने ? भन्न दिनोस्‌ त्यो भन्दा भन्दै आफै थाक्छ भनेर सुनाउनआउनेहरूलाई भन्ने गर्थ्यौ । साँच्चै, त्यस लोचनले चप लाग्नु त पप्यो नै तर सोझै बोल्न रलेख्न छौडे पनि भित्र भित्रै कँची चलाउन भने छोडेन । मेरो बारे ठाउँठाउँमा गई नराम्रो कुरा गर्दै हिड्ने एउटा त्यो पनि हो । अफसोच तकेमा लाग्छ भने यस्ता व्यक्तका भनाइलाई आधार मानेर बदिजीवीकहलाएकाहरूले जब आफूनो स्वार्थ पूर्ण गर्नपत्यो या इबी साध्न पन्योया खसाल्न पत्यो भने यिनै कुख्यात व्यक्तिहरूको प्रयोग गर्छन्‌ जसलेगर्दा यिनले प्रश्रय पाई झनउग्र रूपले धम्की दिदैं हिड्छन्‌ । यस्ताकाभनाईलाई पट्याइ दिन व्यवहारिकता र मानसिकता परेमा नियम कानुनसबैको सहारा लिन्छन्‌ । यस्ता कख्यात व्यक्तिहरूलाई पनि आवश्यकताहेरी प्रयोगमा ल्याउनसक्ने हुनाले नै कसैमाथि पनि दोष ठम्याई कारवाइगर्न पन्छने भएका उनीहरू सज्जन प्रशासक कहलाई शान्तिले नोकरीधामेर वस्न पल्केका छन्‌ । त्यसैले यहाँ न्याय हराउँदै जादै छअनुशासनहीनता बढ्दै छ, लच्चा फटाहाको अघीन र घम्की बढ्दै जाँदाजताततै दर्गति मात्र देखिन थालिदै छ । कसले समाल्नै यिनलाई ? जबसबैले थाहा पाएर कोही भाग्दैछन्‌ भनै कोही यिनैको साथ लिदै ११४ प्रजातन्त्रको अर्थ स्वच्छन्दता लगाएर मनमानी गर्दैछन्‌ अख्तियारकोदुरुपयोग गर्दैछन्‌ र प्रजातान्त्रलाई बदनाम गर्दैछन्‌ । अख्तियारको दरुपयौगगर्न र अख्तियारको प्रयोगै नगर्न दुबै प्रगतिका लागि उत्तिकै हानीकारहुन्छ । “ शिव आफनो मनसंग यति क्रा गरेपछि गौरीले लिएका धारणाप्रतियसो भन्छ “कसले के भन्छन्‌, के भन्दैनन्‌ त्यो नै सन्दै हिड्नथाल्ने होभने तिमीले आफूले लिएको इमानदार हामी छौं भन्ने धारणालाई बचाएरराख्न मुस्किल पार्छ । तिमीले टेलिफोन पनि सनेकी छ्यौ र मेराविषयमा छापेको पनि अखबारमा पढेकी नै छ्यौ । यसलाई केभन्छयौ !" “यसलाई म त्यही भन्छु जुन तपाईंका आत्माले भनिरहेको छ ।तपाईंको आत्मासंग मेरो पनि परिचय छ । कि तपाईंकोचाहि मेरोआत्मासंग छैन ?” गौरी यसरी प्रतिप्रश्न गर्दै ती गहन विषयलाई ठट्टामालैजान खोज्छे । शिवले गौरीको मनसाय बफझछ र भन्छ, “यही त हामीलेआजसम्म गरेका उपलब्धि भएको छ । अहिले जति दःख भोग्न परे पनिमैले आफनो आत्मबल गमाएको छैन र कसैका सामन्ने नतमस्तकहुनुपरेको छैन । गौरी, हामीले यौ निष्ठा यो भावना र नीति हाम्रासन्तानहरूमा पुन्याउन सक्यौं भने यो पनि राष्ट्र को सुधार हुनेछ । औँगातले नभ्याउने इच्छा राख्ने सन्तानका सामन्नै कल्पनै ऐशआरामले लोभिएर अरू संग दाँजेर सन्तानको मन भड्काउने जस्तो कामहामीले गर्न हुँदैन । यी अल्लारेहरूले यहाँको वढ्दी आकर्षण देखेर यिनकोआँखाहरू तिरमिराए या मन चञ्चल पार्न लागे भने हामीले समाल्नपर्छ । धन छैन भने सबै सन्तान मिलेर साथमा बसी प्रकृतिले दिएकोपानी पिउँला तर कुकर्म गरेर कमाएका धनले गरिष्ट भोजन गरेरनडकारौं । भविष्यका लागि चिन्ता गर्नु पर्ने वेला तिमीहरूको आइसकेकोछ । आजसम्म त म छु तिमीहरूका साथमा हारेको त्यागिएको र समयर व्यवस्थासंग मिल्न नसक्ने भनेर कहलाइएको मुर्ख जसले अझ गर्वकासाथ आफूलाई मूर्ख हुँ भनेर स्वीकरे पनि कागजस्तो चङख छु भन्दैन ।थाहा छ होइन चतुर कहलाइने त्यस कागले कै पनि खान्छ ! गौरी, साधना र शिव सबै एकँसाथ हाँस्छन्‌ र साधना आफनाकोठातर्फ लाग्छे । १५५. छुट्टीको दिन आज साधनालाई फुप्‌कहाँ जाने इच्छा लाग्छ । छफुप्लाई खुबै आदरको दृष्टिले हेर्छ । उसले अनुभव बटुल्छै र आफूलाईनारीहरूको समस्याहरूसंग विज्ञ भई जिजीविषा उमार्छै । उसकी फुपूले जेठा दाजज र बाबको कडा निगरानीमाथि विरोध गदैपढ्दन थालेको हो र अहिले वैदेशिक निकायमा काम गर्छै । उसकैनोकरी .. बारेमा प्रसस्त अनभव भइसकेको छ । पदोन्ततिको इच्छाआन्तरिक अतृप्त रूपमा निहित रहे पनि बाहिर विदेशमा पनि खटिएरगइसकेकी छे । दिक्क भएर जव साधनाले आफनो कुरा बताउँछे तब उसँगसंझाउदै भन्छै, “साधना, यस