भीमसेन थापा (ऐतिहासिक खण्डकाव्य)

सिद्धिचरण श्रेष्ठ

नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान

॥.4 हा क) 4 ॥ई हक" लर) .242- ।;

णश्॥2७० 80:

७१०,१७साझा शिक्षा ई-पाटी६ ऐर

५/४४४४,१11510101090.018५४४५४४४.०।61121201.010

गीमसेन थापा

(ऐतिहासिक खण्डकाव्य)

सिद्धिचरण श्रेष्ठ

0

नेपाल राजकीय एल्ला -प्रतिष्तानकमलाढी

ग्रन्य - भीमसैन थापा (ऐतिहासिक खण्डकाव्य)रचयिता - सिद्धिचरण श्रेष्ठप्रकाशक ना नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठानकमलादी, काठमाडौंप्रकाशन वर्ष - वि.सं. २०६०प्रथम सस्करण - ११०० प्रतिसर्वाधिकार - प्रकाशकमा सुरक्षितआवरण न. कैँ. के. कर्माचार्यकम्प्यूटर - भरत श्रेष्द्ध ।इजि कम्प्यूटर सर्भिस)मूल्य - रु, बडालमुत्रक न. प्रज्ञा-मुद्रणालयकमलादी, काठमाडौँ ।15द 190. न 99933-50-650-5छाता त8 हा 11/020

(% डोज लाडाउाटछ। हा?८ रिण्छा))०४ 5400010190/81 51709119

उपकुलपतिको मन्तव्य

नेपाल अधिराज्य भनेको बिभिन्न बर्ण, जातजातिसमूहको साझाफूलबारी भएर रहेको छ। यहाँ विभिन्न रङ्गका मनोहारी फलहरूढकमक्क भएर फुलेभौं गरी काव्य, साहित्य, संस्कृति, कलाकापनि बिभिन्न आवधारा, विभिन्न वैचारिक, दार्शनिक चिन्तनघारा बोकेकाचिन्तकहरूले कलाका, सुन्दर फूलहरू फुलाएका छन्‌ । यिनै विभिन्नभावधारा र चिन्तनधारा लिएर काव्यसाहित्यसाधनामा लागेका कबिसाहित्यकारहरूले आफ्ना-आफ्ना ठाउँबाट आफ्नै शैली, आफ्नैअभिव्यक्तिको सुवास फैलाएर अनेकतामा पनि एकताको रङ्ग घोलेर नेपालीकाव्य-साहित्य-कलाका रसिक पाठकलाई यथेष्ट परितृप्ति दिनै प्रयासगरिरहेका छन्‌ ।

नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको मूल उद्देश्य यस्तै विभिन्न रङ्गर रूपका सांस्कृतिक एकता र बास्ना लिएर फुलेका राष्ट्रभाषा नेपाली रअरू राष्ट्रिय भाषाका काव्य-क्लाकसुमलाई चुनेर यसको रस बास्नादेशभित्र र बाहिर फैलाउँदै देशको साहित्य, कला, संस्कृतिको भण्डारलाईसमृद्ध तुल्याउनु हो। साथै यसैमार्फत साहित्यका प्रबुद्ध र रसिकपाठकहरूलाई परितृप्त पनि तुल्याउनु रहेको छ।

वर्तमान प्रजातान्त्रिक अभ्यासका परिप्रेक्ष्यमा राष्ट्रका विविधकला, संस्कृति र साहित्यलाई राष्ट्रको अक्षुण्णता राखी अखण्ड, सुदृठ,शान्त र सुन्दर नेपालका रूपमा यहाँका विविध सामाजिक परम्परा रसंस्कृति मात्र होइन चिन्तनधारालाई पनि निष्पक्षरूपमा एक सूत्रमा गाँस्नेप्रयत्न गर्नु पनि यसको कर्तव्यक्षेत्रभित्र पर्न आउँछ । यिनै उद्देश्यहरूकोपरिपूर्ति गर्ने कममा प्रतिष्ठानले आजपर्यन्त नेपाली वाङ्मयलाई आफ्नोक्षमताले भेटेसम्म प्रकाशित गर्दै आएको छ र अब पनि अक्षुण्ण बढावादिँदै जानेछ ।

नर्द्र्नच्य्क्

मोहन कोइरालाउपकुलपतिनेपाल राजकीय प्ज्ञा-प्रतिष्ठान

प्रकाशकीय

हिमालयको सुन्दर, शान्त र शीतल काखमा रहेको नेपाल हिमालीसभ्यता र संस्कृतिको केन्द्र हो र बहुजातीय एवं बहुभाषिक राष्ट्र हो।यसमा निवास गर्नै जातजातिका आ-आफ्नै भाषा, आ-आफ्नै कलाकौशल,आ-आफ्नै गीत-सङ्गीत, आ-आफ्नै नृत्य, नाट्य, आ-आफ्नै संस्कृति तथाआ-आफ्नै धार्मिक-दार्शनिक अबधारणा छन्‌ तापनि ती सबै राष्ट्रियएकताका अदूट सूत्रमा गाँसिएका छन्‌, आ-आफ्ना परम्परा जोगाउँदैसहिष्णुता र सहअस्तित्वका सिद्धान्तमा बाँचेका छन्‌ र समयसापेक्ष रूपमाआधुनिकीकरणका दिशामा क्रमश: अघि बढ्दै पनि छन्‌ । यसैले नेपालविश्वसमुदायका बीच शान्तिप्रिय बहुलबादी आधुनिक समाजको अनुपमआवर्श उपस्थित गर्ने देशका रूपमा आफ्नो पहिचान प्रस्तुत गर्न सक्षमरहिआएको छ ।

अनेकतामा एकताको यसै आदर्शअनुरूप नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठानले नेपाललाई यसको आफ्नो समग्रतामा परिचित गराउने हेतुलेनेपालको राष्ट्रभाषा नेपालीका साथै नेपालका राष्ट्रिय भाषा तथा'कलाकौशल, सङ्गीत, नृत्य, नाट्य, संस्कृति र समाजशास्त्रसम्बन्धी विषयकोअध्ययन-अनुसन्धान एवं मौलिक सृजन तथा अनुवादका माध्यमबाटउपयोगी गहन कृति तयार गरी गराई प्रकाशमा ल्याउने अनि बिभिन्न क्षेत्रर विध्यामा कार्यरत चिन्तक, अनुसन्धायक तथा सृजनशील प्रतिभाहरूलाईसक्तो प्रेरणा र प्रोत्साहन दिँदै विभिन्न विषय एवं भाषा र साहित्यकोबिकास र समृद्धिमा सक्तो योगदान दिने उद्देश्य राखेर काम गर्दै आएको छर यो सबैमा बिदितै छ ।

यसै बहुमुखी उद्देश्यअन्तर्गत नेपालका ख्यातिप्राप्त युगकवि श्रीसिडिचरण श्रेष्ठद्वारा रचित भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य प्रकाशितहुँदै छ । नेपाली-काव्यजगत्‌मा आफ्नो विशिष्ट स्यान स्थापित गरिसकेकाअग्रणी क्रान्तिकारी कवि सिद्धिचरणका अन्य विभिन्न कृतिहरू जस्तैनेपालको राजनीतिक इतिहासमा लामो समयसम्म हाली मुहाली चलाएकाभीमसेन थापाको करुण कथा र व्यवालाई लिएर रचिएको प्रस्तुत काव्यपनि नेपाली-कविताका पाठकहरूबीच लोकप्रिय हुनेछ भन्ने विश्वास गर्नसकिन्छ। यो ग्रन्थ प्रकाशित गर्न पाएकोमा हामी अत्यन्त हर्षित छौँ ।छ? लागि हामी कविवरका सुपुत्र श्री रविचरण श्रेष्ठप्रति आभार व्यक्तगर्दछौं ।

नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान

समर्पण

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा लामोसमयसम्म पदमा रही देशको हालीमुहाली चलाएकाभीमसेन थापाको करुण कथा र व्यथालाई मैलेआजभन्दा दुई दशक पहिलेदेखि नै शब्दमा उतार्नथालेको हुँ । सेरिएपछि जीवन र मृत्युको दोसांधमा नौदिनसम्म विष्णुमतीको किनारमा फ्याँकिएका रछट्पटाइरहेका भीमसेन थापाको पहिलो दिनदेखि नौदिनसम्मको कारुणिक मनोदशालाई चित्रण गरी योऐतिहासिक खण्डकाव्य आदरणीय पाठकवर्गप्रति समर्पणगरेको छु।

२०४२ वैशाख १२ सिद्धिचरण श्रेष्ठ

भीमसेन थापा काव्यको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि :प्राककथनको रूपमा

चित्तरञ्जन नेपाली

डस्वीको उन्नाइसौं शताब्दीको शुरुआतमा नेपालको राजनैतिकअस्थिरताबाट एक यस्तो व्यक्तिको प्रादुर्भाव हुन गयो, जसले एकतीसवर्षसम्म नेपालको राजनैतिक आकाशमा चम्केर आफ्नो बुद्धि, वर्कत,राजनैतिक कुशलता एवं इमान्दारीबाट त्यसबखत सारा संसारमा आफ्नोसाम्राज्य फैलाउन संसारका कैँयौँ राष्ट्रहरूलाई निल्दै अगाडि बढेकोअङ्ग्रेजी साम्राज्यवादी शक्तिबाट नेपालको सार्वभौमसत्तालाई बचाएकाथिए, जसले शासन-व्यवस्थाको विविध पक्ष - सैनिक तथानिजामतीतर्फ अनेक सुधार गरी केही दशकअगाडि मात्र एक सूत्रमाआबद्ध नेपाल अधिराज्यको राष्ट्रिय एकतालाई अझ सुदृढ गर्न सहयोगगरेका थिए; अनि जसको अन्त पनि यस्ता आकस्मिक तथा नाटकीयढब्बबाट भयो कि त्यो एउटा “एसियाकी इतिहासले प्रस्तुत गरेको ।सबभन्दा) दुःखद्‌ अवसान थियो” तथा “ग्रीकको कुनै वियोगान्तनाटकले पनि उनको अन्तजतिको भयानक नाटकीय बरवादीलाई प्रस्तुतगर्न सकेको छैन ।”” ती हुन्‌ जनरल भीमसेन थापा ।

१ पि लायन्डन-नेपाल-भाग एक, पृष्ठ ९१र छ, ऐ. पूर्वोक्त, पृष्ठ ५२

आन्तरिक राजनैतिक कलहको कारण राजगही परित्याग गरीआफ्ना नाबालिग छोरा तत्कालीन महाराजाधिराज श्री ५ गीर्वाणयुद्धविक्रम शाहको मुख्तियार भई कार्य गरिरहने श्री ५ रणबहादुर शाहकोसंवत्‌ १५६३ वैशाख सुदी ७ का दिन उनैका बिमातृ भाइ शेरबहादुरशाहले हत्या गरेपछि त्यसबखत काजी पदमा बहाल रहेका भीमसेनयापा मुख्नियार भए । उनले त्यस बेलादेखि संवत्‌ १८९४ सालआषाढसम्म नेपालको मुख्नियार (वर्तमान शब्दावलिअनुसार प्रधानमन्त्री)भई शासन सञ्चालन गरे ।

संवत्‌ १८६३ देखि संवत्‌ १५९४ सालसम्म एकतीस वर्षसम्मनेपालको मुख्तियार भई कार्य गर्दा भीमसेन थापाले सदैव देशकोहितलाई ध्यानमा राखेर गरेका थिए । त्यसबखत उनको सामु सबभन्दाठूलो चुनौती भनेकै सम्पूर्ण भारतवर्षलाई उपनिबैश बनाउन सक्रियरहेको अङ्ग्रेजी शक्तिबाट नेपालको स्वतन्त्रताको सुरक्षा गर्नु थियो । श्री५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहले राष्ट्रिय एकताकोअभियानको शुरुआत गरेदेखि नै भारतस्थित ब्रिटिश इष्ट इन्डियाकम्पनी सरकारले अनेक बहाना गरी नेपालमाथि हस्तक्षेप गर्ने प्रयासगर्दै आएको थियो - कहिले धर्मप्रचार, कहिले युद्ध (सिन्धुलीमा।, कहिलेव्यापार आदि अनेक उपायद्वारा । तर पनि नेपाली शासकहरूको राष्ट्रियस्वाभिमानले गर्दा ब्रिटिश भारत-सरकार आफ्नो प्रयासमा सफल हुनसकेको थिएन र भीमसेन थापा मुक््तियार हुन्जेलसम्ममा परिस्थितिलेयस्तो रूप लियो कि अन्तमा यी दुई राष्ट्रवीच युद्ध अवश्यम्भावी हुनगयो । तर राजनेताहरूको राष्ट्रभक्ति, कूटनीतिक कुशलता एवं नेपालीसेनाको अतुलनीय बहादुरी तथा त्यागको फलस्वरूप युद्ध गरेर पनिअङ्ग्रेजी शक्तिले नेपाललाई उपनिवेश बनाउन सकेन र नेपालकोस्वतन्त्रता सदा-सर्वदाको लागि अन्नुण्ण रह्यो ।

बास्तवमा भीमसेन थापा नै एकमात्र यस्ता राजनेता थिए जसलेभारतीय राज्यहरूलाई हडप्नको निम्ति तत्कालीन ब्रिटिश गवर्चर जनरललर्ड वेलेज्लीले लागु गरेको 'संरक्षण-नीति' को अर्व बुझेका थिएयसर्थ उनले यी सबैबाट सजग भएर कूटनीति एवं वीरता दुबै तरीकाप्रयोग गरी अङ्ग्रेजी शक्तिको सामना गरेर नेपालको स्वतन्त्रताकोसुरक्षा गरे भने संवत्‌ १५४९ सालमा नेपाल-चीनपुद्ध समाप्त भएपछि

३ चित्तरञ्जन नैपाली- जनरल भीमसैन थापा- पृष्ठ १३४ विश्लियम हन्टर- लाइफ अफ ब्रेन हाडसन- पुष्ठ ९९

पनि नेपाल र चीन-तिव्वतको सम्बन्धमा रहिरहेको सुस्तीपनालाई तिनलेमैत्रीपूर्ण व्यवहारबाट गतिशीलता प्रदान गरे। यो नै उनको सफलविदेशनीति थियो; कारण - "उनको निम्ति आफ्नौ देशको स्वतन्त्रता-भन्दा प्यारौ र नजिकको वस्तु अरू केही छैन ।”

भीमसेन थापालै आफ्नो एकतीस वर्षको शासनकालमा देशकोआन्तरिक व्सवस्थातर्फ पनि निकँ सुधार गरेका थिए । नैपालको सैनिकसंगठनलाई आधुनिकीकरण गरी सुसंगठित गर्ने पहिलो सेनापति त उनीछँदैथिए, साथै उनले प्रशासन (निज्ञामती। व्यवस्था, न्यायव्यवस्था एवंव्यापार-व्यवसायतर्फ पनि बिभिन्न सुधार गरेर नेपालको प्रशासनिकएवम्‌ आर्थिक जगलाई मजबूत बनाए । यसरी नै उनले बिभिन्नकिसिमको सामाजिक सुधार गरेका थिए भने घरहरा, सुनधारा,वागमतीको पुललगायत विभिन्न निर्माणकार्य सम्पन्न गराएका थिए ।यसरी नै ठाउँठाउँमा बाग-वगैचाहरू लगाउनुको साथै बजार-बस्तीहरूपनि बसाएका थिए । यसरी उनले "अध्यवसाय एवं दृढताद्वारा आफ्नोसारा समय र योग्यता राज्यको सेवा गर्नमा लगाएका थिए ।”

भीमसेन थापा यसरी देशको सुरक्षा एब सुव्यवस्थामा व्यस्तरहेको वेला उनको शासनकालको उत्तराद्वैतिर राजदरबारभित्र उनकोबिरुद्ध पडयन्त्र हुन याल्यो । बिशेष गरेर संवत्‌ १८५५ चैतमा नायबबडामहारानी ललितत्रिपुरासुन्दरीदैबीको मृत्युपश्चात्‌ तत्कालीनमहाराजाधिराज श्री ५ राजेन्द्रबिक्षम शाहका महारानीहरूले राज्यकोप्रशासनमा हात हाल्ने इच्छा गरेपछि भीमसेन थापाको विरोधमाषड््यन्त्रले गति लिन थाल्यो ।” यस कार्यमा मुख्यतया तीन शक्तिसक्रिय थिए - जैदा वडामहारानी साम्राज्यलक्ष्मीदैवी, रणजङ्ग पाँडे(तथा पाँड्रेसमूह) एवं ब्रिटिश रेजिडेन्ट । यो समूह श्री ५ राजेन्द्रविक्रमशाहलाई पनि आफ्नो पक्षमा ल्याउन सफल भएपछि भीमसेन थापाकीदिन सीमित हुन थाल्यो ।

५ हृतरी ओल्डफिल- स्केजस फ्रम नेपाल- भाग १, पृष्ठ २९९५ छ ऐ.,- स्केज्स फ्रम नैपाल- भाग १, पृष्ठ ३०२ चित्तरञ्जत नेपाली- जतरल भ्ीमसैन थापा- पृष्ठ ३१