समाजले हामी नारी जातिले नोकरी गौहाम्रावारेमा जुन कुरा काटेको सुनिन्छ त्यसलाई हामीले हामीलाईललकारेको मान्नपर्छ । हुन त यसरी कुरा काट्तै लान्छना लाउनुकोमतलब हाम्रो मनोवल घटाउनु, हतोत्साही पार्ने र कर्तव्यबाट ००हो । तर हामीले बझन पर्ने अहिलेको स्थिति छ, यिनै सहकर्मी पुमनोविज्ञान र राख्न पर्ने लक्ष्य हो आफूलाई कर्तव्यनिष्ठ बनाउनु । मैले जवसम्म घरेल्‌ कारण देखाएर बाहिर खटिएर जान इन्काएगरें तबसम्म नारी जातिलाई यति कुरा सुनाएनन्‌ । हाकिम हुनेले समैतलै लैमा लागेर प्याच्य बोल्यो, “यी स्वास्नीमान्छेलाई नोकरीमा लिएपछियस्तै हो । बाहिर खटाएर प्रयोग गर्न पनि पाईंदैन, घरैको समस्यातेरस्याइहाल्छन्‌ । बलजफत्ती गरेर पठाउँ हल्ला हुन्छ, कस्ता निर्दयी हाकिम १५६ भनेर । समान छौं । समान हौं भनेर यस्तो ठाउँमा नोकरी गर्नआउँछन्‌ । लौ, जाओ बाहिर भन्यो भने समानताबाट माथिउठेर विशेषताखोज्छन्‌ । यिनलाई नोकरी नै किन गर्नु पर्छ, घरमा प्रसस्त संपत्ति “छदैछ र लोग्ने पनि त्यति माथिल्ला ओहदामा काम गरि हालेका छन्‌ ।पैसाले नप॒गेपछि के लाग्छ ? यिनको लोभ हाम्रो समस्या । लौ भन्नोस्‌त, यस्तो अड्चन आइपरेपछि हामीले सबै जागिरदारहरूमाथि समानव्यवहार कसरी गर्न सक्छौं ? घरको समस्या के लोग्नेमान्छे कामदारकोहुँदैन र ? बाआमा बुढाबुढी होलान्‌ : स्कूल जाने नानीहरू होलान्‌ ! उनीहरूले यसरी कुरा गरेर हाँसेको सुनेर मैले पनि श्रीमानसंगसल्लाह गरैर जब बाहिर खटिएर जान तयार भाएँ, त्यसपछि पहिलेयिनीहरू आश्चर्यमा परे, त्यसपछि फेरि ताना कस्न वालै । भन्नथाले,“पैसाका लोभमा घर परिवारको माया मौह समेत त्याग्न सक्नै यौ कस्तीप्रकृतिकी आइमाई हो ? त्यसको लोग्ने कस्तो जोइटिङ्गरे रहेछ ' म ती कुरा अनसुनीगर्दै अगाडि बढ्दै गएँ । ती पुरुषजागीरदारहरू जो विदेशमा खटिएर जान खुट्टा उचालेर वसैका थिएयिनका भाग मैले हरिदिए भन्ने सोच्तै मप्रति अरू आक्रोसित हुँदै मलाईविफल बनाउने कोशिशमा लागे । त्यहाँका कर्मचारीहरूलाई भड्काउने,उचाल्ने गर्दै मलाई काम गर्नमा केन्द्रबाट समेत असहयोग गरीअप्ठ्यारोमा पार्न थाले । भन्ने कुरा त छोडिदैक, के भने के भनेनन्‌ ।कतिसम्म पनि भन्न छोडेनन्‌ भने म सबैको सहानुभूति मतर्फ खिचियोस्‌भनेर आफूलाई लोग्ने जीवित हुँदाहुदै पनि विधवाको भेषमा उतारी लोग्नेनभएकी एक्ली स्वास्नीमान्छे म विदेशमा खटिएर बसेकी छु रे भनेरहल्ला चलाएकी छु साथै त्यहाँ नयाँ नयाँ केटाहरू समेत लिएर हिड्छु रेभनेर कुरा उठाई मेरो चरित्रहत्या गर्न पनि छोडेनन्‌ । रिस इवी हुनेलेजिब्रो काटेर पत्याए पनि मेरो उमेर र रूपले गर्दा धेरैले हो र होला रभनेर टारीदिए पनि । यो चालबाजी असफल भएपछि अफिसका काममा कुनै गल्तीगरेकी छ कि भनेर समेत खोतल्न थाले । मैले- थाहा नपाएको जस्तै गरीआफ्ना लक्ष्यमा अडिक रहेँ । कुनैले निउ खोज्दै आइ लाग्नै थाले भनेतिनीहरू प्रति जाइ लाग्न पनि छोडिन । अन्त्यमा मैले आफनो सस्वाकोब्ववधी प्रा गरेर नै फर्के । आजभोलि घाहा छ, यिनीहरूले मलाईभन्छन्‌ “फलामजस्ती दही छै, यसलाई यसैउसै ढाल्न सक्दिन ।” त्यसैले म त भन्छु, आजका हामी नारीले जे जति सहन परे पनिछु “निर्भीक बनाई भोलि आउने नारीहरूका लागि फराकिलो बाटोताई दिनुपर्छ । अलिअलि घरमाराए पनि ठीक ठाउँमा खुट्टा पर्न सक्ने ११५७ स्थितिको सिर्जना गर्नुपरेको छ । मेरो त हेर न, जीवन नै संघर्षमाबित्यो भने पनि हुन्छ जन्मन पनि लडाईकै वेला जन्मेकी हँ । सातामाज्यादै रोगी भएकीले बाँच्नलाई वात्तावरण र रोगसंग लडन न्‌ पन्यो ।त्यसपछि पढ्न समाजसंग परिवारसंग आनि नोकरी थालेपछिअफिसको बाताबरण र नारीप्रतिको घारणासंग । अहिले सबै क्षेत्रबाटबिजयी भएपछि पति छटपटाइ रहेकी छु असन्तुष्ट भएकी छु । केहीगर्न चाहन्छु तर छोराछोरीहरूले माया गरेर भन्छन्‌, “तपाई अब आरामलिनोस्‌, जे जसो गर्नुपर्छ त्यौ गर्न हामी सक्षम भइसकेका छौं ।" मलाईभने हेर न, आफू अत्तक्त भइसके जस्तो लाग्दैन । अझ त्यतिकै फूर्तिलेत्यति नै काम गर्नसक्छु जस्तो लाग्छ । अनि म रिसाएर तीछौराछौरीहरूलाई भन्छु, “तिमीहरूले मलाई छिटै मर्दा बनाउन खोज्दै छौँ॥ मलाई उमेरले गालेको छैन ।” लाग्छ, छोराछोरीहरू पनि मसंग हैरानभइसके होलान्‌ तर मलाई भने बढ्यौली स्वीकार्न पटक्कै मन लाग्दैन ।यही नै मेरो तृष्णा भएको छ । म भन्छु, मलाई काम दैक म गर्नसक्छु॥ मैरो इच्छा छ काममा व्यस्त रहँदारहँदै मेरो जीवनको अन्त्य होस्‌ ।तिमीहरू मलाई किन आराम गर भन्छौँ । मैले काम गर्न चाहेको पैसाकमाउनलाई होइन न त नाम कमाउनलाई नै हो । त्यो वेला अबबितिसक्यो । मैले काम गर्न चाहेको यस शरीरलाई मस्तिष्कलाईक्रियाशील राख्नलाई हो । यसमा मलाई किन रोक्छौ ।' "तर तरउनीहरू मान्दैनन्‌ र भन्छन्‌, “हामीलाई समाजले आमालाई दृःख दियोभन्छ । "म भन्छु, अब पनि तिमीहरू आफना लागि मेरौ प्रयोग गर्नखोज्छौ '" उनीहरूले के बर्भे कुन्ती मसंग रिसाउँछन्‌ । मेरो भनाइकोअर्थ भने केवल यति मात्र हो, मलाई अब स्वतन्त्रले रहन देऔओ । मतिमीहरूलाई सहयोग गर्न नसकै पनि म आफूलाई पनि तिमीहरूको बोझहुन चाहन्न । मलाई आफनो जीवन बाँच्न देओ । आफनी फुपूको यी कुराहरूको संस्मरण गर्दै उसैकहाँ जान साधनातयार हुँदै थिई त्यसैवेला गौरी आइप॒ग्छे र उसलाई बाहिर निस्कनलागेकी देखेर सोध्छे, “आज छुट्टी होइन र ? फेरि कता जान तयारभएकी ? बिनोद पनि आइपुग्ने बेला भयौ ' दाजुसंग भैटनपर्खिन्नस्‌ !” "ए हो त ? आज दाजु आउनुहुन्छ भन्ने कस्तो बिर्सिएकी !मलाई आजभांलि के हुन्छ के चटक्कै बिर्सिहाल्छु । ।खिस्स हाँस्तै। फुपूलाईसंझै र आज उहाँकै साथमा दिन बिताउँछु भनेर जान लागेकी । विनौददाज आउँदा म हिडीसकेकी भए के सोच्नुहुन्थ्यौ होला, भन्नोस्‌ त ?” ११८ मेचमा थ्याच्च बस्तै साधना आफनो हस्सुपना संझेर दिक्क हुन्छे ।उसलाई हेर्दै गौरीले भन्छे, "चिन्ता लिन थाल्यौ भने यस्तै गरी सुढिबद्धिहराउँछ यी बाबुछोरीलाई केले छोपेको हो केले ? हुटिट्याँउँने आकाशथाम्छु भने झौँ देश र समाज बनाउँछौं भन्नेमा लागेका छन्‌ । कस्तोबनाउने हुन खै म त केही पनि जान्दिनँ ।" साधना पति जवाफ दिन पछि पर्दित । भन्छे, “शुरुमा बम्हालेराम्रो जनावर निकाल्छु भन्दा कँटले जन्म लिए जस्तो होला तर त्योकँट बिचित्रको निस्के पनि कति उपयोगी छ । हाम्रा लागि त्यति मात्रउपयोगी भए पुगेन र : राम्रोको मतलब उपयुक्त हुनु पनि त एकहो ? अफाप भयो प्रजातन्त्र भन्दै हिडन थालेकामा उपयोगी छ भनेरत्यसलाई मेटाई दिनसके अरू त्यस भन्दा बढी के चाहिन्छ र ? तन्त्र तहामी जनताको नै रहन्छ । आफना लागि आफैँ तन्त्र प्रजातन्त्र रस्वतन्त्रता, होइन त आमा १५९ झण्डै तीनवर्ष सम्म अदालतमा धाउँदाधाउँदै बल्ल मद्दाको फैसलाभएको छ । बधाइ दिने र आफनै डिम्डिम पिद्नेहरू पनि आउँदै खसीव्यक्त गर्दै भन्छन्‌ “गर्नै नहुने काम गरेपछि लोप्पा आफैले खात परेन? मैले तलाई मद्दा हाल भन्दा भैगयो छोडीदै भन्थिस्‌, आखिर जित तेरोभयो कि भएन ' न्याय भन्ने बझिस्‌ अझ हराएको छैन ।” अर्काले भन्छ, “यार, दृःख त तैले पाइस्‌ नै त्यसमा अर्को मतछैन तर अब मस्तसंग तीन वर्षसम्मको पैसा एकैबाजी कुम्ल्याउन पनिपाउने भइस्‌ । यतिन्जेल अन्त कतै काम पनि गर भन्दा मानिनस्‌ नत्रयता पनि हुने उता पनि बन्नै थियो । तेरो यो एकहोरो मिजासलेै धेरैदुःख पाइसकिस्‌ । अब भने त्यसो नगरे । हामी पनि तेरा हितैषीमध्येका हौं । हाम्रो कुरा पनि सुन्ने गर ।” मित्रहरूका क्रा सुनेर उसलाई नमज्जा पनि लाग्छ र भन्छ, "पैसाकुम्ल्याउने र पैसा कमाउने कुरा छोड्न । पैसाले कसलाई कहिले सन्तुष्टपारेको छ र ? कामका बारेमा जान्त चाहन्छस्‌ भने त्यो मैले शाएगरेकोखु या छैन त्यसको प्रचार गर्दै किन हिड्नु पर्छ ?" शिवका कुरा सुनेरसाथीहरूले हाँस्तै उसले गोप्य काम शुरु गरेकोमा उल्याउँछन्‌ । तिनकाती हाँसोको जवाफ हाँसेर