“भीमसेन थापालाई कनै अपराधमा फसाई तिनको राजनैतिकपतन गराउन उपयुक्त वहानाको खोजी हुँदै थियो ।” संवत्‌ १५९४सालमा आएर तिनका विरोधीहरूले बहाना भेट्टाए । केही दिनदेखिबिरामी भएका वडामहारानी साम्राज्यलक्ष्मीदेबी शाहका ६ महीनाकाकान्छा छोरा देवेन्द्रविक्रम शाहको संवत्‌ १८९४ साल श्रावण वदी ७का दिन मृत्यु भयो । अधिराजकुमारको यही मृत्युबाट षड्यन्त्रकारीहरूलेराजनैतिक फाइदा लिने दाउ रचे । भीमसेन थापाको सल्लाहमा औषधिगर्नै वैद्यहरूले विषयुक्त औषधि प्रयोग गरेकोले अधिराजकुमारको मृत्युभएको हो भन्ने आरोप लगाएर बैद्यहरूसँगै भीमसेन थापा र उनकाभाइ-भतिजाहरूसमेतलाई नेल ठोकी बन्दी बनाए । यसरी एकतीसवर्षसम्म इमान्दारीपूर्वक देश र नरेशको येवा गर्ने भीमसेन थापाकोअबसान षड्यन्त्रपूर्ण ढङ्बबाट एकाएक हुन गयौ ।

श्री ५ महाराजाधिराजको सामु विषमुद्दा शुरू भयो। वूढोभीमसेन थापाले इन्कारीपूर्वक प्रतिरोध गरे - "सरकारले मैरो पोल्टामाहगिवक्सेको गुहुको दाग अझसम्म गएको छैन । मैले माने चाहेको भएउसैवेला सरकारलाई नै मार्ने सक्यैँ । यस्ता थाङ्नै भुसुने बालकलाईमारेर मलाई के फाइदा :”. हुन पनि श्री ५ राजेन्द्रको जन्म हुँदाभीमसेन थापा मुख्नियार नै थिए” भने नाबालक देबेन्द्रविक्रम शाहगह्टीका उत्तराधिकारी पनि थिएनन्‌ । आठ महिनापछि भीमसैन थापानिरपराञ्ल ठहरी बन्धनबाट मुक्त भए ।

भीमसेन थापाको बन्धनमुक्तिबाट उनका विरोधीहरू सतर्क भए ।तिनीहरूले तिनलाई सधैँको निम्ति पन्छाउने विचार गरी संबत्‌ १८९६सालमा पुरानो विषमुद्दा उल्टाएर पुनः बन्दी बनाए । साथै अरू पनिमुद्दा लगाए । प्रमाणको निम्ति झूठो कल्पित कागजात तयार गरियो ।भीमसेन वापाले फेरि पनि कडा विरोध गरे । उनका विरोधीहरूलेउनलाई दोषी ठहराउने साहस गर्न सकैका थिएनन्‌ भने उनलाईबन्धनबाट मुक्त पनि गरेका थिएनन्‌ । तिनीहरूले भीमसेन थापालाईदिइने सजाय भनेर अनेक हल्ला चलाएर उनको कानमा पुग्याएर उनकोआत्मबल टुटाउने प्रयास गरे । यस कार्यमा उनीहरूले नैतिकताको

“ बाबुराम आचार्य- अब यस्तो कहिल्दै नहोस्‌- पृष्ठ ५६

९ चित्तरञ्जन नेपाली- जनरल भीमसेन यापा- पृष्ठ ४४

१० श्री १ राजेन्द्रको जन्म सन्‌ १5१३ डिसम्बर ।तद्नुसार संवत्‌ १८६९) मा भएकोथियो - हेनौंस्‌ एड्एन सैभर- नैपाल अण्डर राणाज्‌- पृष्ठ ४७२

सीमासमैत नाघेर भीमसेन थापाको कानमा यस्तोसम्म हल्ला पुच्साए -“उनकी पत्नी ।भक्तिकुमारी) लाई बस्व्रहीन तुल्याई शहरमा डुलाइनेभएको छ र उनले यो दृश्य गुहुमा गाडिएर हेर्नुपर्नेछ ।"१

बिभिन्न किसिमको हल्लाबाट त्यसबेलासम्म किञ्चित विर्चलितनभएका भीमसेन थापालाई यस हल्लाले ठूलो आघात पुग्यायो, उनकोधैर्य दुट्यो र यस्तो अमानुषिक दृश्य हेर्नु नपरोस्‌ भनी बन्दीकोठाकोभ्यालको ऐना फोडेर त्यसैको टुक्राले घाँटी सेरी आत्महत्या गर्ने प्रयासगरे ॥२ यो घटना संवत्‌ १८९६ साल श्रावण ८ गते भएको थियो । एकैपटकमा उनको गला छिनिएन । त्यसवेला उनलाई औषधिमूलो गरेकोभए शायद बाँच्ने थिए होलान्‌, तर औषधि गर्ने त कुरै छोडौं त्यस्तोगर्नु न बाँच्नुको अवस्थामा परी छटपटाइरहेका एबं रगतले लतपतभएका अर्धचेत भीमसेन थापालाई विष्णुमती नदीको किनारामा बेवारिसअवस्थामा फ्याँक्न पठाइयो र त्यहीँ ९ दिनसम्म छटपटाएर आखिरश्रावण १६ गतै उनले प्राणत्याग गरे । उनको दाहसंस्कारसम्म गर्नेदिइएन र पालो-पहरा राखेर उनको लाशलाई स्याल, कुकुर रगिद्धहरूलाई खुवाइयो ।१ यसप्रकार एक महान्‌ देशभक्तको अमानुषिकढङ्गबाट दुःखदायी अन्त हुन गयौँ ।

यिनै मुख्तियार भीमसेन थापाको अन्तिम ९ दिनको दारुणअबस्था नै सिद्धिचरण श्रेष्ठको प्रस्तुत काव्य भीमसेन यापाको आधारभूमिहो । एक महान्‌ राजनेताको अमानुषिक दुर्दशाबाट प्रभावित भएर नैउनले यस काव्यको रचना गरेका हुन्‌ । कविकै शब्दमा-

“नेपालको राजनैतिक इतिहासमा लामौ समयसम्म मुख्तियारपदमा रही देशको हाली-मुहाली चलाएका भीमसेन थापाको करुण कथार व्यधालाई मैले आजभन्दा दुई दशक पहिलेदेखि नै शब्दमा उतार्नथालेको हुँ। सेरिएर जीवन र मृत्युको दोसाँधमा नौ दिनसम्मविष्णुमतीको किनारमा फर्याँकएका र छटपटाइरहेका भीमसेन थापाकोपहिलो दिनदेखि नौ दिनसम्मको कारुणिक मनोदशालाई चित्रण गरी योऐतिहासिक खण्डकाव्य आदरणीय पाठकवर्गप्रति समर्पण गरैको छु ।"

1१ विलियम हन्टर- लाइफ अफ बि. हाङसत- पृष्ठ १७६१२ कसैकसैको भनाइ भुत्ते खुकुरीले भन्नै छ।१३ बाबुराम आचार्य- अग्र यस्तो कहिल्यै नहोस्‌- पृष्ठ ७०

नेपाली-काव्यक्षेत्रमा युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको देनबारे यहाँकोट्याइरहनु केही आवश्यक छैन । असङ्ख्य फुटकर कविताहरूका धनीसिद्धिचरण श्रेष्ठका लामा कविताका रूपमा कतिपय खण्डकाव्यहरू पनिप्रकाशित भइसकेका छन्‌ । नेपालीभाषा र नेपालभाषामा समैत गरैरअहिलेसम्म प्रकाशित उनका केही खण्डकाव्यहरू यसप्रकार छन्‌ -उर्वशी, मंगलमान, आँशु, लुभुनी, तष्णा, उत्तराविलाप, जुनकिरी,शावरी, आत्मचिलौना, ज्यानमाराशैल, नेपाल ।एवं विश्वव्यथाका विभिन्नअंशहरू। । उनका यी काव्यहरूमध्ये कुनै पौराणिक बा अलौकिकमिथकमा आधारित छन्‌ भने कुनै अत्यन्त आत्मीय व्यक्त ।अझ भनुँछोरा) को मृत्युबाट विह्वल भई लेखिएको थियो । अनि मंगलमानचाहिँसमकालीन राजनैतिक विषमता, अन्याय र शोषणको विरौधमा आधारितथियौ । यस प्रसङ्गमा हेर्दा प्रस्तुत शोककाव्य भीमसैन थापाको निर्माणभिन्नै परिवेशमा हुन गएको छ भन्न सकिन्छ ।

जस्तौसुकै जटिल एवं दुबांध बिषयलाई पनि अत्यन्त सरल एवंबौधगम्य तरीकालै प्रस्तुत गर्न सक्नु नै सिद्धिचरण श्रेष्ठको आफ्नोविशेषता हो । उनले यही गरेका छन्‌ विश्वव्यथा, आँस्‌ र मंगलमानमा ।अनि भीमसेन थापामा पनि उनको यही शैली, यही तरीका उजागरभएको छ । यस्तो दारुण कथालाई पनि उनले सहज र सरल तरीकालेप्रस्तुत गरैका छन्‌, तर अत्यन्त मार्मिक ढङ्गले । सिद्धिचरण श्रेष्ठ अत्यन्तसंबेदनशील कवि हुनुको साथै एक राष्ट्रवादी व्यक्ति पनि भएबाटभीमसेन थापाको त्यस्तो दारुण दुर्देशाबाट उनी द्रवित हुनु अस्वाभाविकथिएन, त्यो पनि त्यतिका वर्षसम्म शासन सम्हाल्ने राष्ट्रभक्तमुख्तियारको अमानवीय दुर्देशाबाट । यसर्थ कविको तीव्र संवदेनाले गर्दायस काव्यमा पत्रतत्र सत्र शोक र करुणा व्याप्त छ भने उनकोराष्ट्रभक्तिले गर्दा बीचबीचमा राष्ट्रप्रेम पनि छचल्केको छ। अनिनेपाली-काव्यजगत्‌मा एकमात्र अग्रणी क्रान्तिकारी एवं बिद्रोही कविकोरूपमा परिचित सिद्धिचरण श्रेष्ठबाट यस काव्यमा अन्याय रअत्याचारको विरोधमा बिद्रोह व्यक्त हुनु पनि स्वाभाविकै भयो । यसरीयी तीनोटै भावनाहरू शोक, राष्ट्रभक्ति एवं विद्रोहको सम्मश्चण बन्तपुगोको छ- भीमसेन थापा काव्य ।

के भो आज छ टक्क कान्तिपुर नै चाञ्चल्य सुस्ताउँदोसारा कालिगढी सुकेर यसको लाव्रण्य अस्ताउँदो,कै सिङ्गार-पटारले रहित भै आयो उदासीनताचा जान्छे कि सती समस्त नगरी ली काखमा दीनता ।

यसरी अमरावती कान्तिपुरीको लाबण्य अस्ताएको अवस्थाबाटशुरु भएको यो शोककाव्य शुरुदेखि अन्तसम्म करुषै-करुणाले व्याप्त छ,शोक र व्यवाले सन्तप्त छ । सारा नगरको अवस्था नै अस्वाभाविक छ ।यसैले भीमसेन थापाका यी कीर्तिहरूमा पनि कवि त्यस दिनस्वाभाविकता पाउँदैनन्‌ -

लागी लाज नुहीनुही धरहरा कैँ लुक्त पो खोज्छ कि !सुन्धारा पनि आज लौ विकल भै रोईरहेको छ कि !पानी होइन आँसुको भल यहाँ 'फारीरहेको छ कि !

कति सरल, तर मार्मिक अभिव्यक्ति ! लुक्नै खोजे पनि कहाँलुकोस्‌ बिचरा धरहरा - भीमसैन थापाको राष्ट्रिय अभियानको प्रतीक !अनि जस्तै बुःख भए पनि कसरी आँसु झार्न सकोस्‌ विचरा सुन्धारा -प्यासी जनताको प्यास मेट्न अविरल बगिरहन विवश धारा !

अब हेरौं तलका यी पड्क्तिहरूमा - सेरिएर मनु न बाँच्नुकोदोसाँधमा परेका रक्ताम्य भीमसेन थापाको अवस्थाप्रति वन्दीगृहमा पालोबस्नै बिचरा पहरेदारको मार्मिक अभिव्यक्ति -

धारा रक्त छुटेर उफ्‌ दलिनमै रातो थियो सारमाहेर्थे पस्तु हुँदैनथ्यो तर अहो ! ताला थियो द्वारमाताल्चा खोल्न परन्तु क्वै जनहरू आउन्तथै त्यो घडीताल्चा थ्यो मुखमा निकाल्न नहुने उच्छवास कस्तो हरि !

कस्तो दुर्देशा ! भित्र कोठामा रक्ताम्य भएर छटपटाएर मृत्युकोदोसाँधमा छ मान्छे, तर ताल्चा छ ढोकामा, खोल्न कोही आउँदैन । अनित्यो अवस्था देखेर पनि बिचरा पाले बोल्न कराउन त के सस्केरासम्मपनि हाल्न सत्तैन; कारण उसको मुखमा पनि ताल्चा छ, भोटै ताल्चा ।यसकारण बिचरा पाले बोल्दै नबोली, सुस्केरासम्म पति हाल्त नसकीटुलुटुलु हेर्न विवश छ यसरी -

ढोकाबाहिर रक्तधार बहँदै आईरहेको थियोजे होस्‌ किन्तु चुइँक्कसम्म नगरी हेर्नै परेको थियो ।

बोल्न नपाए पनि उसको मनले यतिसम्म चाहिँ भन्दोरहेछ -

मूढी भ्रैकन हेर्छु त्यो दुलुटुलू हा ! के भयो लौ न नि,वैरीले पनि देख्नु सुन्नु नपरोस्‌ यस्तो त काहीँ पनि ।

ढोका त खुल्छ कोठाको, तर औषधिमूलो गर्न होइन, बरु तीअधमरा व्यक्तलाई घिच्याउँदै लगी विष्णुमती नदीको किनारामा फ्यांग्न,ताकि त्यो त्यहीँ छटपटाएर मरोस्‌ -

भुत्ल्याएर चरो कठै ! अधमरो ल्याई नदीको तटफ्याँकेको सरि आज विष्णुमतिमा मान्छै कुनै छट्पटबेहोशी अनि होशको विचमहाँ झुण्डीरहेको छ त्योसेरी मर्न भनेर मन नसकी तडपीरहेको छ त्यो ।

भीमसेन थापाको आत्महत्याको सम्बन्धमा कुनै इतिहासकारकोभनाइ छ-“आत्महत्याको प्रयास गर्नु भीमसेन थापाको मानसिककमजौरीसिबाय अरू कही हैन ।”" तर त्यसरी षद्यन्त्रपर्ण ढंगबाटबन्दी बनाइएका भीमसेन थापाले आफ्नी पत्नीको यस्तो दुर्दशा हुनेसुनेपछि आत्महत्या नगरी यस्तो दृश्य टुलुटुलु हेरिरहन्‌ बहादुरी होलात ? किनभने यस्तै किसिमको अमानुषिक तरीकाबाट वैद्य भाजुमानकोहत्या गरिएको थियो ॥“ हेर्नोस्‌, भीमसेन थापाको आत्महत्याकोसम्बन्धमा कब्रिको कै भनाइ रहेको छ -

ठुलो पाप भनिन्छ शास्त्रहरूमा हो आत्महत्याकन

के लाग्यो तर भीमबाट नभई निर्घात आफ्नो बध

बौँलष्टी त्यस कालको खटनमा आफ्नी पियारीकन

नाङ्गै फौजमहाँ घुमाउन सुनी को ज्यून सक्थ्यो भन ?

त्यस्तै -

वीरात्मा कसरी सहन्छ यतिको निष्ठूर बेइज्जतीमान्छन्‌ लाख गुना सधैँ असल हो सेरेर मर्नु बरु१५ बाबुराम आचार्य - अब यस्तो कहिल्यै नहोस्‌- पृष्ठ ७११५ हु, हे. पूर्वोक्त पुष्ट ६६

यौटा देहनिमित्त दुगति सही कं वीरले ज्यूँदछ :आफ्नो मान र शान राख्त उसले मृत्यु स्वयं रोज्दछ ।

एउटा देशभक्त, राजभक्त राजनेता जसले आफ्नो सारा जीवनदेश र नरेशको कल्याणमा बिताए त्यस्ता व्यक्तिको त्यस्तो किसिमबाटअवसान भएकोमा राष्ट्रबादी कवि सिद्धिचरणको मनमस्तिष्क रन्थनाउँछभने त्यो अस्वाभाविक हैन । यसर्थ उनी भन्छन्‌ -

आफ्नो शक्ति तमामले मुलुकको सेवा गरी सर्वदा

मान्छे भैकन क जियो मुलुकको रक्षा र सम्मानमा

राजा रैयतनिम्ति रैयत सधैँ राजानिमित्तै भनी

जसको जीवनले प्रभावित गप्यो, त्यसकै फुट्यो जीवनी ।

साथै,

यो कस्तो जडता विदीर्ण दिलको यो प्राणघाती व्यथा-यो देख्ता पनि चूपचाप रहने यो मर्मघाती कथा-साँच्चै घोर अनथं पो हुन गयो कै देख्नु यस्तो पस्योभाँच्‌ँ लाग्छ मलाई यो कलम नै के लेख्नु यस्तो पन्यो !

यत्तिकैमा कवि चुप हुँदैनन्‌ । विद्रोही कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठकोलेखनी अन्यायको विरौध नगरी कसरी मौन रहन सक्छ : यसर्थ उनीअन्यायको बिरोध गर्न आह्वान्‌ गर्छन्‌-

नेपाली जन चृप छौ तिमीहरू अन्याय यस्तो सही

बोल्दैनौ किन न्यायका दुई कुरा हा ! प्राण लुछ्दा पनि ?