नदिई क छिनैमा गंभीर भइदिनछु्‌ । कसंझन्छु, ती बितेका दिनहरू जुन उसले कतिको हेला सहेर, कटु शव्दसनैर आत्मग्लानिलै गर्दा घरमा अशान्ति ल्याएर, भडकेर कता कता पगेरबिताएको विष के त्यो केकी पनि होइन ? के ती, खितेका दिनहरूलाईयो तीन वर्षका तलबले मेटाउन सक्छ ः सक्दिन भन्छौ भने, “मस्तले १६० कुम्ल्याउने” भन्ने त्यो शब्द कसरी आउँछ ? के घाहा छ, यदि मैलेफेरि नौकरी शुरु गरे भने यस्तै परिस्थिति नआउला भन्ने मैरो स्वभाव झन्‌ उग भएको छ । व्यवस्यामा सधार देखापरेकोछैन । हुनसक्छ यस जितले मलाई अरू प्रोत्साहित पारेर कर्मचारीकोपरिचय दिन वाध्य नपर्ला भन्ने : अनि भावना र नियममा परिवर्तन नआएसम्म हामीले के नै गर्नसक्छौं : भ्रप्टाचार र संस्थाको हितका लागि चालेको पाइला कन होभनेर कसरी छुट्टयाउने ? बाँधिएको नियम भित्र आफू पनि बाँधिएर नैबस्ने हौ भनै पतिस्पर्धा गरी कसरी अगाडि बढ्ने जब अर्को पार्टी फुक्काछ र उ चारैतिरबाट बाँधिएको हामी माथि हान्न थाल्छ । हामीले आफैविरोधमा कराउनु भएन अनुशासनको पाला गर्नै पर्छ अख्तियारको सीमानाघेर निस्कन सक्तैनौ संस्थाको हितको लागि पनि । किनकी अविश्वासलेअख्तियारको घेरालाई ठाउँ ठाउँमा मोडिदिएको छ । गर्जेर सोझैदोषारोपण गर्दै भन्न सक्छ, “यस संस्थाको हितका लागि होइन, भ्रष्टआचरण भएकाले आफनौ व्यक्तिगत भलाईका लागि नियम छलेको हो । यस्तो अविश्वासले एकतर्फ जागिरदारलाई समयमा निर्णय लिननसक्ने निकम्मा बनाई प्रभावहीन नोकर मात्र बनाइदिएको छ भने उहीअविश्वासका आडमा लकीक्नै जागिरदारहरूले अनैतिकताको खेल खेल्नेबाटो पनि यसैबाट निकालेका छन्‌ जसले गर्दा इमान्दार र फटाहा छुट्टिननसकी भन्‌ अन्यौलको स्थिति उत्पन्न हुन थालेको छ । के यो नियमकानुन र प्रशासनको कम्जोरी होइन ? अन्तराष्ट्रिय स्तरमा समेत्‌ छिरेरकाम गर्ने थालेका हामीले अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा कप्तरी जाने भनेर सहाउँदोनियम किन बन्त नसकेको ? यी नियम कानुनहरू जनतामाथि विश्वास नरहँदा व्यवस्थालेनियन्त्रण गर्ने हैसियतले बनाइएको जन छ, त्यसलाई अब जनतालाईसुम्पिन पर्दा यसमा वयवस्था सहाउँदौ छपले परिवर्तन लयाई विकेन्द्रीकरणगर्दै लैजानु आवश्यक छ । प्रजातन्त्रको अर्को उद्देश्य विकेन्द्रीकरण पनितहोनि शिब यसरी आफैँमा हराएको देखेर साथीहरूले उसको गभीरमद्वाकोलक्ष्य गर्दै भन्छन्‌, "किन तँलाई हामीले भनेको मन परेन कि कसौ ?तँलाई हँसाऔं भनेर जिस्क्यायौं, तँ त यसै चप लागिस्‌ । ठट्टा गरेकोकुरालाई लिएर चित्तनदुखा है । मैले कहाँ चित्त दुखाएको ? तिमीहरू यसरी आएर मेराघुसीमा सामेल भयौ । यसमा मलाई नराम्रो लाग्ने के कुरा छ ? मत्यति मात्र सोचिरहेको थिएँ भने मेरो यो लामो छटपट्टीको क्षतिपूर्ति यही १६१ तीन वर्षका तलवले गर्न सक्तैन न त मैरौ यौ लडाईँ यही रकम प्राप्तिगर्नलाई मात्र हो । म भावक भएर यसो भनिरहेको छैन । यो चोटजुन ममा लागेको छ, त्यो त कहिल्यै निको हुँदैन । यो चर्केर दुःख्नथालेपछि पैसाको परवाह कसले गर्छ ?” यस्तै कुरा चल्दाचल्दै चिया र खाजा लिएर गौरी आइपग्छे रकुरालाई टिप्तै भन्छे, “जुन अमुल्य छ, त्यसको मोल करी लाग्छ ।क्षतिपूर्तिको त के कुरा गर्ने ? हामीभरिको धन ल्याएर थपारिदिए पतित्यो चोटको खाल्डो पुरिन्दैन । त्यो बेचैनी, त्यो भागदौड, त्यो बेइज्जत,कसले फिर्ता लिनसक्छ जसले हाम्रो जिन्दगीनै छोटयाइ दिएको छ :हेर्नोस्‌ न छोराको पढाइ उहाँको नोकरी खोसिदा शुरु मात्र भएको थियो,अहिले क इन्जिनियर भएर फर्किसक्यो । यति लामो समय जुन हामीलेकष्टले बितायौं, त्यो उमेरको क्षण के यस जितलै फर्काउन सक्छ : त्योतिन वर्षको तलवको के कुरा गर्ने ? छोड्नोस्‌ यी कुरा । आज खुसीकोदिन छ, रमाऔँ, हाँसौं र कामना गरौं हाम्रोजस्तो दशा कसैले पनि भोग्नुनपरोस्‌ ।" “पुनर्वहाली भएपछि ध्यान खुबै राखेँ । एकपटक बाघी भइ नैसकेको छस्‌ । के गर्छस्‌, हामीले नोकरी नगरी अर्को पेशा समात्नसक्तैनौ । यो १५ वर्षदेखि लागिसकेको छाप चट्ट जाँदो रहेनछ ।” साथीहरूले निकै सम्झाउँछन्‌ । उसको मनभित्रको अठोट जे जस्तोभएपनि उनीहरूको मन राख्न सबै ध्यान दिएर सुन्छ र हो भन्दै समर्थनपनि गर्छु । चिया खाँदा सबै भन्दा बढी खाजामा हात बढाउने पनि कनैहुन्छ । शान्त भएको छ, शून्यमा पुगेको छ क । १६२ शिव खड्काको नोकरीको पनर्वहालीको पूर्जी लिन जाने आजपहिलो दिन हो । त्यसैले घरमा विशेष रौनक देखापरेको छ । पृजा पाठएकातिर चल्दै छ भने राधा पनि भजन नै गाउर बसेकी छ । गौरी चिया ल्याउनभन्दा पहिले आएर शिवलाई नुहाउन पठाउँछेमानौं यस भन्दा पहिले भोगेका दुःखहरूको लेउ जन शरीरमा टाँसिई एकअङ्ग भएका छन्‌ ती सबै परखालिएर जाउन्‌ र शरीर उडेको चङ्गासरहहलका भई बित्न थालौस्‌ । उसले लोग्नेको छटपट्टी हेर्दाहिदै धाकिसकेकीहुनाले अबका दिन शान्तिल्‌ बितुन्‌ भनेर प्रार्घना गर्दै छे । ढल्दोउमेरमा धेरै चिन्तामा डुब्न थाल्यो भने कहीं यसैले कुनै अनर्थ ल्याउनेत होइन भनेर क डराइरहेकी हुन्छे । भनछै पनि, “अब फेरि यो गर्छुत्यो गर्छु भनेर भट्करहने होइन । यही नोकरीमा होरियारीका साथरहनोस्‌ । यतिले नै हामीलाई पुग्छ । छोराछोरी हामी सबैको कमाइहाम्रोजस्तो साधारण जीवन गजार्नका लागि यथेष्ट छ ।" तर थाहा छैन शिव के चाहन्छ । उसले नोकरीलाई कून दृष्टिलेहेरेको छ । नोकरी मात्र होइन उसले जीवनको अर्थ र बाँच्नुलाई केमानेको छ ? क गौरीका कुरा सुनेर हाँसी दिन्छ । त्यही हँसाइलाईगौरीले उसका प्रस्तावमा लोग्नेले दिएको स्वीकृति मानेर दङ्ग परकै छै ।नोकरीमा पुन; प्रवेश सफलताले वितोस्‌ भनेर भगवानको आराधना गर्दैछे । आस्थाको आड लिएर लोग्नेलाई भन्छे, “भगवानको पुजा आजालाईअब केही भन्न पाउनुहुन्न । जति भन्नु भयो, त्यति भोगी पनि सक्नभयो । यो भक्तिको मर्यादा राख्नुपर्छ । हाम्रा पूर्वजहरूले यो प्रथा यसैनिकालेको छैन ।” १६३ शिधिल भइसकेको शिवले पनि यस विषयमा जवाफ दिन थालेकोछ । क भन्छ, "“सङ्कटाको दर्शन बिहानै गर्न जान्छ र तर्कारी सस्तोताजा किनेर ल्याउँछु । के यो नै पर्याप्त छैन र ! मलाई तिमीलेशृन्यवादमा लागेको ठानेकी छौँ क्यारे : हो, म ईश्वरलाई हाम्रोधर्मानसार निराकार शक्ति नै मान्छु र भगवानूमा आस्था राख्छु आत्मविश्वास बढाउन मनको कुरा पोखेर क्षमा माग्दै शुद्धीकरण गर्न रआफूनो लक्ष्यमा सफल हुन आशीर्वाद पनि माग्छु । त्यो आशीर्वाद जसलेमलाई आँट देन्छ । यो यस्तो अदृश्य शक्ति हो जसलै हामीलाई विश्वासदिलई हौसला दिन्छ »्कर्म गराउन अगाडि सार्छ र हामी यसरी कर्मगरेर प्राप्त भएका फललाई नै भगवानको वरदान मानेर दङ्ग पर्छौं ।बास्तवमा त्यो हाम्रो आत्मविश्वास ले निकालेको परिणाम हो । यसैले हो कुकर्म गर्नेहरू पनि बाँचिरहेका छन्‌, आफना लक्ष्यमासफलता नै हासिल गर्दै छन्‌ । उनीहरू पनि भगवान्‌कहाँ गएकै हुन्छन्‌ ।हामीले भन्दा बढी अर्चना गर्छन्‌ । के त्यस्ता व्यक्तिका सफलतालाई पतिभगवानको वरदान भन्छयौ ! के त्यस्ताहरूलाई पनि भगवान्‌बाट छहारीप्राप्त गरैको मान्छयौ : होइन भने मान, भगवान्‌ ध्यानको केन्द्र हो,विश्वासको ' स्रोत हो, उत्साहको प्रेरणा हो । यसैले म दावीको साधभन्छु, म आस्तिक हुँ । आफनो शिर निहराएर आफना लक्ष्यमा सफलहुन शक्ति माग्छु । आफनो वेदनाहरू पोखेर शान्त हुन भगवान्‌ कहाँघाउँछु । मेरो र तिम्रो ईश्वरप्रतिको भावनामा मात्र फरक हो । आस्थाहामी दुबैका भगबान्‌मा छ । यति भनेर शिब नुहाइ धवाइ गर्न जान्छ ।