साथै,

थुकला है इतिहासले यदि यही लिन्छौ भनै भीरुता

मुर्दाको चकमन्नता पनि यहाँ लज्जाउने मौनता ।

कविको यो आक्रोश केवल जनतामा मात्र सीमित हुँदैन ।उनलाई याहा थियो - भीमचेन थापा देशभक्तको साथै अनन्य राजभक्त

पनि थिए । यसैले उनी राजाको अहित हुने कुनै पनि काय गर्न सक्तैनन्‌,न त नावालक अधिराजकुमारको हत्या नै गर्ने सक्छन्‌ । यसै क्रालाईलिएर कवि आफ्नो भावना यसरी पोख्छन्‌ भीमसेन थापाको वाणीभएर -

हत्या राजकुमारको किन गरुँ के स्वार्थ यस्तो गरी

यस्तो नीच कुकर्म गर्छ यसले भन्नै कुरामा परी

राजा ! आज मलाई सेरिनु समेत्‌ पर्ने अवस्था दियौ

मेरौ जीवनको तमाम रचना च्यातेर फालीदियौ ।

यसरी अरूहरूको अर्थात्‌ षडयन्त्रकारी भारादारहरूको कुरा सुनेरभीमसेन वापामाथि राजाले गरेको अन्यायपूर्ण कार्यको विरोधमा कविआफ्नो आक्रोश यसरी व्यक्त गर्दछन्‌ -

राजा कत्ति नसोचने र अरुकै हाहा करैमा परी

यस्तो निष्दुर लाञ्छना पनि ममा थौपर्दियौ बेसरी

राजा भैकन यात्ति दुर्बल भई के काम चल्ला हरे !

यो नेपाल बनाउने क्रम यहां जारी कसोरी हुने ?

यसर्थ राजाले बिबेक-बिचार पुच्साएर का्यं गर्नुपदै्छ न किअरूको हाहामा मात्र लागेर । किनभने -

नासौ हौ बुझ राज्य भन्नु जनको माग्छन्‌ त फिताँ पनीराजाले दिनुपर्छ हर्षमतले कर्तव्य आफ्नो भनीनासोलाई समात्न सक्षम भई बन्नू प्रजावत्सलजस्तै पार्दछ मेघले हरघडी बाली सपाने जल

यसप्रकार युगकवि सिढिचरण श्रेष्ठको प्रस्तुत काव्य भीमसेनथापा करुणाप्रधान काव्य भए तापनि यसमा राष्ट्रप्रेम र अन्यायविरोधीआक्रोश पनि सम्मिश्चित छ। उनका अधिकांश अन्य काव्य वाकबिताहरूमा पनि यस्तै भावनाहरू विद्यमान रहेको हामी पाउँछौँ ।निश्चय पनि सिद्धिचरण श्रेष्ठले भीमसैन थापा काव्यको रचना गरेरनेपाली काव्यजगत्‌मा एक अर्को अमूल्य दैन दिएका छन्‌ । अस्तु ।

के भो ! आज छ टक्क कान्तिपुर नै चाञ्चल्य सुस्ताउँदोसारा कालिगडी सुकैर यसको लावण्य अस्ताउँदो

“के सिङ्गारपटारले रहित भै आयो उदासीनता

वा जान्छे कि सती समस्त नगरी ली काखमा दीनता” ॥१॥

यामै श्रावणको छ किन्तु अहिले बाधा परेको कुन ?गोज्याङ्ग्रो सरी हाँस्न थाल्छु कहिले शोकाश्रु झारी रुनमान्छे छन्‌ सब च्‌पचाप कसरी सातो उडेको छ कि !चौतर्फी जब शैलराजहरू छन्‌ नैराश्य ढिक्कासरि ॥२॥

खोई कान्ति कता छ ! कान्तिपुरको हिस्सी, छटा जग्जगी ?लागी लाज नुहीनुही धरहरा कैँ लुक्न पो खोज्छ कि !सुन्धारा पनि आज लौ विकल भै रोईरहेको छ कि !

पानी होइन आँसुको भल यहाँ झारीरहेको छ कि ! ॥श॥

आीमसेल यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य १

कस्तो भार गरौं परेर दिलमा मान्छै उदासीन छ

कै भौ आज यहाँ स्वयम्‌ प्रकृति नै रोयो कि झैँ लाग्दछकस्तो साबिक थ्यो परन्तु अहिल्यै यो हाल कस्तो भयोध्वाँसो टम्म दलेर कान्तिपुर नै बेतालको देखियो ॥४॥

खाएको सरि नून कान्तिपुर यो झोक्रीरहेको किन ?

के भो भीषण पीर त्यो कुन पन्यो नैराश्य यस्तो किन ?" राम्रो औ शुभको कुनै पनि यहाँ भेटिन्न क्यै लक्षणचारैतर्फ समस्त कान्ति अहिले रोईरहेको किन ? ॥५॥

जम्काभेट छ बल्ल मित्र दुइटा गुम्सेर धैरै दिन

के भो आपस स्नेहको भल कुनै उर्लन्न छाती छुनमानौं आज निषेध हिँड्त ममता नेपालको मार्गमायद्‌वा मानवता बिरोध दिनको हो यो कुनै योजना ॥६॥

शद्धा, भक्तिनिमित्त आज छ ठुलो एकादशीको दिन

पूजा, स्नान र पाठले मल घुने पारौँ हिया पावनशरद्धार्थीहरू तीर्थ-तीर्थहरूमा जान्छन्‌ बिहानै उठी

के भो किन्तु विरक्त देख्छु सब ता मानौं मलामी सरि ॥७॥

२८भ्रीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

गर्दै धर्म र कर्ममा रत भई एकान्तमा गै बसी

पार्ने निर्मल चित्त नै छ सबको हो आज एकादशी

के भो के स्थिर चित्त नै नरहने आगो बलेकोमहाँ

बस्दाको सरि आज देख्छु सबको कस्तो अवस्था यहाँ ! ॥८॥

साराको मनभित्र शान्ति नरही ऐले कता गो कताकालो घोर अशान्तिको भल बगी डुब्दैछ सारा छटारुन्छन्‌ बालक-बालिकाहरू उसै आफै पिरोलेसरि

त्यो अज्ञात, अदृश्य हैतु कुन हो बुभनै नसक्ने पनि ॥२९॥

पानी आज परेर झम्‌झम यहाँ केही न होश छ

घोई घाउ सफा गरेर उसमा को सान्त्वना छर्दछ ?मानौं कष्ट अधाहको प्रकृतिले छर्केर पानी सुधा

उस्को घाउ निको बनाउन भनी तम्सीरहेकी यहाँ ॥१०॥

आई राजमतीहरू जलघडा बोकेर हिँड्छन्‌ कतिचिप्लन्छन्‌ तर भग्न आशक कुनै सौन्दर्य हिस्सी लुटीज्युँदो पार्ननिमित्त त्यो छिन कुनै कोर्दैन गाना किन ?भावावेग कतै नतिस्कन दिने हेक्का रह्यो छिन्‌छिन्‌ ॥११॥

अीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य ,' रै

के को रास छ व्याप्त आज यसरी कस्तो नराम्रो घडीउड्छन्‌ काग र गिद्ध व्योमभरमा नाना कशङ्गा छरी ।

के बेसाइत सूचना दिन गयो आपत्‌ कुनै भीषण

लागेको छ कि खुल्नखुल्न अहिले बिच्छी दिई दर्शन ॥१२॥

पर्दा आपत देशमाथि जसले रक्षा गरी सर्वदा

हाम्रो इज्जत शान राख्न चतुरा ती वृद्ध मन्त्री कता ?

घोडा कटकट टापको पवनको सन्तान होला सरि

चढ्दै वाहिर निस्कंदैन किन क विश्वास, आशा छरी ? ॥१३॥।

निस्कन्नन्‌ किन भीमसेन अहिल्यै छैनन्‌ कि यो देशमा ?यो वेला उनलाई देख्न पनि ता हुन्थ्यो अरै सान्त्वनाजाडोको दिन घाम तुल्य उनको अस्तित्त्र हुन्थ्यो यहाँघुम्छन्‌ लायक वीरको मुखमहाँ आपत्ति टार्ने छटा ॥१४॥

यो निश्चेष्ट शरीरभित्र कसरी आँधी, हरी यत्तिको ?केही हल्चल छैन किन्तु मनमा बीभत्स ज्वाला अहो !यो जाबो तन तीन हात यसको सेरो र फेरोनहोओगटने सब वेदना जगतको आलोक यो चेत हो ॥१५॥

४ /भीमसेत थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

दुई

ए ! के भो नहुने कुरा हुन गयो बित्यास-बित्यास भोरक्तस्तान गरेर भीम मुखिया भैंमा ढलेको छ त्योभित्तामा पनि रक्तधार कसरी लागिरहेको अहो !

देख्ता हुन्छ छियाछिया हृदय यो सास्दै नराम्रो भयो ॥१॥

छातीमा कृत पीर बञ्जन गई यो काण्ड यहाँ भयो

मन्त्री भीम प्रबुद्धले किन हरे ! यो आत्महत्या गत्योसारा सन्न भई सुनी खबर यो विश्वास नै हुन्नथ्योकालो, क्रूर, कठोर वास्तविकता जिब्रा निकालीरह्यो ॥२॥

ली कानेखुस मार्ग जत्ति फिँजियो कालो समाचार योमान्छै होशविहीन तुल्य हुन गै केबल सुनी नै रह्यो

यो कानेखुस साँप देशभर नै घुम्दै छ पोख्तै विष

कस्तो सन्सन यो प्रभाव जसको मान्छे हुने निश्चल ॥३॥

औमसैन थापा एतिहासिक खण्डकाव्य ५

यो संसारमहाँ हुनै र नहुने को सक्छ खुट्टयाउन

के दोषी हुनु भीम, गर्नु उनले हत्या छ के सम्भव ?उल्टो सृष्टि चल्यो र भग्न दिलमा निर्घात भूकम्प भोआस्था, शक्ति र भक्ति, मुक्तिहरूको विश्वास नै हल्लियो ॥४॥

ए भुत्ते खुकुरी ! सहायक बनी यो काण्ड तैँले रचिस्‌फोरी उज्ज्वल देशको मुटु चिरी सारा अँध्यारो गरिस्‌केवल्‌ साधन मात्र नै तँ त नहोस्‌ के दोष तेरो भनूँयस्तो निर्मम वबाध्यताकन यहाँ धिक्कार हो ल्याउनु ॥५॥

दौषी भन्दछ भीमसेनकन को ? सक्दैन यस्तो हुनढुङ्गामा बरु प्च फुल्दछ भने विश्वास गर्नेछु म

मार्ने बालकलाई भीम कहिले षड्यन्त्रकारी हुनसक्दैनन्‌ भनि देशका सबजना सक्छन्‌ सही लाउन ॥६॥

ठूलो पाप भनिन्छ शास्त्रहरूमा हो आत्महत्याकनकै लाग्यौ तर भीमबाट नभई निर्घात आफ्नो बधबौलड्डी त्यस कालको खटनमा आफ्नी पियारीकननाङ्गै फौजमहाँ घुमाउन सुनी को ज्यून सक्थ्यो भन ? ॥७॥

६ भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

वबीरात्मा कसरी सहन्छ यतिको निष्ठूर बेइज्जतीमान्छन्‌ लाख गुणा सधैँ असल हो सेरेर मर्नू बरुयौटा देहनिमित्त दुर्गति सही के वीरले ज्युँदछ ?आफ्नो मान र शान राख्न उसले मृत्यु स्वयं रोज्दछ ॥८॥

फोस्रो बात गरेर दोष त्यसको थुप्नेर आफूमहाँनडग्याई अझ पर्सिएर अहिले छाड्ने भनी फौजमासुन्दा भीम भएर क्षुब्ध दिलको अत्यन्त मर्माहतआफैमाथि प्रहार गर्न उसले मान्यो वरु इज्जत ॥९॥

चेष्टा निष्फल मर्नुको हुन गई छ श्वास चल्दो अझमाछो झैँ कति छट्पटी हुन गई तातो कराई बिचयस्तो त हुनु हुन्नथ्यो तर भयो दुश्चक्र हो कालकोगाह्रो पर्छ न मर्नु, घिदघिट भई उम्काइदै प्राण यो ॥१०॥

पाले जो त्यस कालमा जति थिए भन्थे डराई बराकस्तो काल कठोर पस्न नहुने ताल्चा थियो द्वारमाढौका प्वाल चियाइ भित्र जब यो देखेँ कराएँ पनिआएँ धेर परन्तु शक्ति नभई हेरेर फर्कै अनि ॥११॥

भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाब्य /७

नर्माया यतिसम्म देशभरिमा मैले कतै देखिनँ

त्यो वेला पनि कत्ति औषधिमुलो त्यो ठाउँमा पाइनँयौटा वस्त्र लिएरसम्म पनि क्वै पुछ्दैनथ्यो घाउमाभन्थै पाप फुटेर दुर्गति भयो, पाँडेहरू गाउँमा ॥१२॥

देखेँ आज नदेख्नु थ्यो जुन कुरो बीभत्स दृश्यावलीकालीमन्दिर-वेदीमा बलि बनी राँगो ढलेको सरि

के संभझूँ अति नारकीय घटनालाई मरेको भनी

वैरीले पनि देख्न, सुन्न नपरोस्‌ यस्तो त काहीँ पनि ॥१३॥

टण्टा, आर सबै बिसाउन भनी यो आत्महत्या गन्योरोजेको उसले प्रयत्न नपुगी सङ्गष्टमा क पन्योआलो घाउ छ हेर रक्त बहने क्या वेदना खप्दछकैले खुल्दछ होश कहिले बेहोश भै ढल्दछ ॥१४॥

८८ भीमसेत थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

भुत्ल्याएर चरो कठै ! अधमरो ल्याई नदीको तट

फ्याँकेको सरि आज विष्णुमतिमा मान्छे कुनै छटपटबेहोशी अनि होशको बिचमहाँ 'झुण्डिरहेको छ त्योसेरी मर्न भनेर मर्ने नसकी तडपीरहेको छ त्यो ॥१॥

चिन्ता दारुणबाट मुक्त हुनको चेष्टा गरी सेरिया

के भो प्राण परन्तु छुदन नसकी अड्की तनैमा रह्योआलो घाउ अझै छ भन्भल गरी निस्कीरहेको रगत्‌मायाले तर छैन क्वै पुछिदिने कस्तो अँध्यारो बखत्‌ ! ॥२॥

कोही छैन परन्तु साथ उसको दर्भाग्यमा क पन्यौयस्तोमा पनि एक साथ नहुने के पाप उस्ले गस्यो ?वैरीलै पनि देख्नु, सुन्नु नपरोस्‌ यस्तो त काहीँ पनि

यस्तो हालत लेख्न सक्तिनँ म ता थामू कि यो लेखनी ॥३॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ९,

यौटा लास छ किन्तु श्वास उसको चल्दै छ ऐलेतकबेवास्ता अवहेलनाबिच परी पीडा छ मर्मान्तक

यो नै व्यक्ति थियो प्रशस्त जसको यो देशमा हैकमऐले हेर सहीरहेछ कसरी यौ यातना निर्मम ॥४॥

श्रद्धा, भक्ति अनन्त काल जसलै यो देशभित्रै भन्योसम्झी केवल देशनिम्ति जसले कर्तव्य धेरै गन्यो

केही मान नपाई प्रेम ममता सुक्दै छ डढ्दै यहाँ

यस्तो निष्ठुरता कहीँ जगतमा होला र सम्भावना ? ॥५॥

थोपा आँसु चुहाइ आज उसको क्वै छैन रोईदिनेलाएको उसले अनेक गुणको क्यै मोल सम्झीदिनेऐले हा ! जलबिन्दुसम्म मुखमा पार्ने भएनन्‌ कुनैके लाग्यो उसको भएपछि हरे ! बैरी स्वयं दैव नै ॥६॥

कस्तो जीवन थ्यो कसो हुन गयो हा कालको चक्र योयौटा सानु चरो उडी गरुड भौँ आकाश ढाक्ने भयोभझोक्का एक परेर किन्तु अहिले यो दुर्दशामा पस्यो

जाबो जीवन्त निर्घिन एक तुच्छ भुसुना जस्तै भई त्यो मन्यो ॥७॥

१० भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

नेपाली जन चूप छौ तिमीहरू अन्याय यस्तो सहीबोल्दैनौ किन न्यायका दुइ कुरा हा ! प्राण लुछदा पनिके भो आज म सोच्न सम्दिनँ हरे ! निस्तब्ध सारा जनकस्तो घोर कलङ्ग देशबिचमा लाईरहेछँँ भन ? ॥८॥

पुर्खाको गरिमा कतातिर डुब्यो नेपालको शानमा

ध्वाँसो घोर लगाउँदै जिउनु छ्या ! हे देशका कालिमातिम्रै देश न हो यहाँ यदि कुनै बेइज्जती हुन्छ त

तिम्रो नाक यहाँ रहन्छ कसरी ठाडो भई लौ भन ? ॥९॥

यस्तो ता हुनुहुन्न हुन्न यसले बिग्रन्छ देशै पनि

भावी सन्ततिमाथि छाप यसको पर्ला बडो बैगुनी

तिम्रो न्याय मरीरहेछ कसरी यो देशका पक्षमा

केको आड लिएर फेरि जिउने यौ घोर सङ्घर्षमा ? ॥१०॥

हुन्छन्‌ निश्छल वीरकर्महरूको आधार यो लोक नै

त्यो नै लोक कृतघ्न भौँ भद्ददिए के अर्थ सत्कर्मकै ?तिम्रो नै हकको निमित्त उभिने त्यो उच्च खम्बा ढल्योबोल्दैनौ किन किन्तु हा ! चुइक नै नैराश्य कस्तो लियौ ? ॥११॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य /११