गौरी प्रसाद लिएर आउँछे । शरीर शुद्ध पारेर फर्केका शिवले प्रसादग्रहण गर्दै भन्छ, “मलाई मेरा लक्ष्यमा पग्न सफलता मिलोस्‌ । कुनैकारणले पनि मेरा जर्मराउन थालेका यी पाइलाहरू नरोकिङन्‌ ।” गौरी शिवले भगवान्‌संग सफलता मागेको सुनेर ढुक्क हुन्छे रचिया ल्याउन जान्छे । तौ बजेको साइत छोप्न शिवलाई अफिस पठाउनेतयारी हुन वाल्छ । ढोकामा घडा राखिएका छन्‌ । गौरी छोराछोरी सबैरमाएका छन्‌ । माधितल उक्लेको ओर्लेको आबाज आइरहन्छ । दया पतिछोरालाई लिएर बिहानै माइत आएकी छ । शिव खँड्का यत्तै यतैअल्मलिरहेको छ । क कहिले टोपी खोज्छ त कहिले मोजा पाउँदैन । यीसबै पाएपछि पनि फेरि केही हराएको जस्तो गरी आफैँलाई छामिरहन्छ । आज उसले आफैँलाई बिर्सि रहेको छ । क फेरि त्यहीअफिसमाजदैछ जहाँ तिनै हाकिमहरू छन्‌, उनै सहकर्मी छन्‌ । कता कताउसलाई असजिलो सिन लाग्न थालि हाल्छ । के गरेर अभिवादन तिनैलाईगर्ने र के भनेर मिलापका लागि अगाडि सर्ने ? १६४ जस्तो सुकै मनस्थिति भए पनि उसलाई आज आफिस जान नै पर्नेभएकाले घरका परिवारको मन राख्न साइतमा ने घरबाट अफिसकालागि निस्कन्ट,छ । उही अफिस, त्यसशीनै बसेका जागिरदारहरू, तीन वर्ष बिताएरअफिसमा यस्ता पनि त्यहाँका स्थितिमा कुनै परिवर्तन पाउँदैन । फरकदेखिएको छ भने कामदारहरूले ठूलठूला स्वरले कुरा गर्न र हाँस्न थालेकाछन्‌ । उसलाइ यो अलि बिभझेको लागेतापनि निर्भिकता फैलिएको पाएरराम्रै मान्छ केवल मनका एक छैउमा मात्र शब्डा उठ्छ, कहीं पोनिर्भीकता, अनुशासनहीनतामा बद्लिने त होइन ' छोटो एक दिनकोपर्यवेक्षेणमा उसले किटान गर्न सक्तैन । साथीहरूसंग कुराकानी गर्दै हाकिमसंग भेट गर्दैमा दिन बित्छ रपाँच बजे कार्यलय बन्द भई घर फर्कदा झ बाटाभरि सोच्छ, "मैलेगरेको यत्रो संघर्षको उपलब्धि फेरि अफिसमा काम शुरु गर्न मात्र होत ! मैले त जान्न खोजेको थिएँ, मैले के गल्ती गरेको रहेछु र मनिस्कासित भएँ ? यो मेरो प्रश्न त अनत्तरित नै रहयो : म त फेरि फर्काएर वनकाइएको 0 त्यही स्थितिमा उस्तै गरी, समयकाट्न रनौकरीको वर्ष बढाई पाको बन्न । के ममा अब पनि उस्तै घैर्यआउन सक्छ ' उसले आज पनि साथीहरू र हाकिमहरूबाट उही पुरानाकराहरूमा केही थप भएको मात्र सन्न पाएको छ । क अझ यसमासन्दिग्ध नै छ । ती चिप्लाकुरा अरुमाथि दोष थपारेर आफू चोखिने बाटोमात्र निकालेको सुन्दासन्दै क आजित भइसकेको छ । उसको विजयमाकुन अदृश्य शक्तिलाई खुच्चिङ मारेका हुन्‌ : कुन्नि भनेका थिएँ,अब वाहा पाए, होलान्‌ वियैमा कसैलाई नोकरीबाट हटाउनाले कस्तोपरिणाम निस्कदोी रहेछ ।" हाकिमले समेत भनेको थियौ, “राम्रो भयो,तपाईले मृद्टा लडेर जितेर नै आउनु भयो । जागिरदारको आत्मवलबढाउने काम यसले गरेको छ । तपाईले मदट्टा हाल्नासाध हामीलेभनिसकेका थियौं तपाईं फर्केर आउनु हुन्छ । त्यसैले तपाईको परानाठाउँमा कसैलाई पनि राखेका छैनौं । तपाईंले तिन वर्ष पहिलेको रअहिलेको अफिसको वातावरणमा घेरै फरक पाउन भयो होला । दवावमाकाम गराउने यता बढ्दै छ भने उता अदबमा रहन छोड्दै छन्‌ ।अहिलेको अवस्थामा हाकिम भएर काम गर्न अतिनै गाह्रो छ । आँखाअगाडि आफू परिन्छ दुवैतर्फको मार आफूले भोग्न पर्ने हन्छ । यो कुरातपाईंहरू जस्तो विद्वान्‌ले बझि सक्नु भएको होला । १६५ तपाईं गएपछि शन्तको पदोन्तति भएको छ । तपाईलाईआफूसरहका साथीको मातहतमा काम गर्न सङ्गोच लाग्ला भनेर उसलाईअर्कै शाखामा सस्वा गरी दिएको छु । के गर्ने, मुद्दाको छिनफान हुनयति लामो समय लागिहाल्यो । पर्खने पनि कति, झन्नै पन्ध सोह्र महिनापर्ख्यौँ । अरूको हुन लागेको उन्नति पनि रोकि हाल्न भएन । यसमानराम्रो नमान्नु होला । अब तपाईको पनि पदोन्नति चाडैं होला ।शिवलाई हाकिमका सफाइसंग भन्दा शन्तले आफनो पदोन्ततिभएको यतिका महिना बित्ता पनि नसुनाएकाम चित्त दुख्छ । आजै पनिक उसलाई देखेर अलि पन्छिएकै थियो । सायद पदोन्नतिले उसलाईशिवको अगाडिँ पर्न लाज लाग्यौ होला । क आफैँसंग भन्छ, "मैले तउसको पदोन्नतिको आधार सोध्ने थिइनँ किन उतले पन्छुत परेको ? मत उसको अन्तरङ्ग मित्रपो हुँ । कै नोकरीका क्षेत्रमा भिन्नता जस्तोभावनाको कुनै अर्थ रहदैंन ! उ ज्यादै दुखी हुन्छ न्छ्‌ र भन्छ, “त्यसैलेआज मैले जुन्‌ निर्णय लिएको छु त्यसलाई मान्नै पर्छ ।"यस्तै गरी मनमा क्रा खेलाउँदा खेलाउँदै क घरमा पग्छ । घरमाबिहान देखि छाएको उल्लासमय वातावरण अझै यधावत्‌ नै छ । कघरभित्र पस्ता उनीहरूका खुसीमा अरू खुसी थपिने हुँदा प्रफुल्ल भइदिन्छ । कसले के भने, के गरे, अफिसको स्थिति कस्तो पायौ भन्नेजान्न उत्सक रहेका परिवारलाई रमाइलो नाटकीय शैलीमा सबैबताइदिन्छ । आफना बाबालाई त्यहा छोराछोरी सन्तृष्ट हुन्छन्‌ । सबैलेरुचाएर स्वागत गरेको बर्णन सुनेर छोराछोरी सन्तृष्ट 00 ॥ गौरीलेभने औंला ठउन्याउँदै सचेत गराउँदै भन्छे, “सबै रामै छु तर आफूकाग नबन्नु होला । अर्काका कुरा सुनेर काग/काग भनि कराउँदारोटीको टुक्रा नै भइँमा खस्ला : होशियार हुनु मूर्ख बन्नु हन ।'शिव पनि उसको कुरा सुनेर दह पर्छ र एउटा गौरीलाईपढ्न दिदै भन्छ, “होशियार हुनलाई नै आजै यो चिठी दिएर आएको छु। अब कनै पनि गल्ती दोहेरिन दिनँ ।”गौरी चिठी पढ्न थाल्छे । साधना बाबाको अनुहार हेरेर खिस्सहाँस्छे । गौरीका चेहराको रङ्ग उड्न वाल्छ र चिठी शिवलाई फिर्ता दिँदैभन्छे, “बभिनसक्नको हुनुहुन्छ तपाई र तपाईकी कान्छी छोरी । एउटीलेआजदेखिनै दुइ्वर्षको छुट्टी लिएर आएकी छै भने अर्काले यत्रो संघर्ष गरेरफिर्ता लिएका नोकरीलाई राजीनामा दिएर आएको छ । नोकरी छोडन नैथियो भने यत्रो दुःख किन उठाएको : धन भनिएन, स्वास्थ्य भनिएन,चिनताग्रस्त भएर समय बिताइयौ । अन्त्यमा यौ उल्लासपूर्ण त्योबाताबरण छिनैँमा शान्त हुृछ । एक छिनसम्म कोही कसैसंग बोल्दैनन्‌ । पूल त्यसपछि शिवले ने गंभिर भएर जवाफ दिन थाल्छ, "त्याँहाका अवस्थामाझन्‌ हास आएको पाएँ । म कर्मचारी बन्न चाहन्छु, नोकर होइन ।हामी त्याँहा मेसिनको मान्छे सरह हन्छौँ विचारहीन, भावनाहीन सम्पूर्णशक्ति केवलरिमोटका बटनमा आधारित । मलाई बन्नु छैन भृपीशेरचनकोजस्तो “घम्ने मेचमा अन्धो मान्छै ।" “अनि के गर्न चाहन हुन्छ त : उस्तै गरी छटपटीमा समयबिताउने ? बितेका यी तीन वर्षले तपाईलाई कस्तो निस्क्रिय बनाइदिएछ। केही दिन त्यहाँको वातावरणसंग मिल्न कोशिस गर्न हुन्थ्यो होला ।त्यसपछि पनि सक्नु भएन भने अनि नोकरी छोड्नु हुन्थ्यो होला । आजएक दिनमा नै के थाहा पाएनु भयौ र नोकरी छोडेर आउनु भयो !यसरी भाग्नु पनि राम्रो हाइन !” "म भागेको होइन, न त म निस्क्रियनै भएको छु । मैले चाहेकोछु स्वच्छ वातावरणको सिर्जना गर्न जहाँ प्रजातन्त्र बाँचन सकोस्‌ मानवताफस्टाउन सकोस्‌ । साधना र म सामाजिक पद्‌षण हटाई मानव एकताल्याउने अभियानमा लाग्छौं । मैले स्वतन्त्रताको अनुभव गर्न नपाए पनिमेरा आउने वंशजहरूले पाउने छन्‌ । यहाँ भावना परिवर्तनको पनिखाँचो छ । मैले परिवारतर्फको दायित्व पुरा गरिसके । तिमीहरू सबैकमाएर आफूना खुट्टामा उभिन सक्षम भइ सक्यौ । अब मेरो दायित्वदेशप्रति बाँकि छ । यस देशका नागरिकका हैसियतले मैले अब यसतर्फलाग्नु जरुरी संझैको छु ।" गौरी अलि आतिन्छे र भन्छे, "अनि साधनालाई किन नि ? उसकोत जीवन शुरु नै भएको छैन भने पनि, हुन्छ । म एक्ली यहाँ बसेर केगर्ने नि ? त्यसै भन्न हुन्छ भने मेरो पनि त यहाँ काम छैन ।" ग्छु यहाँ तिम्रो धेरै जिम्मा छ । यहाँ तिमीले यी छोराहकोअभिभावक भई यो घर र यी सन्तानलाई मार्गदर्शन गराउनु छ ।यिनीहरूलाई प्रगतिशील बनाउने जिम्मा हाम्रो हो । तिमी सक्षम छौरमेरी अर्घाञ्चिनी पनि हौँ । मेरो तिमीमाथि विश्वास रहेकाले ने यसरीकर्मक्षेत्रलाई बाँडेर त्यसतर्फ लाग्ने साहस गरेको हुँ । मेरो यो गृहत्यागसदाका लागि होइन । म फर्केर नआउन्जेलसम्म तिमीले हाम्रो गृहस्थीलाईएक्लो भएर चलाइराखे । घर हाम्रो सभ्यताको पचिय हो यसको जरुरतहामीलाई छ गौरी । तिमी अहिले मेरो यो लक्ष्य पुरा गर्न सहयोगीअइदैक वाघा होइन । अनि साधनालाई मैले साथमा यसैले लैजादैछु किनकि यसअभियानलाई सफल पार्न नयाँ पुस्ता र तिनका अभिभावकहरूलाईसाथसाथै संफझाई बभाई गर्दै अगाडि सार्न सकेमा मात्र नयाँ वातावरणको १०७ सिर्जना हनसक्छ । साधनाचै आफना पृस्तासंग मिलेर अगाडि बढ्छे मउसलाई र उसका अभिभावकहरूलाई सहयोग गर्छु । गौरी छोरीको चिन्ता तिमीलाई जस्तै मलाई पनि छ । यसको पनिघर गृहस्थी बसौस्‌ भन्नै म पनि चाहन्छु । यसैले म यसलाई दुईवर्षकालागि मात्र लौजादै छु । त्यसपछि यो गृहस्थ जीवनमा प्रवेश गर्छे ।