थुक्ला है इतिहासले यदि यही लिन्छौ भने भीरुतामुर्दाको चकमन्नता पनि यहाँ लज्जाउने मौनताधिवकार्ने छ भविष्यले जतिसुकै टाढा पुगे तापनितेर्सी यो घटना सधैँ छ रहने पीडा र बेथा बनी ॥१२॥

आफ्नो चीज महान्‌ समाल्न नसकी फ्यांकीरहेछौ भनेतिम्रो निम्ति मरेर फेरि कसले गर्ने भलाई हुने ?नेपालीहरू बिम्झ-बिम्झ जनको कल्याणमा दिन्‌दिनयौटा वीर मरीरहेछ कसरी हा ! तडपँदै छिन्‌छिन ॥१३॥

कैल्यै घटन दिएन मान उसले यो देशको उज्ज्वल

कैल्यै घट्न दिएन शान उसले यो देशको निर्मल

कैल्यै लाग्न दिएन दाग उसले नेपालको भालमा

कैल्यै मेट्न दिएन कात्त उसले सीमा कुनै कालमा ॥१४॥

आफ्नो शक्ति तमामले मुलुकको सेवा गरी सर्वदा

मान्छे भैकन क जियो मुलुकको रक्षा र सम्मानमा

राजा रैयतनिम्ति रैयत सधैँ राजानिमित्तै भनी

जस्को जीवनले प्रभावित गन्यो, त्यस्कै फुट्यो जीवनी ॥१५॥

१२८ भ्रीमसेन मापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

यो कस्तो जडता विदीर्ण दिलको यो प्राणघाती व्यथा

यो देख्ता पनि च्‌पचाप रहने यो मर्मघाती कथा

साँच्चै घोर अनर्थ पो हुन गयौ के देख्नु यस्तो पस्यो

भाँच्‌ँ लाग्छ मलाई यो कलम नै के लेख्नु यस्तो पन्यो ! ॥१६॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य /१ ३

चार

र ! शङ्खध्वनि बज्छ जागरणको आह्वान यो होइनघण्टा बज्दछ टिन्न मन्दिरमहाँ यो अर्चना होइन

घण्टा, ढोलक, शङ्ख आज सव नै यौटै कुरा भन्दछन्‌कालैको पनि निल्न आँट नहुने यो भीम मूर्छा किन : ॥१॥

मीठो कण्ठ अजस्च गीत-गठरी खोल्दै धरामा चरामानौं भन्छ कतै अपार दिलभौँ लौ भीमलाई बच्चाघन्क्यो गीत 'बचा-बचा' ध्वनित भै आकाशमा गुञ्जनपोत्छन्‌ साबिक भझौँ घुमेर घरमा लक्ष्मीहरू आँगन ॥२॥

खुल्छन्‌ खुल्न त द्वार ती घरघरै कर्तव्यधारा छुनकिङकर्तव्यविमूढ भैकन सबै छन्‌ घाइते नै तर

हत्या भीम अमात्यको हुन गई हत्या स्वयंको सरिनेपाली जन आज आहत भई ज्युँछन्‌ यहाँ के गरी ! ॥॥

१४, भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

स्वास्तीमानिस यन्त्रभैँ जलघडा च्यापेर काखीबिच

पानी भर्न हिजो र अस्ति सरि नै जान्छन्‌ पंधेरातिरपानी भर्न परन्तु झट्ट नसकी आफैँ विचार्छन्‌ पनिपानीको बदला यहाँ रुधिर पो बग्दै रहेको कि क्या ! ॥४॥

पीडाभित्र असैह्य आज हुन गै रेट्दा गला भूमिलेआएको सरि रक्तधार बहँदै झर्नाहरू हुन्‌ कि के!तातो नै छ अझै प्रवाह त्यसको यो आत्महत्या दिनयस्तो नै छ तमाम देशभरिमा जानी नजानीकन ॥५॥

गाई पनि दूधधार रगतै निस्कैसरी लाग्दछ

मान्छेको सब कर्मको गतिमहाँ रोक्का उसै आउँछ

सारा गडबड नै छ आज मनमा अन्योल-अन्योल छज्वालाभित्र छ किन्तु बाहिर भने सुन्सान-सुन्सान छ ॥श्ता

भौली आउँछ छोप्नखातिर हिजो जस्तो हिजोअस्तिको

लागी राश अतीत बन्छ गहिरो छोपेर छौपिन्न त्यो

कालो दुर्घटना हिजो जुन भयो त्यो आज झन्‌ चर्कियोबाक्लो दूर भविष्यसम्म पनि क्यै छोपिन्न, ढाकिन्न त्यो ॥७॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाठण १४५.

बोल्दैनौ किन च्‌प छौ तिमीहरू हे बजञ्जठिन्गाहरू !मान्छेको किन भेष ? बाँच पशु झौँ खाएर घाँसै बरुकेवल भार बढाइ पृथ्वीतलको के जन्म याहाँ लियौ ?कस्ता घोर कलङ्गको बिउ छरी नेपाल कालो गप्यौ ? ॥«॥

यो पीढीकन लाख-लाख धरिको धिक्कार-धिक्कार छ

आफ्नो मानिसलाई चिन्न नसकी तड्पाई जो मार्दछ

त्यस्तो पो कुन बाध्यता हुन गयो आरोप झुट्टा लिने ?आफ्नो मानिस भीम भन्न नसकी कै के भयो देशमा ? ॥९॥

हे मेरा प्रिय देशका जनहरू सोझा र सीधा सब !

यस्तो घोर अनर्थको निच समेत्‌ बोल्दै नबोल्ने किन ?तिम्रो मानिसलाई आज यसरी हत्या गरायौ भने

तिम्रो ज्यान यहाँ सुरक्षित भनी को भन्न सक्ने हरे । ॥१०॥

तिम्रा ती प्रहरी अनेक लहरी छन्‌ उलँदै तेत्रमा

टाढा देश कुताकुनातक भिजी छाईरहन्धै जुन

सेनाको पनि उच्चता शिखरको चाहन्छ रे पल्टन

' पल्टन्छ त देशको कुन दशा जाओ उठाओ अब ॥११॥

१६८ भीमतैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

जिश्ो थुत्छ भनेर काँधर बनी छोपेर साँचो कुरा

यस्तो निर्घिन, बाध्यताकन लिई बस्दै छ मान्छे यहाँअन्यायीहरू देशमा बिउ समेत्‌ राख्तै नराखौँ भनीउर्लेको दिल एकसम्म पनि के नेपालमा छैन कि ? ॥१२॥

बोकी देश चलाउने रथमहाँ पाङ्ग्रा थियो जो अघिथर्कन्थ्यौ मुटुसम्म शत्रुहरूको यो भीम नामै सुनी

ऐले यो छ यहाँ कठै ! अधमरो बोकेर पीडाव्यथा

के यो देशमहाँ छ दुर्लभ हरे ! मर्दा समेत्‌ सान्त्वना : ॥१३॥

ठूलो भेलसमान जीवन छ यो उर्लेर चाँडै गयो

यौ जो उर्लनु कालमा जति भयो यस्को निशाना रह्यौयस्तो भेल बुझेर जीवन यहाँ क्यै काम आजै गरभोलीको जनजीवनै बिच हुने साँचो सुबिस्ता छर ॥१४॥

उस्को निम्ति त प्यार छैन यसमा आशा कसैको न तत्यो वेला पनि छैन औषधमुलो त्यै देशको घातक !साङ्ढै कष्ट छ हाय ! आज उसको प्रस्थानवेला छ योसाह्रै दर्व र दुःखको विरहले तडपेर मर्ने भयो ॥१५॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य १७

उस्ले देशनिमित्त जौजति गन्यौ फुस्सा भए ती सब !के उस्को शुभ कर्म ती फजुलका देखावटी मात्र त ?उस्को देशनिमित्त घातक सबै दुष्कर्म उस्का भए ?उस्का ती जनवर्ग नत्र यसरी हुन्थे बिराना कित ? ॥१६॥

१५ भीमतेत बापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

यो हो लौ कुन ठाउँ ए ! किन यहाँ आईरहेको म छुअड्केको किन प्राण आज यसरी ? बेहाल यो जान्दछुछैनन्‌ मानिस भन्नु कोही पनि यहाँ कस्तो हरे दुर्दशा !

यो हो लौ कुन कालको कदिन हो, या हो कि कालो निशा ! ॥१॥

आफूमाथि भरै प्रहार गरिने त्यो शस्त्रमा पाइन

मैले खूब दिएँ बडो जतनले जम्मै लगाई बल

ऐले शस्त्र त्यही ममाथि यसरी गर्दै छ आघात यो

खै के भन्नु यहाँ जतिजति भयो मेरै त कर्तूत हो ! ॥२॥

ठान्थिस्‌ भीम तँ बुद्धिमान युगको कल्ले गिरायो तल ?तेरो बुद्धि र जोश, होश नपुगी भोगिस्‌ नराम्रो फलगर्छन्‌ ईश्वर ता सधैँ असल नै बुभ्नेहरू छन्‌ कति

मैरो दुर्गेतिले यहाँ जति भयो के भो त मेरो क्षति ? ॥३॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य १९.

आफ्नो सत्य स्वरूप झट्ट नछुटी मेरो दशा यो भयोछाडँ छाड्न सकिन्न झन्झन फसेँ बेहाल मेरो भयोबिन्तीभाउ गरेँ, परेँ चरणमा आएन कालै पनि

यो बिन्ती किन हो सुनेन उसले गर्दा निहोरा पनि ॥४॥

कस्तो निष्ठुर चालढाल उसको आएन आएन रपश्चात्ताप प्रचण्ड अग्निबिचमा तड्पेर ज्यूँदै छुम

छाती वज्जकठोर यौ किन भयो ? प्राणै उडी जान्न योमैरो चेतन चुर्ण हुन्न किन यो ? के हेतु कष्टै दियो ? ॥५॥

रोक्दामा पनि पथ्य औषधि दिई हेरचाह शाही गरीलान्थ्यो टप्प टिपेर प्राण सबको लाँदैन मेरो हरी !आफै पुग्न तिमीकहाँ यस घडी तिम्रो निहोरा गरेँमेरो प्राण रुचेन किन्तु किन हो यो यातनामा परेँ ॥६॥

केको पाप फलेर पूर्वजूनिको वैरी बने मृत्युको ?

केको पाप फलेर पूर्व दिनको यौ खप्न मैलै पन्यौ ?

यो संसार असह्य भार हुन गो लेक मुसारी अबकस्तो दण्ड मलाई पर्छ दिनु त्यो देक मलाई सब ॥७॥

२० भीमसैन यापा ऐतिहासिक खण्डकाय्य

मिध्यो हो जगतै भने म पनि यो मिथ्या नमानूँ किन ?साथी स्वप्न हुँ जे म पुग्न त्यसमा यस्तो ढिलाई किन !कोल्टो पल्टन खोज्छ रात अब यो बेहान देखा पच्योवासेको कुखुरा उठेर सुनियो धारा व्यथाको खुल्यो ॥८॥

चिन्ताको भरमार भार सहँदै तड्पी रहेको म छु

यस्तो घोर विपत्‌ मलाइ किन भो प्रारब्ध के भोग्दछु ?भो भौ यो अपमानको दह भयौँ धिक्का यो जीवनकस्तो निष्ठुर भुक्तमान अहिले भो पाप मेरो कुन ? ॥२॥

सक्छस्‌ जे जति यातना अझ तँ थप्‌ के भो मलाई यहाँतेरो बन्धनमा म पर्दिनँ बुझिस्‌ अस्तित्व तेरो कहाँ ?आनन्दी सुख रूप निर्मल म हुँ आलोकको यो घर

यो नै पारख, ज्ञानको उदयमा जाज्वल्य केको डर ! ॥१०॥

छाती चूर्ण भएर जान्न किन हो ? यौ वञ्ज पर्दा पनि

हत्या यो नरुचाउने किन भयौ ? कस्तो ममा दुश्मनी

डस्नै निष्ठुर सम्झना तँ हटिदे बिसूँ म सारा कुरा

जम्मै विस्मृत नै न हो पछि हुने आआ चला त्यो छुरा ॥११॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / २१

मेरो देह सुकेर जान्छ मफतमा काढिन्न छाला किन ?

मानौं जीवित नै छ यो अझ भनी जाने नखाईकन

आई गिद्ध मलाइ हेर्दछ फगत्‌ दुँदैन यो देहमा

यस्तो कारण के पच्यो मरणले अस्तित्व यो छोड्नमा ? ॥१२॥

आई स्याल बथान भोजन मिठो पायौँ कि भन्ने भईफर्कन्छन्‌ तर ती अभक्षक बनी आएर नैराश्य लीकस्ता स्याल र गिद्ध ती कुकुर हुन्‌ ? मेरा भएनन्‌ कुनैअल्झी सास घिटीघिटी हुन गई यो यातनामा परेँ ॥१३॥

कस्तो पाप लिएर पूर्व जुनिको मेरो यहाँ जन्म भो ?यस्तो दारुण यातना पनि सही, के भोग्नु मैले पन्यौ ?धिकधिक्‌ भीम तँलाई ! मर्ने नसकी बाँची रहेछस्‌ अझफेरी श्वास परन्तु मन्द॒ गतिले ती भीम बोल्छन्‌ अझ ! ॥१४॥

ऐले निश्चित पाउँ यो मरणको दरबार पस्नै दिनमैले पाइनँ किन्तु पस्न जसमा ज्यूँदै छ यो चेतन

जे होला पछि यो सहन्छु सब नै यो चेत छोपूँ भनीटुक््याईकन हाय हाय ! मकनै जल्दो भएँ दन्दनी ॥१५॥

२२, शीमसेल पापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

हा हा हा सब हाल बिग्रन गयो मेरो भयो दुर्गति

कोही छैन सहाय आज मकनै यस्तो भयो ज्यादति

आ आ आ अब छोपिदे मरण हे ! यो श्वास भट्टै चुँडाल्‌आ आ काल छिटो मलाई करुणा छर्केर चाँडै अँगाल्‌ ॥१६॥

मेरो यो प्रतिश्वासमा युग बनी मेरो भयो हेलना

सातै भार भयो मलाइ जिउनै पाएर यो ताडना

आ आ मृत्यु छ लाख-लाख विनती अस्तित्व मेरो सुकायौटा शुष्क तलाउ भझौँ अति रुखो यो जिन्दगानी बना ॥१७॥

हा हा मृत्यु समेत दुश्मन हुने मैले कुरा के गरेँ ?मैलो त्यो अपराध फाल्न नसकी यस्तो विपतमा परेँभो भो सक्दिनँ आज खप्न सहजै हे ! मृत्यु लैजा अबमेरा सञ्चित पुण्य छ केही यदि अए लैजा मलाई अब ॥१८॥

भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / २३

बिन्ती ! श्वास तुरुन्त नै चुँडिगए हुन्थेँ म जे जे हुनेपाई दु:ख यातना कति यहाँ सङ्कष्टमा झुण्डिने ?

मेरो निम्ति बन्यो हरेक छिन नै हा ! दुःखदायी यहाँजानै पर्दछ जान्छु-जान्छु अब लौ नेपाल ! देक बिदा ॥१॥

चाँडो मर्छु म मर्छु आज यसमै बाटो यही आखिर

गाँठा छन्‌ सबतर्फ जत्ति म गरुँ फुस्कन्न तेतातिरपोल्टामा लिइ भीम दारुण कथा हे काल ! वित्दै तँ जाझस्को यो मुटुको भई ढुकढुकी वर्षौं बनी जा तँ जा ॥२॥

नेपाली जनको विकास-पथमा भै सावधानै तँ जाआफ्नो देश बनाउने दगुरमा एँडी भई जा तँजाआफ्नो लक्ष्य स्वधाम पुग्न त अभै टाढा पन्यो झन्झफनकस्तो आज धरापभित्र म परेँ थाहै नपाईकन ॥३॥

२४ भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

चल्दो श्वास परन्तु मन्द गतिले त्यान्द्रो बनी निर्बलझुण्डेको छ परन्तु आज कसरी सुन्खा रुबखैको फल ?त्यो त्यान्द्रो नचुँडी अझै अडिरत्यो धस्ने छुरा सम्झनापश्चात्ताप र दुःख, कष्टहरूको बोकी गरुङ्गोपना ॥४॥

हे नेपाल ! रहू रही रहू अनन्त युग सम्मै जाँदै छु - जाँदै छुमजानैपर्छ अवश्य एकदिन ता कोही नगै हुन्छ र ?

तिम्रौ मान र शाननिम्ति यसले केही गरेको भए

त्यो नै काममहाँ म जीवित हुने वैकण्ठवासी हुने ॥५॥

पाना कैयन रक्तरञ्जित गरी यो जिन्दगानी बन्योआफैँ नै अब रक्तरञ्जित भई ऐले किनारा पुग्यो

रक्तै हो सब खेलबाड दुनिया रक्तैविना छैन क्यैरत्तैको सब खेलबाड दुनिया सम्पूर्ण भो रक्त नै । ॥६॥

रातो रङ्ग छ रक्तको र भनियो रातो छ राम्रो भनीरातोको महिमा त वर्णन: गरी सिद्धिन्न कैल्यै पनिरातोको छ अपार उच्च महिमा साद्रा महाभारतभीष्म, द्रोण र कर्ण, अर्जुनहरू छन्‌ रक्तले रञ्जित ॥७।

भीमसेन पापा एतिहासिक खण्डकाव्य / २२,

लागेँ छोडन हिमाल, बादल तथा आकाश, धर्ती सबखोजे तापनि पूर्ण विश्वभरि नै म्वै छैने मेरो अबजानैपर्छ समस्त एकदिन ता मै मात्र कै बस्छुर !धेरै दुःख र कष्ट भग गरियो नेपालको खातिर ॥«॥

जानाजान त देशको अहितमा मैले कुनै सोचिनँपर्दा देशमहाँ विपत्ति सहियो मस्ती कुनै ओगिनँराजालाइ सधैँ लिएर शिरमा काखै प्रजा राख्तथैँकै गर्दा छ त देश उन्नत हुनै सोची सघैँ चल्दथैँ ॥९॥

हुन्‌ जङ्गी र निजामती दुईवटा पाङ्ग्राहरू राष्ट्रकायौटा दुर्बल हुन्छ ता मुलुक नै भत्कन्छ, बिग्रन्छ हा !बन्दोबस्त निजामतीतिर गरी बन्देज नाना गरेँस्रेस्तातर्फ हुने छिटो र छरितो ऐनासरी पार्दिएँ ॥१०॥

त्यो बेला जब शक्ति, तागत सबै मेरै तुनामा थियो

यो नेपाल सबै बनाउनमहाँ काफी इशारा थियो

यो, त्योको वशमा परेर कसरी मध्यस्थ बाटो लिएँ?सम्झौता पछि शत्रुलाइ पनि लौ त्यो उठ्न मौका दिएँ ॥११॥

२६/भीमसैन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

सारा दुश्मन ! उद्नसम्म नदिई नेपाल निर्माणकोबाटो पक्रतमा म अल्मल हुँदा चाह बमौजीमकोयो नेपाल सकेन बन्न कहिल्यै यै खौप ली आखिरऐले जान परीरहेछ यसरी अज्ञात ठाकतिर ॥१२॥

केही गर्न अशक्त भै मरणको ठाडो मुख्यान्जी छुम

पर्दा जीवनको गिरेर अहिले जाँदै छु - जाँदै छुम

आएथैँ म हुरीसमान जगमा जाँदै छु फुस्सा बनी

मानैँ यो जुन आज जत्ति गरियो यस्तै छ यो जीवनी ॥१३।

पाएको अधिकारलाइ कसरी मैलै गरेँ पालना

यस्तो निर्ममता समुद्वतहमा बग्दै छु निर्घातमा

यो नेपालमहाँ समस्त मुटुमा मै नै थिएँ व्यापक

ऐले जानुपन्यो हरे ! म कसरी दोषी बनी पातक ॥१४॥

यस्तै हुन्छ यहाँ सबै जनदशा अन्याय के न्याय के

आई किन्तु भविष्यले सब कुरा खुट्टयघाउला सत्य के

यै विश्वास लिई परन्तु अहिले जाँदै छु अज्ञातमा

मेरो छैन कसूर यो मुलुकको कल्याणमा व्यस्त म ॥१५॥

औमसेल थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / २७

यौ नेपाल डुबै समस्त जनको बेइज्जती हुन्न र ?

यो नेपाल उठे समस्त जनको सम्मान के हुन्न र ?सोची नित्य यही कुरा मनमहाँ मेरो वित्यो जीवन

कैल्बै बाँचिनै सत्य ! एक पल नै नेपाल बाहैक म । ॥१६॥

मेरो दुर्गति आज जे-जति भयो आतिथ्य नै मान्दछुमेरो पीर, व्यथा र कष्टहरूमा नेपालमै हेर्दछु

चल्थ्यो एकबखत्‌ समस्त मुलुकै मेरो इशारामहाँ

ऐले किन्तु म फ्याकिएँ बगरमा आएन कोही यहाँ ॥१७॥

डाँडा, फाँट समस्त देशभरमा आवाज उच्चा थियोसिङ्गै देश यता-उता गरिदिने काफी इशारा थियौ

को बोल्नै यसको अगाडि मुलुकै हाँकेर यो हिँड्दथ्योबन्दी आज छ भीमसेन यसरी क्यै गर्न सक्तैन यो ॥१%॥

कस्तो भाग्य-विडम्बना छ विधिको कोसी सुकी बुँद भोमात्रै नाम छ भीमसेन यसको सामर्थ्य सारा सुक्यो

भित्ता छन्‌ सब चूप औ दलिन्‌ छन्‌ तेर्सीरहेका घना

ढोका बन्द, कडा खडा छ पहरा आएछ यो लाञ्छना ॥१९॥

२८ /भीमसेत यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

पर्दा देश, नरेशलाइ कहिल्यै सुस्ताउनै जानिनँ

छाडी देश, नरेश क्यै जगतमा आफ्नो भनी मानिनँ

ऐले देश, नरेश ती पनि सबै थुम्छन्‌ मलाई किन ?

पर्दा आज मलाई, मौन सब छन्‌ बोल्दैन कोही किन ? ॥२०॥

केही छैन म मारिङँ बरु छिटै ज्यूज्यान सरकारकँयस्तो यो अपमान किन्तु नसहँ धिक्कारधिक्कार भैमेरो ज्यान त नित्य अर्पण छ यो को मात्रै मर्दैन र ?मेरो देशमहाँ अनन्त यसले लाग्नैछ धब्बा तर ॥२१॥

'अमसेत थापा ऐतिहासिक खफडकाव्य / २९,

सात

केही छैन म जान्छु, बित्छु खुशीले रोजँ जहाँ जानमा

यो शारीरिक कष्टको पर पुगी पस्ने विश्वान्तिमा

त्यो विश्वान्ति जहाँ कुनै किसिमको सन्ताप दन्कन्त रे !सारा कर्म, कुकर्म राशहरूको फर्स्योट त्यो ठाउँ रे ! ॥१॥

सुस्केरा अति आँसुले रतिभरै त्यो ठाउँ छोइन्त रे !लागेको सुख-शान्ति छाप गहिरो त्यो ठाउँ धोइन्न रे !पश्चात्ताप बढेर तप्प दिलमा त्यो ठाउँ उठ्दैन रे !चुक्ली, चापलुसीहरू जति गरुन्‌ त्यो ठाउँ डग्दैन रे ! ॥२॥

जे भो भो अब फेरि सक्दिनँ यहाँ केही म सच्याउनयस्तोमा सब लोकले गरिदिउन्‌ पुर्पक्ष यो जीवन

तीखा कण्टकधारको बिच बसी मैले गरेँ जे जति

हो सन्तुष्ट म छैनँ किन्तु कसरी मानूँ सबै दुष्कृति ! ॥३॥

३०८ श्ीमसेत यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

पारावार अपार त्यो समयमा यथोपासरी जिन्दगी

यस्तोमा पनि शौक-दुःखहरूको हर्दम्‌ हुने जग्जगी

चोला मानिसको छ दुलंभ अहो ! साक्षात्‌ हुने ईश्वरसाक्षात्‌ ईश्वर भन्नु खास जनता यै हो कुरा आखिर ॥४॥

यस्सै जीवन फुङ्ग मात्र नउडी क्यै रङ्ग गाडा भरोस्‌आएका पछिका समेत जसमा उक्लेर केही गुनोस्‌

भन्ने आशयले बडो जतनले सोच्दै थिएँ ज्यून म

के भो किन्तु समाजमा नचिनिँदै यो जिन्दगी नै गुम्यो ॥५॥

हो, ऐले म छु मेटिँदै, तर छ जो विश्वास यो आँतमाखोस्ने तागत छैन शत्रृहरूको यो क्रूर संसारमा

जो मान्छे जनकार्यमा रत भई सत्कर्ममा व्यस्त छत्यो मान्छु जनतामहाँ अमरता ओढी सधैँ बाँच्दछ ॥६॥

हावा, घाम सहेर फूल जसरी निस्कन्छ काँडाबिचबारीको जसले थपेर गरिमा बास्ना समेत्‌ छर्दछमान्छैले पनि कष्ट-विध्नहरूमा सत्कर्म जन्माउँछदेशै धन्य गरी भविष्यतकमा कल्याण बर्साउँछ ॥७॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य :' ३१

मेरो जीवन अन्त हुन्छ यसरी केही म त्यो मान्दिनँजानाजान परन्तु कत्ति कृभलो नेपालको सोचिनँगर्नै काम अनेक गर्न नसकी रोई रहेको छुम

हर्दम देश, नरेशको हितमहाँ लागी रहेको छु म ॥८॥

मेरो दारुण दुर्देशाबिच खुशी मानेर हाँस्नेहरू

च्यापी हालत यो मलाइ अब ता पाइस्‌ तँ भन्नेहरूमैरो जीवित औ सबै मृतक ती सारा पियाराहरू

मेरो देशनिमित्त नै सब गस्यो यो भीमले जे गच्यो ॥९॥

मेरो दारुण अन्तको, विरहको पीडा मलाई रति

केही छैन तुष्ट नै छु यसमा संसारकै यै गति

यो छाला अनि हाडपिञ्जरमहाँ आबद्ध जैलेतक

मेरो देह रहन्छ दुःख-सुखमा को खोस्छ बाँच्ने हक ? ॥१०॥

यो काया जब काँचुलीसरि गरी फेर्नेछु मैले यहाँ

हो अज्ञात सबै भए पनि म ता ज्यूनेछ साँच्ची यहाँ

हाम्रो काम सबै हुनेछ जहिले त्यै कालमा केवल

मैले जति यहाँ गरे पनि अझै झिक्नै छ क्यै अक्कल ॥११॥

३२ भीमसेन थापा एतिहासिक खण्डकाव्य

मैले देशनिमित्त नै सब गरेँ मारे मराएँ पनि

पर्थ्यो गर्नु गरेँ मलाइ यसमा के दोष व्यथैं दिनेसाँच्चै देशनिमित्त मर्न सकिए त्यो मर्नु राम्रो भयोजम्मै लक्ष्य सदैव पावन भए सम्पूर्ण हाम्रो भयो ॥१२॥

मेरो देश बने म बन्छु सहजै विग्रे म बिग्रिन्छ नै

मेरो साथ भविष्य-सन्तति सबै छन्‌ 'झुण्डिएका सधैँमेरो मूल भबिष्यको पथमहाँ रोडा भई राख्दछ

औ सत्कर्म भविष्यको पथमहाँ पाङ्ग्रा भई गुड्दछ ॥१३॥

राजा, देश शरीरको मुटु बने मानेर सर्वोपरि

राजाकै बल, शक्ति बढ्न दिनमा झिक्थेँ सबै चातुरीगर्थे काम कुरा म शुद्ध मनले सम्पूर्ण सामर्थ्यले

केही आँच त्यहाँ नआउन दिई आलस्य मात्सर्यले ॥१४॥

यौटा होइन लाख-लाख दसि छन्‌ बिश्वास मेरा प्रतिराजाको गरिमा उचाल्न सकिने मै काम गर्थे कति

यस्तो काम हुँदाहुँदै किन यहाँ यस्तो अविश्वासकोहत्यारा शिशुको भनी ठहरिएँ के हेतु यस्तो पन्यो ? ॥१५॥

भीमसेन थापा ऐँतिहासिक खण्डकाव्य / ३३

हुर्काएँ जसलाई काँध-शिरमा राखी- चढाईकन

हुर्काएँ जसमाथि भक्ति, ममता सारा खन्याईकन

सेवामा जसको समर्पित गरेँ सम्पूर्ण यो जीवन

राजा आज मदेखि छन्‌ बिमुख रे ! यस्ता भएको किन ? ॥१६।

हत्या राजकुमारको किन गरुँ के स्वार्थ यस्तो गरीयस्तो नीच कुकर्म गर्छ यसले भन्ने कुरामा परी

राजा ! आज मलाइ सेरिनु समेत्‌ पर्ने अवस्था दियौमेरो जीवनका तमाम रचना च्यातेर फाली दियौ ॥१७॥

राजा कत्ति नसौचने र अरूकै हाहा-करैमा परी

यस्तो निष्ठुर लाञ्छना पनि ममा थोपार्दियौ बेसरीराजा भैकन यत्ति दुर्बल भई के काम चल्ला हरे !

यो नेपाल बनाउने क्रम यहाँ जारी कसोरी हुने ? ॥१८॥

राजा ईश्वर हो भनेर कसरी श्रद्दा प्रजाले गरुन्‌ !राजामाथि अनन्त भक्ति कसरी मान्छेहरूले गरुन्‌ !सानो बालकबाट सम्म नहुने यो भूल कस्तो गन्यौ ?चुक्ली, जाल, फरेबको बस परी गर्ने-नगर्ने गप्यौ ॥१९॥

३४ /श्षीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकार्य

यौटा ज्यान लिएर यो बखतमा नेपाल सप्रन्छ त ?

राज्ञा नै यतिसम्म दुर्बल भए यो देश बिद्रन्न र ?

है मेरा प्रिय भारदारहरू ! हो छोपेर साँचो क्रा

राजाको कति गर्दछौ अहित यो ! जालो बुनी माकुरा ॥२०॥

जे होस्‌ सत्य अगाडि राख्नु नृपमा कैल्यै नमानी डर

हो है निश्चय भारदारहरूको कर्तव्य यो सुन्दर

सोची वाहिर-भित्र बोलिदिनु नै सल्लाह-सल्लाह हो,

आफ्नौ स्वाथं निमित्त बौल्नु त फगत्‌ औँधान अन्याय हो ॥२१॥

राजामाथि अपार भक्ति हुनु नै यो दोष मेरो भयोहो ज्यादा हुनु हुन्न क्यै पनि यहाँ भन्नै कुरा सत्य भोराजामा पनि दोष औं गुणहरू हुन्छन्‌ अवश्यै पनिदोषै-दोष तथा गुणै-गुणहरू हुन्नन्‌ कसैमा पनि ॥२२॥

राजा बन्नु कठीन कर्म छ सधैँ यो कण्टकाकीर्ण छआफ्नो भूलमहाँ समस्त जनको सौभाग्य नै निभ्दछबोले बोल्दछ औ समस्त जनता, रोए सबै देश नैराजाले यदि भूल गर्दछ भने त्यो भूल हो देशकै ॥२३।

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाब्य,' ३५

राजा नै कमजोर मूखं छ भने के हुन्छ लौ देशको

राजा नै उसलै नबन्नु बढिया कच्चा भए बुद्धिको

राजा छन्‌ त विबेकशून्य मतिका यो देश नै बिग्रियो

राजा छन्‌ यदि बृद्ध, शिक्षित भने, यौ देश नै सप्रिगौ ॥२४॥

बिग्रन्छन्‌ तर बुद्धिवन्त पनि ती पापी हुँदा सङ्गतनेपाली प्रिय भारदारहरूको कस्तो लियौ हुर्मत ?

मेरो ज्यान लियौ म भन्दिनँ यहाँ खै देशको इज्जत ?यस्तो चाल चले रहन्छ कसरी नेपालको हुर्मत ? ॥२५॥

यो शारीरिक कष्टबाट म मस क्यै लिन्न फिक्री मत

यो नेपाल परन्तु बढ्छ कसरी फिक्री यही लिन्छुम तमेरो तागत छैन क्यै अब यहाँ जाँदै छु अज्ञातमा

जिम्मा देश बचाउने सब तिमी, तिम्रै छ यी हातमा ॥२६॥

नासो हो बुझ राज्य भन्नु जनको माग्छन्‌ त फर्ता पनिराजाले दिनुपर्छ हर्ष मनले कर्तव्य आफ्नो भनीनासोलाइ समाल्न सक्षम भई बन्नू प्रजावत्सल

जस्तै पार्दछ मेघले हरघडी, बाली सपार्ने जल ॥२७॥

३६८ भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

आठ

बिग्रे देश सबै जनाहरू तिमी बन्छौ यहाँ दानव

सप्रे देश सबै जनाहरू तिमी बन्छौ यहाँ मानव

बन्ने मानिस, या त दानब हुने, तिम्रो छ के सम्मत ?

यो नेपाल नबिग्रियोस्‌ तर कहीँ यै माग्छु भिक्षा म त ॥१॥

आफ्नौ देश-प्रजा भनेपछि सबै हुन्छन्‌ हुरुक्कै जनआफ्नौ देश बनाउने व्रतमहाँ होम्ने सबै जीवनसाराको सुख-शान्तिको पट खुलोस्‌ नेपालमा अन्तत:साराको अधिकार प्राप्त हुन गै सारा बनुन्‌ उन्नत ॥२॥

आओस्‌ यो दिन झट्ट देशहितमा लाग्नेहरूको जयआफ्नौ सैवक हो भनेर जनलेै बुभ्ने र जान्नै भएत्यस्तो मानिसलाइ इज्जत तथा सम्मान बर्साउँदैदेका ! आज बिदाइमा अलिकता क्गै आँसु बर्साउँदै ॥३॥

भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ३७

साँच्चै मानिस बन्नु दोष, गुणको दोभानमा बस्नु होदोषै-दोष तथा गुणै-गुण भए मान्छे कुनै हुन्न त्यो

त्यस्तै मानिस भीमसेन पनि हुन्‌ निर्दोष हुन्थे किन ?साँच्चै घाम र अन्धकार नमिले के बन्छ यौटा दिन ? ॥४॥

पुर्खाको जुन शान-मान अघिको शस्त्रास्त्र नाना सिकीढुङ्गालाइ बचाउनै समयमा ज्यादै चनाखो बनीबाढी भै अति बेगले रिपुहरू उर्ली रहेका यहाँयो वेला किन चूपचाप नगरूँ सेना तयारी यहाँ ? ॥५॥

घुम्छन्‌ बाजसमान माथि तभमा साम्राज्यवादीहरू

निर्धो भारतमाथि झम्टन पुगी के के गरेनन्‌ अरू ?