अहिले यसको विवाह गर्ने उमेर ढल्किसकेको छैन, किन व्यर्थै चिन्तालिनछयौ ! बाबआमाको कुरा सुनेर साधना पनि भन्छे, “आमा म अबहुर्किसके मैले आफना लागि के गर्नुपर्छ त्यो मलाई नै छोडिदिनोस्‌ ।घाबाले मलाई यस अभियानमा बलजफतिले लेजान लाग्न भएको छैन ।मेरो इच्छा र बाबाको इच्छा मिल्यो । मलाई पनि बाबा जस्तै परिपक्वव्यक्तिको जरुरत थियो । त्यसैले म पनि उहाँकै साधमा जान तयारभएकी हुँ । अलि हाँस्तै भन्छे, “तपाईं त बाबाक्का साथमा म जानलागेकीमा खुसी हुनपर््यौं ' मैले जहाँ गए पनि आफना अभिभावकलाईछोडेकी छैन ।" यसरी लक्ष्यमा हठ रहेका तिनीहरूलाई गौरीले कुनै उत्तर दिनसक्तिनँ । क मृक भउर उनीहरूको कुरा सुनीरहन्छे र आँसुलेडबडबाएका आँखा तल झुकाउँछे । आँसुका थोपा तपतप गरी तप्कनथाल्छन्‌ । शिवले यो के गरेकी भनेर सोध्दा आँस पुछतै भन्छे, "यसलाईहर्षका आँस्‌ सम्झी परवाह नगर्नोस्‌ र आफनो लक्ष्यमा लाग्नोस्‌ ।नविर्सितोस्‌, म यहाँ तपाईहरूका प्रतिक्षा गरेर बसी रहेकी हुन्छु, बहाद्रलोगेने र छोरीको स्वागत गर्न ।” १६८ केही दिनपछि एक बिहानी ती बाढुछोरी आफनो बाटो लाग्छन ।सुर्यको राप र जमीन र रुखका पातहरूबाट उदन थालेका बाफलेउनीहरूलाई छोपेर छिनैमा अदृश्य बनाई दिन्छ । गौरी मनैमनलेउनीहरूका अभियानको सफलताका कामना गर्दै घरभित्र उनीहरूलाईबिदाइ गरी पस्छ । त्यहाँ राधाले पनि आफनो लोग्ने दिल बहाद्रलाईउठाउँदै भनीरहेकी गौरीले सुन्छ, "उद्नोस्‌न कति अल्छी गरेर सतीरहनभएको ! र हेर्नोस्‌ त छोरी रूँदै तपाईलाई बोलाउँदैछै । उसलाईफुल्याउनु हुन्न !" दिलबहादर आफनो आङ तन्काउदै जरुक्क उद्छ । बिहानीभइसकेकाले क आतिन्छ र मनमनै प्रण गर्छ, अब कं पनि समयको, ख्याल राखि आफू क्रियाशिल हुन ढिलाइ गर्दैन । त्यसैवेला छोरी खैआमाबाबुलाई खोज्छे । आफनो सुरक्षाको लागि, आफनो भविष्यको लागि ।

समाप्त १६९

छुटेको

पेज -३४हरफ - २२ मा छैनन पछि - भने पनि हुन्छ । अरु त के घरमा मूली आमा बुवाले पनिआफ्ना नानुहरूलाई पढ्न नगएमा भन्छन्‌ - पेज -७३ हरफ -२६ मा नोकरी नगर भन्दा पछि - मान्दै मान्दिन । के गर्ने ? आफ्‌ बाँचेर सन्तान बित्नु जस्तोचोट त कुनै हुँदो रहेनछ अहिले- पेज -११३हरफ १ मा ट्ङ्गल आयो कि चिट्ठी पछि- मैरो खबर होईन बरु तेरो आफ्नै भन ?

गीताकेशरी

जन्म मिति ३ १९९७,२७ आषाढ जन्म स्थान ; पकनाजोल, नयाँ बजार काठमाडौँहालको ठैगाना : बिज्ञालनगर बडा नं. ४ काठमाडौंशैक्षिक योग्यता : एम.ए. राजनितिशास्त्रभ्रमण : एशिया, पुरोप, अमैरिका, अष्ट्रेलिया,ग्यानाङा आदि कसिंगर उपन्यास, साका प्रकाशन - २०३४ सौगात उपन्यास, भारद्वाज प्रकाशन - २०४६ आवाज उपन्यास, भारद्वाज प्रकाशन - २०४७ मुक्ति उपन्यास, भारद्वाज प्रकाशन - २०४८ खोज उपन्यास, भारद्वाज प्रकाशन - २०५० अन्तिम निम्तो उपन्यास, सेभ द चिल्ड्रेन ।यू.एस) - २०५१विश्वास उपन्यास, लेखक स्वयं - २०५२ खुल्ला आकाश उपन्यास्त, बाल कल्याण समाज -२०५४ डा कछ उठी ठुट छट उ दि दारी पुरस्कारहरु१. कवि धरणिधर पुरस्कार२. लोकप्रिया पुरस्कार३. राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारयसै उपन्यासबाटकुनितिको पालना गराउन जागिरदारमाथी अनुशासनको लगाम लगाइन्छ भनेत्यो शाषण हुनजान्छ । कककमंचारी निपमावलीको कमजोर पक्षलाई समातेर उच्च पदका जागीरदारलेमातहतका कर्मचारीलाई दुःख दिने प्रबति बस्यो भने त्यौ लाचार जागिरदारनोकर हुन्छ -प्रशासनको होईन प्रशासकको । क्रसेवाका लागि स्थापित पैशा घृणित हुँदैन । क्रतपाईं छोरीलाई छोरी मात्र सम्झनु हुन्छ, सन्तान मान्नु हुन्न ? छौरी भएर जन्मेभनेर बा आमाप्रति मेरौ केही कतंव्य नै छैन र?