हाम्रो देशमहाँ सरापसरिका ब्याधाहरू यी सब

खोज्छन्‌ पस्त, त नौजवानहरूको आधार चाहिन्न र ? ॥६॥

सेना नै नभए कहाँ मुलुकको स्वाधीनता ज्यूँदछ ?आली छैन त खैतको बिचमहाँ पानी कहाँ अड्दछ ?सेना लायक छैन ता मुलकमा स्वातन्त्य जोगिन्छ त ?योद्धा वीर जवान नै मुलुकमा ऐले छ आवश्यक ॥७॥

३८ भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

सेना हो परखाल तुल्य, सहने आपत्ति नाना थरी

रोक्ने शत्रु सबै स्वयं सजग भै सारा सुरक्षा गरीसेनालाइ बलिष्ठ पार्नु युगको आह्वान हो आजकोसेना बन्छ जवान बीरहरूको कर्तव्यमा व्यस्त जो ॥८॥

त्यस्ता सैनिकलाई इज्जत दिँदै सेवामहाँ तत्पर

राखेँ सैनिक, भारदार बढिया राम्रो गरै सकभर

नाम्लो डाम लगाइ हिँड्न नपरोस्‌ यो देशका कम्पुलेपाउन्‌ जीवन यो बिताउन यहाँ केही खुशी चैनले ॥९॥

भन्दै कम्पुहरूनिमित्त जहिले बन्देज नाना गरेँ

पारेँ सज्जित कम्पुवर्गहरू ती ब्यारेक पोशाकले

नाना सैनिक वबाद्य-वादकहरू नेपालमा देखिए

पाई बेश अनेक तालिम नयाँ जङ्गी उज्याला भए ॥१०॥

नाना बन्दुक, तोपले रिपुहरू थर्काउने सैनिकनेपालीपनभित्र फेरि भरिए थाम्नै महागौरव

राखी काख प्रजा, शिरै उपरमा राजा लिई हिँड्दथें

जस्तै सन्मुख कष्ट होस्‌ निमकको सोझो गरी बढ्दथेँ ॥११॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ३२,

राजा ईश्वरतुल्य मान्य सबको संस्कार बन्दै गयोराजाबाट हुँदैन दोष कहिल्यै, विश्वास जम्दै गयोमान्छेको दिन जान्छ आज र भरे, भोली र पर्सी गरीलाएको गुन ता रहन्छ तर त्यो कैल्यै नमेदने गरी ॥१२॥

यो नेपालमहाँ डुलेर म बढेँ पाएर यो जीवन

मैरा ती सुख-दुःख अङ्गित हुने छायाहरू छन्‌ जुनयस्तो देश मलाइ छाड्न अहिले गाह्रो त पर्ने भयोक्यार किन्तु सबै नछाडि नहुने हो रीत संसारको ॥१३॥

ती अग्ला हिउँ टाक्रा, हिमनदी, पाखा घना जङ्गलसोभा वीर परिश्रमी जनहरू गर्ने सधैँ मङ्गल

मेरो अन्तिम यो घडी छ सबले माफी मलाई दिनूसक्थैँ जे जति गर्न, गर्न नसकी यौ बाध्यतामा परेँ ॥१४॥

हे ! मेरा शिब, सत्य, सुन्दरहरू ! मेरो सजाक पथ

मेरा ज्ञान, विवेक प्राप्तिहरूहो ! ल्याओ मलाई रथ

है मेरा तप, योग, ज्ञानहरूहो आलोक मेरो बन

यो यात्रा सुख, शान्तिदायक बनोस्‌ पक्री नयाँ जीवन ॥१५॥

४०, भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाय्य

के के हुन्छ मनुष्यलाइ कहिले को भन्न सक्ने यहाँमान्छेको मन हो घुमाउँछ उही आकाश, पातालमाफाली पाउँ निमेषमा प्रलय भौँ भारी छ यो बोझिलोआँखाभित्र पटक्क निद नपसी छर्लङ्ग रातै बित्यो ॥१॥

चोटैचोट परेर मानिस जसै लाखौँ छिया बन्दछचोटैलाइ गरेर प्यार उसले पीडामहाँ रम्दछ

यस्तै आज छ भीमसेन अहिले पीडा, व्यथाको परकोहीमाथि अलग्गको फल सरी आफैमहाँ निर्भर ॥२॥

माने दुःख दुखी रहन्छ जगतमा यौ मान्नु नै हो सबभट्टा, तुच्छ फरेबलाई कहिल्यै साँचो नमानौँ अबकेको दुःख र कष्ट हुन्छ जगमा मैले नमाने भने

मैले मान्नु-नमान्नुमा सब यहाँ हैनन्‌ कुनै वास्तव ॥३॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकारुय / ४१

माछो तप्त कराइको जब गई आगोमहाँ पर्दछ

संसारै अति कष्टको बिच परी सन्तापमा मर्दछ

छोड्छौ सोच्न जसै यहाँ दुःख कुनै आउन्न हाम्रो भनीडेरा हो सब दुःख कष्ट पनि यौ रहन्न स्थायी बनी ॥४॥

यस्तो अन्तर यो सब जान्न मात्र सकिए पीडा व्ययाकेछर?सारा शान्तिमयी विशाल भवमा सर्वत्र आनन्द छ

माछो तप्त कराइको जब कठै ! आगोमहाँ गै पच्यो

हा, हा ! प्राण छुटैन किन्तु उसको वेचैनमा क पन्यो ॥«॥

चिन्ता खान्छ सजीवलाई जसरी आगो बली दाउरापाए मात्र चिता त खान्छ हसुरी निर्जीव खोजी बराचिन्तालाई तसर्थ भन्दछ चिता, पीडा बडो तत्समचिन्ताबाट निकै मनुष्य जिउँदै हुन्छन्‌ मरेकै सम ॥६॥

चिन्ताको भरमार भार सहँदै, भोग्दै छ जो दुर्दशासाँच्चै गर्न सकिन्न वर्णन कसै त्यो दुःखदायी निशाआई भैल कठोर पूर्व दिनको हा ! भीम बग्दै गयो

पाई ठक्कर लाख लाख टुकुरा आक्रान्त छाती भयो ॥७॥

२४ २८ भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

कस्तो भीषण पाप पूर्वजुनिको आईरहेको यहाँ

कस्तो दारुण यत्तको फल फली तडपीरहेको यहाँ

कस्तो हालत हीन दिन उसको हा ! सम्झताको फणाजस्तो गोमन सर्प डस्छ अहिले कस्तो अहो ! यातना ॥८॥

जाजाजा इतिहास बन्द भइदै यस्तो नउक्सा कराकूलो मानिस भीमसेन कहिल्यै जन्मेन भन्ने गरायस्तो मानवता-कलङ्गित कथा भोभो म यो लेख्तिनँसुस्केरा अनि आँसुको दहमहाँ चुर्लम्म भै डुब्दिनँ ॥९॥

आधा रात छ सुनसान अहिले ताराहरू मन्द छन्‌बारम्बार कराउने कुकुरले निस्तब्धता चिर्दछन्‌

केही श्वास प्रश्वास चल्दछ अझै बेहोशमा भीम छन्‌छाया एक कुनै पसैछ नजिकै, त्यो सामुमा देख्तछन्‌ ॥१०॥

आएको किन ? को तिमी ? नजिकमा मान्छेसरी लाग्दछछायारूप मनुष्यको जब भयो यस्तो क्रा बोल्दछ-छाप्रो त्यै नजिकै छ सुत्छु त्यसमै बारी मकैको कुरीआएको छु तपाइँको मुखमहाँ पानी बनी लाँकुरी ॥११॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ४३

मैरो निम्ति यहाँ निषेध ममता, यस्तो कहर्‌ कालमाआएका हरिलाई स्वागत छ हे ! के भन्नु बेहालमा

मेरो निम्ति निषेध आज ममता आयो, उदायो कता ?छायो यो ममता समस्त करुणा फारेर निस्तब्धता ॥१२॥

देखेमा अरूले म दण्डित हुने जाओस्‌ छिटो संशयआओस्‌ सृजन औ दया र करुणा आलोक ज्यौतिर्मय !मैरौ अन्तिम कालको बल बनी लड्ने झिकोस्‌ अक्कलमेटी प्यास मलाई पार्छ यसले आनन्द औ शीतल ॥१३॥

चिन्ता लाखनले डसेर तनमा अड्नै नसक्दा कहीँफालहालेँ अति अन्ध कुञ्जबिचमा नै जे हुन्छ होओस्‌ भनीअड्की किन्तु त्रिशङ्कु झैँ हुन गएँ यस्तो अहो ! दुर्देशामेरो निम्ति नआउने किन हरे ! निष्पट्ट कालो निशा ॥१४॥

इर्ष्या, द्रेषहरू अनेक खनिँदा पारेँ हरिया यो छियाखोजेँ मृत्यु अगाल्नलाई बललै सेरैर आफ्नै गलाचाहेनन्‌ तर मृत्युले पनि हरे ! मेरो अँगालो लिनमेरो निम्ति परन्तु आज हुन गो कालै समेत्‌ दुश्मन ॥१५॥

४ ४ / भीमसेन मापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

छोपेको छ समस्त विश्व तमले छोपिन्न चिन्ता तर

बिच्छी भैकन डस्दछन्‌ छिनछिनै पीडा दिई लस्कर

थोत्रो पिञ्जरभित्र-भित्र यसरी दुःखान्त बोकी कथा

मेरो त्यो कुन पापले अझ यहाँ भोग्दै छु यस्तो व्यथा ? ॥१६॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ४५

दश

पापी होश खुल्यो, खुले हृदयमा अस्तित्व भट्टाभटहाहाकार छ घोर क्रन्दन तथा चीत्कार चिच्याहटमाछो तप्त कराइको सरि भई लागेँ यहाँ तइपिनचिन्ता, पीर अनेक लस्कर लिई लागे अहो ! बैरिन ॥१॥

बाक्लो भीषण अन्धकार बिचमा ! गोता म खाँदो भएँझिल्का छैन प्रकाशको रति यहाँ अत्तो न पत्तो भएँघुस्सा लात सहैँ अनेक थरिका साउ्है बिचल्ली भयो

हा ! गैठहो दहमाथि प्राण चिडिया चुर्लुम्म डुब्दै गयो ॥२॥

बेला यो छ महत्त्वपूर्ण अघिको आफ्नो थलो पुग्दछुहात्ती भार लिई सियो मसिनमा आँखा पसूँ भन्दछुतुष्णा, राग र द्वेष ली मनभरी यो जिन्दगानी गयोचौरासी घनघोर चक्रविचमा ! फाल्ने मलाई भयो ॥३॥

४६,भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

यो जो अस्थिरता छ भित्र मनको लागेर थान्को बसयस्ता कष्ट, विपत्‌ हजारन परुन्‌ भग्नेछु मै कर्कशजानेँ अस्थिरता रहेछ अखडा सङ्कष्ट सन्तापको

आफैँमा स्थिर हुन्छ ता सकल हो श्वृङ्गार आरामको ॥४॥

पालो भर्खर भीमको महलको बदलेर साथीसित

फर्केको घरमा बिदीर्ण दिलको दुःखी कुनै सैनिकखोल्छन्‌ लीकन रुद्रकण्ठ बिचमा आफन्त साथीकनयद्‌वा पट्ट फुटेर तप्त दिल त्यो लाग्यो उसै निस्कन ॥५॥

पारी बास्तव आज गुप्चुप भई आएछ शंका बढीबिस्तारै जब फैलियो खबर यो कानेखुसीमा चढीराँगो झैँ बलिवेदिमा रगतको धारा छुटेको थियोभैँमा वज्ज परेर ढल्छ जसरी उभ्भीरहेको थियो ॥६॥

धारा रक्त छुटेर उफ्‌ ! दलिन नै रातो थियो सारमा

हेर्थे पस्न हुँदैनथ्यो तर अहो ! ताला थियो द्वारमा

ताल्चा खोल्न परन्तु म्बै जनहरू आउन्नथे त्यो घडीताल्चा थ्यो मुखमा निकाल्न नहुने उच्छ्बास कस्तो हरि ! ॥७9॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य, ४७

ढोका बाहिर रक्तघार बहँदै आईरहेको थियो

जे होस्‌ किन्तु चुइँक्कसम्म नगरी हेर्नैपरेको थियोमान्छेको यतिसम्म दुर्गति हुने विश्वास नै हुन्न है

त्यो प्रत्यक्ष भयो भनेर कसरी व्यक्त्याउने हो कठै ! ॥«॥

मुढी भैकन हेर्छु त्यो टुलुटुलू हा कै भयो लौ न नि!वैरीले पनि देख्न, सुन्न नपरोस्‌ यस्तो त काहीँ पनिआफैँमाथि प्रहार गर्न कसरी हा भीमले त्यो सक्यो !कस्तो त्यो कुन पीर हाय ! उसको घाँटी छिया देखियो ॥९॥

"यस्तो दुःख खपीरहेछु अहिले हाँ भीम'ले भन्दछ

मैले हेर्नुपन्यो हरे ! जुत कुरा को हेर्न त्यो सक्दछ !कस्तै पत्थर नै भए पनि त्यसै पानी भई गल्दछ

मान्छे भैकन किन्तु हाय कसरी त्यो हेर्न मैले सकेँ' ॥१०॥

यस्ता घौर कृतघ्नता किन लियौ, कै यो मनुष्योचित ?राख्दैनौ भनि खोज्दछौ कि उसको काहीँ निशानैतक

होला यो कसरी ? असम्भव छ यो नेपाल छनौञ्जेल ताझुटो हो इतिहास नै, अमर भै यो भीम टाँगिन्न ता ॥११॥

४८ / भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

अप्ख्यारो युगमा अनेक धरीका बाधाहरूमा पतिआफ्नो साहस, युक्ति, बुद्धिबलले सम्पूर्ण राजा भनीहा ज्यूज्यान दिई सधैँ मुलुकको सेवा र रक्षा गन्योऐले भैकन देश घातक उही सब्कष्टमा उ पन्यो ॥१२॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य ,' ४९,

एघार

गाङ्हो पर्नु अवश्य जीवन महाँ स्वाभाविकै हो कुरागाःहोबाट उठैर नै सफलता सारा हुने हुन्‌ पुरागाञ्रोलाई अँगाल्न, छाम्न नसकी हच्कन्छ जो मानिसत्यो पुग्दैन कदापि उच्च तहमा जाकिन्छ हर्दम्‌ तल ॥१॥

तिम्रो याद मलाई कोर्छ, अति नै भक्त ! हे सुन्दरी !आफ्नो दुर्बल हातले कसुम त्यो तोडेर फ्याँकेसरिउक्लन्थ्यौ कति शैलमा सरसरी भर्थे ओरालो म तलोभी हात बढाइ किन्तु उभिएँ छेकेर तिम्रो प॒थ ॥२॥

सम्झी दौलत मात्र नै सब कुरा थुप्याउँदै दौलत

खोज्थेँ दुर्बलता म छोप्न त्यसले स्वार्थान्धता दूषित

केको मेल रहन्छ किन्तु जगमा बल्ने र निभ्ने बिच

आफ्नो भन्नु नराख्न क्यै पनि कुरा लाग्यौ तिमी मैसित ॥३॥

५० भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाख्य

मानी धर्म र कर्म उच्च महिमा होमीदियौ जीवन

आफ्नो प्राण, शरीर मैसित अहो ! हो धन्य तिम्रो मन !तिम्रो लायक हैन नित्य म त यो के लोभ तृष्णा थियो ?आई किन्तु ममा समर्पित गच्यौ जे जत्ति तिम्रो थियो ॥४॥

बाँकी जीवनको लिएर कसरी लम्कीरहेकी थियौ ?

छर्दै मोहकता सबैतिर तिमी सौन्दर्य भर्दै थियौ

थोत्रो पात्र थियो परन्तु म गई थापेँ म पाकँ भनीआफ्ना लाख मुराद ती सब थुनी मैरै बन्यौ भक्तिनी ॥५॥

ऐले हर्दम कष्टभित्र पिरिँदै तिम्रो ढल्यो जीबन

कस्तो थ्यो तर के भयो शिव हरे ! सोच्नै म ता सक्दिनँयौटी तुच्छ भिखारिनीसरि भई डाँडा र काँडा डुली

तीता ती अपमान लाख सहँदै बित्ने छ त्यो जीवनी । ॥६॥

पश्चात्ताप मलाई हुन्छ अहिले कस्तो नगर्ने गरेँ

मेरो जो हक नै थिएन जसमा ढिप्पी गरी लोभिएँ

गाउहो छाड्न जगत्‌ मलाई जति भो त्यै पापको हो फलत्यो नै पाप बनेर डस्छ कसरी निर्घात मैरौ दिल ! ॥७।

भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ५१

लामो मार्ग कडा मरुस्थल भई ज्यादै गलेको थिएँयौटा सुन्दर बाग किन्तु पथमा देखी म त्यहीँ पुगेँपारी ध्वस्त उजाड त्यो वन सबै जाँदै छु दागी बनीमात्रै वास बसी घुमेर त्यसमा थाकैछ यो जीवनी ॥८॥

कस्तो त्यो अपराधवले ग्रसित भै जे जो छ मेरो यहाँबाँधी चौखुर हाँ ! तँ जा अब भनी तारे सरी सिन्धुमामेरो साथ तिमी यहाँ पनि डुव्यौ बेस्वादको कालमा

यो नै पीर अपारको भइदियो संसार छाड्दा ममा ॥९॥

मेरा छन्‌ यतिका क्रिया-प्रतिक्रिया छोडेर पूँजी सब

मेरो यो प्रिय देशबाट छुटिई जाँदै छु टाढा अब

हे नेपाल ! म मिल्छु आज खुशले तिम्रै हवा-पानीमा

तिम्रै हुँ म त फेरि मिल्नु छ यहीँ अस्तित्व मेरो जहाँ ॥१०॥

है अग्ला चुचुरा हिमालयहरू ! देऔआ मलाई बिदा

हे मेरा प्रिय देशका मुकुटहो ! देओ मलाई बिदा

हे भित्ता बहुमूल्य रत्न मणिका ! देक मलाई बिदा

मेरा सोत विशाल गौरव महान्‌ ! देक मलाई बिदा ॥११॥

५२/भीमलेत थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

डाँडा, पर्वत शैल फोर्न चतुरा कल्लोल ! देक बिदापार्ने फाँट हराभरा नदनदी ! देक मलाई बिदा

मुट्ठा हार समान उच्च छहरा ! देक मलाई बिदा

हे मेरा प्रिय देशका हिमनदी ! देक मलाई बिदा ॥१२॥

सुन्धारा, धररा ! दुबै मिलिजुली देक मलाई बिदाओढ्ने पत्थर दान कालिगढहो ! देक मलाई बिदाचोखो देश अनेक लोकहरूको ! देक मलाई बिदामेरो स्वप्न पवित्र दान जसको ! देक मलाई विदा ॥१३॥

ठाडो नाक समस्त कान्तिपुरको है उच्चता कृतिम !ज्यामी लाख थियौ पबित्र पसिना हे मेघको आश्रम !सेतो स्तम्भ सुकीर्तिको धरहरा ! दैक मलाई विदा !हे अग्लो प्रहरी सरी नगरको ! देक मलाई बिदा ॥१४॥

मेरो शान्त मयूर माथि सुरिलो गाना उज्यालो जडीभोरैमा कति उच्च - उच्चतममा डाक्ने जुरेली चरी

पस्दा काल अनन्त गुञ्जन सुने जो गीत आनन्दले

मेरो अन्तिम कालको बल बन्यो त्यैँ जान्छु आनन्दले ॥१५॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य /' ५३

उफ ऐया ! कति कष्टदायक अहो ! यो घाउ मेरो यहाँसाह्है हुन्छ शरीरमा असजिलो यो प्राण उड्दैन हा !बढ्दै श्बास-प्रश्वास मात्र अडियो पीडा भयो झन्झनरोक्दैनौ मुटुको व्यथा किन अझै लम्ब्याउँदै लौ भन ॥१६॥

कै मैले अझ छैन उड्न यसरी साँच्चै पुगेको यहाँलैजा है यस भीमको स्मृति सबै हे घाउ ! हे पाहुना !निम्त्याएँ यस घाउलाई तर यै मेरो बनी बस्दछ

मेरो प्राण निभाउने बखतमा पानी थपी ज्युँदछ ॥१७।

मेरो जीवन यो कथा अब टुट्यो जाँदैछ यो चेतना

भावी सन्ततिको कतै हृदयमा बन्दै कुनै सम्झना

ढिक्का आँसु खसाल्नु के सँगसँगै विश्वासको भल्भलआफ्नो देश निमित्त मर्नु जनको क्यै हुन्न है निष्फल ॥१%॥

मेरो यो दृढ धारण छ जनले बिर्सेर बिर्सिन्न त्यो

आफ्नो देश, नरेश खातिरमहाँ हाँस्दै मरेको छ जो

मर्नै कालमहाँ जसै मनुजको विश्वास मुस्काउँछ

यो नेपाल अवश्य बन्छ जसको विश्वासको आँट छ ॥१९॥

५४ / श्रीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

लामो जीवनका सुखान्त घटना बत्तीसरी रातका

उत्रन्छन्‌ अहिले समस्त स्मृतिमा बन्दै कुरा सारका

हुन्छन्‌ निश्चय लाल लाख घटना यो जिन्दगीको बिचहुन्छन्‌ सार्थक त्यो रहन्छ जसमा सम्बन्ध रागात्मक ॥२०॥

धोका, ढाँट र जालझेल र ठगी षडयन्त्र ईर्ष्या दगाडरलाग्दा प्रतिरूप धारण गरी ऐले यहाँ छन्‌ खडानिस्की मात्र शरीरबाट अब लौ तेरो हुने के गति

भन्छन्‌ कर्कश क्र्रको वचनले निम्तिन्छ रे दुमति ॥२१॥कस्ता दुर्मुख हेन नै नसकिने क्रोधान्धता छन्‌ यहाँदाउ्हा कर्रे किटीकिटी कति बसे पापी कुकर्मी यहाँ

हा ! पक्राउ परेर तुच्छ कसरी जाँदै छु यिन्‌का सँगैकस्तो दुर्गतिको शिकार हुन गै जाँदै छु हा पिल्सँदै ॥२२॥

घाटी सुक्न गएर माग्दछ जसै आई कुनै निष्युर

तातो झोल, फलामले डसिदिने यो ठाउँको दस्तुर

लाग्यो भक भनेर माग्दछ जसै तातो खरानी दिने

लौ त्यस्तो पनि खान खोज्दछ भने आई हुरी पोख्दिने ॥२३।

भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ५ ५

हा कामार्त भएर खोज्दछ भने सम्भोगमा आतुर

लोहा स्तम्भ अँगाल्न लाउँछ हरे ! कस्तो यहाँ दस्तुरलैजान्छन्‌ कति कष्टपूर्ण पथमा घौक्रचाइ पाता कसीआँधी चल्दछ हल्लिँदै रुखहरू पात्रादि झार्छन्‌ असी ॥२४॥

विष्टा, राल, सिँगान, पीपहरूका खोला बडो भीषणझमटा मस्तिर बाज, गिद्धहरूको टोक्ने किरा मुन्तिर

केही होश-हवास किन्तृ नभई भोगीरहेका सब

यस्तोमा कसरी म मान्न सकुँला यो मृत्युको उत्सव ॥२५॥

चाहीमाम छ भीम पुग्छ कसरी पत्ता सरी वृक्षको

मेरो दुर्गति के हुने अब भनी सातो उड्यो भीमकोलीला ईश्वरकै अपार जगमा क्यै हुन्न थाहा रती

हाम्रा कर्महरू बमोजिम सदा प्राप्तै हुने हुन्‌ गति ॥२६॥

बोकी पत्थर धर्मको पिठिउँमा ठाडो उकालो चढ्यो

स्वाँस्वाँ भैकन बल्ल तल्ल दु:खले भन्ज्याङनेरै पुग्यो

क्यै सुस्ताउन खोज्छ माथ तर हा ! मुन्ट्याउँदै गुदमुटीफेदीको तल खस्न थाल्छ बिचरो ! संक्कष्ट गाह्रो परी ॥२७॥

9.६ / भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

भुत्ल्याएर चरा बरा ! अधमरा पारेर छाडेसरि

ऐले विष्णुमती किनार बिचमा प्राणै बस्यो झुन्डिई

आई मृत्यु लगे हुने किन हरे ! आउन्न चाँडै अहो

के मज्जा विधिलाई भीमकन यो तडपाउँदैमा भयो ? ॥२८॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ५७

बान्ह

ती पूर्वस्मृति आउँछन्‌ कति यहाँ राम्रा नराम्रा पनिमान्छे भन्नु न हो सबै स्मृतिहरू हुर्की रहेका अनिपारावार अपार कष्ट दुःखको यो क्र्र संसार हो

फोस्सा नै पनि आज होइन यहाँ भोगिरहेको छु जो ॥१॥

मैले आज मनुष्यको जुनि लिई तिनै छ बाँकी धन

यो फर्स्यौट हुँदै गएर यसमा गर्ने कुरा कैयन

यस्तैमा यमको कठोर भरिया आईरहेको अब

जानै पर्दछ जान्छु-जान्छु अबता टन्टा छुटाई सब ॥२॥

टन्टा कैयनको कठोर रटना भोग्नै छ बाँकी जतिभोग्नै पर्दछ ओग्छु-भोग्छु सब ती जोडेँ कुरा जै जतिवेला अन्तिमको जे जति भयो सच्च्याउनै सक्दिनँपश्चाताप र दुःख, कष्टहरूमा बाँच यहाँ भन्दिनँ ॥३॥

५८ / भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

कस्तो घोर छ अन्धकार अहिले देखिन्न केही रतिघोप्ट्याएसरि चक आज छ यहाँ कालो निशाको गतिमात्रै शब्द सुनिन्छ तीब्रगतिले खोला बगेको फगत्‌आई खोज्छ कि निल्नभझैँ प्रलयले संपूर्ण मेरो जगत्‌ ॥४॥

छोपे ता पनि आज बस्तु सब नै छोपिन्छ मेरो जति

भै जाज्वल्य रहन्छ यो हृदयमा बोकेर नाना स्मृति

यस्तै कारणले उखान हुन गो 'जस्तो मती सो. गति''फुन्डेको छ अलग्ग सास तर खै छैनन्‌ कनै ओखती ॥५॥

हौँ सन्तान अभावका सबजना हाम्रा पिता हुन्‌ उनैहाम्रा रक्षक, नाथ, बालक उनै जो सारा संसारकै

ऐया ! दुःख र कष्टले बल गरी सार्है मलाई दबा

मेरो श्वास निखार्नलाइ सहजै लौ जोड सारा लगा ॥६॥

पीडा घोर असाध्य स्वागत छ आ विश्वान्ति केही नदै

साह्रै क्रोध जितेर कत्ति म उपर माया, निगाहा नदे

यो अज्ञात समुद्रमा म त पुगँँ फालहाल्न लागौँ अब

के को फेरि विलम्ब उड्छु यसमा आफन्त त्यागी सब ॥७॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ५९,

पीडा, कष्ट म माग्छु चोट गहिरो आ आ मलाई पछारमेरो जीवनमाथि बास्तविकता ढुङ्गा उठाई बजार

पीडा, कष्ट तँ छस्‌ कहाँ र कसरी मैले नमानी दिएँयो जानीकन आज भट्ट मितिको पर्दा गिराई तँ दे ॥क॥

छुद्ने आज भयो भनी म सितको सम्बन्ध तेरो सब

हो गर्छस्‌ कि ढिलाइ आज मनमा आउँ नआफँ बिचजे भो जत्ति गरेँ-गरेँ सब गरेँ बेला विचारी अनि

त्यो सच्च्याउन आज सक्तिन कुनै भूलै भए तापनि ॥२॥

दौचै-दौष तथा गुणै-गुण भई बन्दैन मान्छै कुनै

मेरो दौष भए म माग्दछु क्षमा गर्नु सबै ईश्वरै

धोका, धाक, रवाफ नक्कल छली, चोरी-चकारी सबऐले मूर्त भएर आज कसरी मेरा मुखेन्जी खडा ? ॥१०॥

डन्डा, अंकुश, पाश छन्‌ करमहाँ क्रोधान्धता दुर्मुखआएका लिनलाई आज म कनै देख्दै छु ती संमुख

बिर्को मृत्यु समस्त दुःख जगको आधार मानीवरि

बिर्को हाल्न कुनै म उन्मुख भएँ यो आत्माहत्य गरी ॥११॥

६०, भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

भन्छन्‌ भन्न त आत्मघात सरिको संसारमा पाप के ?मैले किन्तु यही नरोज्नु सरिको संसारमा पाप के ?रोजेँ किन्तु ढिलो गरेर त्यसले अन्याय सास्है गरेँअड्काईकन प्राण देह तरुमा तापाग्ति दण्डै दिएँ ॥१२॥

हो चिन्तानल दन्क-दन्क सहने सामर्थ्य मेरो छ यो

देखैको छु अनेक दृश्य पटमा पीडा तिरस्कारको

यो संसार बिलाउँदै छ कसरी डुब्दै महाशून्यमा

घुम्दै जीवन आज यो फनफनी चौरासि त्यो चक्रमा ॥१३॥

आउ मृत्यु अँगाल झट्ट मकनै बेहाल मेरो भयो

पीडा, कष्ट खपेर देह तरुमै यो ज्यान अड्की रह्योत्यान्द्रोमा कति झुन्डिएर नफझरी यो यातना दी रह्यो

जो जस्तो हुनुको समुन्द्र बिच हाम्फाल्न गाह्रो पत्यो ॥१४॥

बेहोशी मन यो उडेर कहिल्यै होशै नखुल्ने भए

हुन्थ्यो किन्तु हरै ! बराबर खुली पीडा मलाई दिने

जन्मै मृत्यु समान हुन्छ सबको वेदान्तमा भन्दछन्‌जन्म्यो फेरि मप्यौ यसै फनफनी पाङग्रा सरी घुम्दछन्‌ ॥१५॥

अमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य ' ६१

मेरो देह बिसाउने क्षण तिमी मेरो मुखेन्जी खडा

मेरो चुम्बन गर्न निम्ति अहिले डाक्छौ मलाई कता :

नाना झन्झट पीर दुःखहरूको माटो जमेको जुन

त्यस्तो देश बिसाउने क्षण समैत्‌ गाह्रो मलाई किन : ॥१६॥

जस्तो जे अनिवार्य हुन्छ त्यसको गर्दै छु मै सामनायो बेला पनि दुःख, पीरहरूको के व्यर्थको शासनायस्तो दुष्कर दुर्दशासित जुधी यो प्राण अडकाउँदैमेरो देह भनेर भन्दछु कठै ! अज्ञान कस्तो अझै ॥१७॥

मेरो होईन देह यो जति भनौ मान्दै नमान्ने किन ?

ऐया उफ ! बिच हाय छट्पट हुने यस्तो व्यथा यो किन ?केवल छन्‌ पटमा परन्तु यसका लामा बनी वेदना

हुन्छन्‌ हाय ! अनन्त झौँ किन हरे ! कस्तो कडा शासना ॥१८॥

मेरो बुद्धि विवेकमा अब परोस्‌ आलो ज्योतिर्मय

बिन्ती ! अन्तिम आज मर्न म सकौं भै मुक्त औं निर्भयफुस्सा बात गरेर मानिस यहाँ फुस्सामहाँ नै मिल्यो

साँच्चै जीवन भन्नु नै यति रह्यो बाँकी करा कै रह्यो ॥१९॥

६२/भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

फुस्सामै म गएर मिल्छु अब ता फुस्सा प्रतापी अतिफुस्साले सब खेल गर्दछ यहाँ हुन्छन्‌ कुरा जे जतिफुस्साको महिमा अपार जगमा गर्ने कुरा जे पनि

पृथ्वी, तेज, हावा, अकास रहने फुस्सामहाँ झुन्डिई ॥२०॥

फुस्सा भन्नु न हो यहाँ सब कुरा फुस्सा बिना केछर!यो ब्रह्माण्ड समस्त नै बुझ यहाँ फुस्सामहाँ निर्भर

मेरो जीवनको कथा त अहिले यसै गरी टुङ्गियो

के होला पछिको निमित्त यसले थाती भएरै रह्यो ॥२१॥

भावी सन्ततिको निमित्त यसको पूर्पक्ष जिम्मा रह्योयो नेपाल अगाडि बढ्न जति नै मेरो निशाना भयोझिल्का एक उडेर शून्य बिचमा सून्सानमै अल्झियोसाँच्चै जीवन भन्नु हो नि यति नै, बाँकी कूरा के रह्यो ? ॥२२।

फुस्साकै कारबार दुनिया, फुस्सा सबै आखिर

फुस्साको छ बुझी नसक्नु महिमा यो सत्य भो सुन्दरयो नै पूर्ण रहन्छ नित्य सबमा घदने नबढ्ने कतै

यै आनन्द स्वरूप सत्य, शिव हो डग्दै नडग्ने कतै ॥२३॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य ,' ६३

बाँकी नै रहँदैन जान्न अरू ता त्यै बन्छ ज्ञानी पुरा

भेटे, सक्कल चाहियो किन यहाँ भो व्यर्थको नक्कलयस्तो नक्कल च्यात्नु पर्छ सबले च्यातिन्छताकेछर।!सारी नक्कल लाख-लाख कसरी भौँतारिँदै नै रहे ॥२४॥

पार्ने अल्मल अन्धकार बिच नै गोता अनेकौँ सहेँ

रोजै पक्रन मृत्युलाई सहजै यो कण्ठ सेदौ भएँ

ऐया दुख्छ कटक्क लौन नि ! मरेँ, फेरिन्न थोत्रा लुगायस्तो पिञ्जर भित्र बस्नु कसरी फुत्कन्न पापी सुगा ॥२५॥

यस्तो सम्म कृतघ्न मानिस हुने विश्वास गर्नै पन्योपानीसम्म नपाई राख्न मुखमा तडपेर मर्नै पन्यो

आफू भित्र बसेर हाय घर यो खोजे छु भत्काउन

ईटा, काठ, निदाल औ झिटिमिटी बाधा बने फुत्कन ॥२६॥

भूलै कत्ति भएन जीवनमहाँ मैले कसोरी भनूँ !

धेरै भूल भए परन्तु अहिले सोचेर नै के गरुँ !

यस्तो ठाउँमहाँ पुगेँ म अब ता के सक्छु सच्च्याउन !

जे जस्तो परिणाम हुन्छ नसही भन्नै कहाँ सक्छु र ! ॥२७॥

६४ /भीमसैत थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

यस्तो ता हुन्‌ हुन्नथ्यो हुन गयो कै लाग्छ यस्तै भयोभित्तासम्म पुग्याइ दारुण वाधा कालो कथा लेखियोहा ! संसार छ भन्न नै नसकिने प्रत्यक्ष कै के भयोदुक्खैको अखडा रहेछ जगतै भन्ने कुरा सिद्ध भो ॥२८॥

माने दुःख छ दुःख नै जगतमा आपत्ति हत्या घनामानेमा सुख हुन्छ पूर्ण यसमा आपत्‌ विपत्‌ छन्‌ कहाँ ?हाम्रै हो प्रतिविम्ब भित्र मनको जे जे भयौँ औ हुनेपल्टे तापनि सृष्टि नै मन दह्रो पारी रहे हुन्न क्यै ॥२९॥

एकातर्फ छ घोर दुवख जगको काहालिने सम्झिँदाअर्कोतर्फ छ शान्ति - हर्ष सुख नै क्यै छैन अर्को क्रा

यस्तै द्वन्द्वरमहाँ छ भीम अहिले अत्तो न पत्तोसित

झुन्डी आस-निरासको भुवनमा काद्दो छ फन्का नि त ॥३०॥

कैल्यै लग्छ कता कता, विरहको धारामहाँ उ परी

कैले होइन दुःख क्यै पनि भनी उ जान्छ खोला तरीबोकी भार गरौँ कडा बगरमा क हिँड्छ औ गिर्दछकैले भार बिसाइ दूर पथमै फुबका हुने गर्दछ ॥३१॥

भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य “६५

बास्नाको अति सृक्ष्मता रज खुली बेह्दी, कसी तान्दछसारा उच्च सफा विचार उसको ऐयामहाँ पर्दछ

आफ्ना जीवनका सबै विगतका राम्रा नराम्रा कुरा

ऐलै पो झनझन्‌ खुली 'फलफझली आए सयौँ आँक्रा ॥३२॥

तर्सन्छन्‌ सब फेरि ढाडस कतै आनन्द तस्यां कतै

झिल्का सुक्ख र शान्तिको पनि कतै, धक्का र मुक्का कतैठेगाना नपुगी थलो नजिक नै भत्की रहेको कतै

ऐले प्राण छ भीमको सकसमा काँचो विकल्‌ वायु झैँ ॥३३॥

क ज्यूँदो छ त भन्नु मात्र अहिले के शक्तिले बोल्दछसारा इन्द्रिय बन्द छन्‌ धुकधुकी मात्रै कतै चल्दछहाम्रो भन्नु शरीर होइन यहाँ अर्कै छ साँचो क्रायस्तो देह अनेक लीकन कहीँ यात्रा हुने हो पुरा ॥३४॥

चोला यो नरको छ साधन फगत यात्रा पुरा गर्नकोराम्रो साधनको प्रयोग नगरे पुग्दैन बैकुण्ठ त्यो

झल्क्यो झल्झल भीमको हृदयमा जे जे गरेका थिएआई जीवनका समस्त घटना ऐले सिनेमा बने ॥२५॥

६६ ,/भीमसैन यापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

हत्या श्री रणको हुँदा जति भयो एकएक देखा पप्यो

जालै जाल रची अनेक जनको सर्वस्व भो ज्यानको

पर्थ्यो गर्नु गरे सबै मुकुटको जिम्मा दिएको थियो

मान्छे हो यदि भुल हुन्छ त भने दोषी कसोरी भयो ? ॥३६॥

पीडा, क्रन्दन सुन्त, हेर्न पनि हो यो राज्यभारा लिनकाँढा, सिस्नु छिमल्नु पर्दछ यहाँ यो राज्य हुर्काउनहत्याकाण्ड अनेकको जडमहाँ अड्ने यहाँ शासनहत्याको नपरे त चोट कसरी यो देश बिग्रन्छ त ? ॥३७॥

भन्छन्‌ साम र दाम, भेदहरू नै साम्राज्यको शासनहत्या-काण्ड अनेकको जड भए गद्दीमहाँ शासन

तर्के लोचन लाल-लाल कसरी क्रोधान्ध दामोदरसल्काइ दिन खोज्दछन्‌ मनमनै पारै खरानी सब ॥३८॥

हत्या निर्मम शेरको घरमहाँ बाँकी नराखी शिशु

मै सम्झन्छु म फेरि कैयन यहाँ यस्तै उदण्डीहरू

देखेँ तत्पर मर्न राजमहिषी राजेश्वरी स्वामिनी

जस्तै पस्न सुहागरात बिचमा खोपी खसमकौ पनि ॥३९॥

भीमसेत थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य “५७

सुन्धेँ सोह्रजना किशोर ललना आगोमहाँ फालिँदानिस्केको स्वर कडङ्क्ला अहह त्यो दृश्यावली कष्टदाजिम्मा यी सबको म होइन भनी मैले कसोरी भनूँ !

यो गर्ने र गराउने त अरू नै भन्दै कसोरी बचुँ ! ॥४०॥

उर्लेका भल झैँ फिरङ्गीहरूले ढाक्दै थिए एसियामान्छेका अधिकारका हननको फैलाउँदै दुष्क्रियाआफ्नो शक्ति तथा परिस्थितिहरू हेरी बिचारीकनमैले राय दिएं सबैसँग चुझी सन्धी सुगौली हुन ॥४१॥

हत्याकाण्ड चुकूल ठोक्न नसकी हेरेर वेलाबखत्‌

गुड्नै मुश्किल हुन्छ राज्यरथ यो पल्टन्छ सारा तखत्‌यो जानीकन राजनीति गरियो मारैं मराएँ पनि

यो नै दोष भए त दौषमय भो सम्पूर्ण यो जीवनी ॥४२।

६ भीमस्तेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य

तेग्ह

जाजा धेर भयो सहुँ म कसरी यस्तो कडा लाञ्छना ?मान्छेको दिलभित्र अडछ कसरी यस्तो अगुन्टौ घृणा ?मान्छे यी कतिसम्म नीच मतिका डाहा र ईर्ष्या कति ?वैरी साँध्न निमित्त आज म भएँ पापी अचानो हरे ! ॥१॥

बल्दो जोवनको प्रवाह कसरी बोकी ममा होमियौ ?मेरो जीर्ण शरीरको दश कुना जाज्चल्य पारिदियौबिम्झाई सब गुप्त-सुप्त सपना उत्साह नौलो भन्यौ ।बाँच्ने जीवनको मिठो रहरमा संगीत नौलो भन्यौ ॥२॥

लोभी हात बढाउँदै जब बढेँ लावण्य तिम्रो लिन

मैरा हातहरू फतक्क भुइँमा गल्दै 'झरेनन्‌ किन ?

यौटा निर्मल प्राणलाड्इ कसरी छोई बिगारेँ अहो !

गोली लाग्दछ 'झैँ छ आज दिलमा सम्झी महापाप त्यो । ॥३॥

आीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ६९,

काढी देह छियाछिया गरिगरी यो प्राण मेरो लुछोस्‌

जे होस्‌ जत्ति हवस्‌, सहन्छु सब ती मैमा परोस्‌ जे परोस्‌दोषी हुँ त म नै छु हो अलिकता ती भक्तिले के गरिन्‌ ?नब्चयाईकन फौजबीच बिचरा लाने घिसारी अरे ॥४॥

कस्तो यो बदला ममाथि अहिले कस्तो कडा यातनायौटाको अपराधबाट अरूमा यस्तो दिने शासना

छोपी छोप्न सकिन्न अगिन कहिल्यै दन्किन्छ दन्किन्छ त्योतोडी तोड्न सकिन्न अगिनि कहिल्यै जोडिन्छ जोडिन्छ त्यो ॥५॥

तिम्रो आँट, अठोटले मुलुकमा पस्नेछ अर्कै युगसन्ध्या सुन्दर न्याय, शान्ति, सुखको सारा हँसाई मुखत्यो वेलाकन ल्याउने क्रममहाँ सङ्घर्ष ज्वाला बनीजाङ दुःख सही तपी विरहिणी मेरी प्रिया सँगिनी ॥६॥

पीडा, कष्ट व्यथा मलाई नसता सम्बन्ध हाम्रो छुटाजे होस्‌-होस्‌ किन देह नै यदि यहाँ तोडेर जाँदैछु तातिम्रो पीर लिएर दुर्बल हुँदै सानो बनूँ के कतिनेपालीजनलाइइ सोच, सबको यस्तै यहाँ दुर्गति ॥७॥

७0 / भीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्प

उल्याजँ सब दुःख-दर्द जगको भन्ने इरादा लिईजस्तै कष्ट, विपत्‌ परै पनि सही सङ्घर्ष गर्दै जिईयो नेपाल नयाँ बनाउनमहाँ जन्मँ यहीँ फौरि मयो इच्छा परिपूर्ण पार प्रभू ! हाँसेर जाँदै छु म ॥८॥

लागेको छ दनन्न अग्नि घरमा अन्याय दन्कीकन

जन्मी क्रान्ति महान्‌ यसै मुलुकमा फर्कुन्‌ सबैका दिनहाम्रा पाप र भूलका तिरिदिउन्‌ तिनै नसक्ने क्रण

यो नै माग र भीख ती सुजनमा हो भीमको अन्तिम ॥९॥

के सुन्दै छु म सुन्न नै नसकिने यस्तो समाचार यो

नारी 'भक्ति' लगेर फौजबीचमा छोडीदिने रे अहां !जेजस्तो दिनुपर्दथ्यो र कर त्यो मेरो उपर्मानभैनङ्गयाईकन भक्ति" फौजबिच नै छाडीदिने रे कठै ! ॥१०॥

चिन्ताको घनघोर भित्र मनमा आँधी, हुरी चल्दछअड्ने ठाउँ कतै नपाइ मन यो हुत्तिन्छ औ गिर्दछगञ्जागोल छ शान्ति छैन रति क्यै कस्तो अहो दुर्दशाउर्लेको दुःखले असैह्य मनमा खाँदै छ गोता यहाँ ॥११॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य / ७१

थाहा छैन मलाई अझै पनि लौ के के हुने हो अहो !जाने जीवन भन्नुपर्ने सब नै यौ जिन्दगानी अहां ।

यो को मानिस कर्म गर्दछ यहाँ यस्तो तमाशा किन !घोक्स्याई यसलाई काम नलिई मिल्दैन सच्चा सुख ॥१२॥

गर्ने फेरि गराउने सब उही मार्ने र मर्ने पनि

लीला गर्छ समस्त ईश्वर बनी आफै करणी औं धनीमान्छेमा कन रोग पस्छ कसरी के युक्तिले हट्छ नि !यो नै चिन्तन एकदेवकन थ्यो बस्दा र उठ्दा पनि ॥१३॥

जालैजालमहाँ परेर उनको ज्यानै गुम्यो व्यर्थमा

सास्ती घोर मिल्यो कठोर किन यो सास्ती कठै व्यर्थमा !हत्या राजकुमारको गर्न उनको हो हात रे ! मानियोआयुर्वेदमहाँ प्रवीण विचरां सोझो गुणी वैद्य थ्यो ॥१४॥

छोपी नाक त भाजुमान अहिले क्या धापमा भासियोसोझो ज्यान त चक्रको बिच परी झुन्ड्याइयो मारियोमेरा मित्रहरू ! तिमीहरू कहाँ आईरहेको छु म

जारी घोर कृतघ्न यौ जगतको देखीरहेको छु म ॥१५॥

७२ भीमसेन थापा एतिहासिक खण्डकाव्य

हालेको पनि गाँस खान यमले लौ छाड भन्लासरिआयुर्वेद-प्रवीण ती अनुभवी नेपाली धन्मन्तरी

चोखा पण्डित एकदेव पनि हा ! बेप्वाँकमा मारियो

यो षड्यन्त्रमहाँ अमोघ मणिथ्यो हा ! काँच भौ फ्याँकियो ॥१६॥

हत्यारा भनि भाजुमानकन ता केही नराखी अहम्‌सास्ती घोर दिएर अन्त गरियो कस्तो करा त्यो अधम्‌भीमैमाथि दगा थियो त किन ती बेफ्घाँकमा नै गएयस्तो जाल' रचेर शान्ति जनको बेहाल नै गर्दिए ॥१७॥

लाग्छन्‌ घाम अवश्य बादल बढी ढाकीदिए तापनि

त्यस्तै सत्य रहन्न गायब सधैँ मिथ्या अँध्यारोमनि

मात्रै जाल फरेब हो मप्रतिको यो लाञ्छना 'फूट हो

हत्या राजकुमारको किन गरुँ कस्तो कुरा यो अहो ! ॥१८॥

उर्ली विस्मृतिको महाजलघिले ढाक्नेछ सम्पूर्ण यो

केही भाग रहन्न केवल यहाँ अड्ने कुरा शून्य हो

यो नै पूर्ण विराद्‌ शरणमा अर्पिन्छ यो जीवन

यै मात्रै तलमाथि हुन्न त्यसमा घुम्दै छ त्यो फन्फन ॥२०॥

भीमसेन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्य ,' ७३

जस्तो जे हुनुपर्छ हुन्छ त भने टारेर टर्दैन त्यो

केको शोक लिने यहाँ फजुलमा जे हो हुने हुन्छ त्योनाना जाल र झेल छन्‌ जति यहाँ धोका हुने लोककोकेही छैन म लिन्न ता दुःख यहाँ झिल्का म आलोकको ॥२१॥

हे आलोक ! तिमी चमक्क चमकी मेरो खुलाक पथमायाको बशमा परेर यसरी धेरै नटाँसँँ भ्रम

खोई दुःख कहाँ छ आज सब यैँ सम्पूर्णमा व्याप्त छकेही होइन ज्यूनु-मर्नु क्रम हो संसारमा चल्दछ ॥२२॥

चिन्ताबाट उछिट्टिएर पर गै निश्चिन्त हो भनी

रोजेँ यो पथ किन्तु झन्झन यहाँ चिन्ता घुम्यो फन्फनीआई ती अघिका अनेक घटना बिच्छी भई डस्दछन्‌मैले गर्नु नगर्नु त्यो जति गरेँ धावा ममा बोल्दछन्‌ ॥२३।

कोही भीम गयो कथा करुण यो भन्छन्‌ त नेपालमामै हुँ भन्नु समान झूटहरू के यो घोर जञ्जालमाकस्तो थ्यो कसरी कसो हुन गयो प्रत्यक्ष नै देखियोदुःखैको अखडा रहेछ बुझियो निःसार संसार यो ॥२४॥

७४ /भ्रीमसैन थापा ऐतिहासिक खण्डकाव्व

भन्छन्‌ भीम भएर शान्त यसरी यो कष्ट के हो गुनीहो सङ्कट उनाउ केवल यहाँ अस्तित्वको निर्धनी

द्रष्टा मात्र रहुँ म ता समयको भोक्ता हुँदै होइनपीडा-सङ्घटबाट भिन्न म छु है ! मेरो हुँदै होइन ॥२५॥

ज्ञाजा व्योम अनन्तमा गरुड भझौँ उड्उड तँ आत्मा चरासास्है कष्ट भयो मलाइ अहिले सम्झेर के के कुरा !

हे धारा स्मृतिको तँ बन्द भइदै पाखा मलाई लगाभकभक तप्त कराइमा भुटिभुटी दिन्छस्‌ कडा वेदना ॥२६॥

खस्‌खस्‌ विस्मृतिको महाप्रलयका पर्दा सबै छोपिदे

चिन्ता दुःख र कष्टको जलन यो सारा बिलाई तँ दे

यो कस्तो विकराल काल अहिले भोगीरहेको छु म

मनै सक्छु न ज्यून सक्छु अहिले कस्तो दशा निर्मम ! ॥२७।

मेरो होइन सत्य होइन, यहाँ भोग्दै छ मैले तर

टाँस्सी मैसित आउने किन हरे ! कस्तो अँध्यारो छर !जानेको छु म मुक्त हँ तर पनि कस्तो कडा बेदनाजाजाजा चुँडिएर जा अब यहाँ मैमा मलाई मिला ॥२%॥

भीमसेन यापा ऐतिहासिक खण्डकाब्य ,' ७५

वास्ता छैन ममा कुनै विकलता मेरो पिछामा नआयस्तो तप्त कराइमा भुटिभुटी के भो तँलाई मजा ?पीडा भो घनघोर जोड नलगा अस्तित्व पोल्दै जलाफाँडी झन्झट जाल छन्‌ जति यहाँ प्रस्थान बाटो खुला ॥२९॥

मेरो भाग शून्यको तट पुग्यो नैराश्यको माझमापर्दा अन्तिम गिर्न-गिर्ने अहिले लाग्दै छ यो साँझमाघण्टी बज्छ समाप्तिको टिनिटिनी थन्किन्छ मर्मान्तकयी सारा प्रतिघात-घातहरूको टुङ्गिन्छ है नाटक ॥३०॥

॥इति॥

७६ /भ्रीससेन थापा ऐतिहासिक बाण्डकाव्य

सिद्धिचरणका कृति

फिसिमिली जूनकीरी ।बालकविता) नयुद्ध र शान्ति (खण्डकाव्य) तकान्तिमती नवक हाम्या'5 ५ हाञ्ट डाटा हत ए0डा15 जै रा.प्रइठका हाम्लाई ला जाल छ 1 न

नेपालीभाषामा

१ कोपिला ।कविता-सङ्ग्रह) नेराप्र२. मेरो प्रतिविम्ब (कविता-सङ्गराह) छ

३. उवंशी (खण्डकाव्य) साझा४. कुहिरो र घाम ।कविता-सङ्ग्रह) साझा१ तिरमिरै तारा (याललकविता) नेराप्र६. बाँचिरहेको आवाज (कबिता-सङ्ग्रह) साझा७ सिद्धिचरणका प्रतिनिधि कविता नेराप्रद्र मक्गलमान (खण्डकाव्य) नन१. ज्यानमारा शैल ।खण्डकाव्य। न१०. आँसु (खण्डकाव्य) साझा११. बालिवध ।पच्चनाटक) न१२. (खण्डकाव्य) साझा१३. पु थापा नेराप्र१४. शबरी न१५. आत्मबिलौना न१६. सिद्धिचरणका जैल-संस्मरण नेरा.प्र१७.

१८.

१९

२०

२१

।

सीस्वाँ ने.फ्स्वां

उर्वशी (खण्डकाव्य)

ग्वग्‌स्वां

लुभुनी (खण्डकाव्य)

तृष्णा (खण्डकाव्य)

सिडिचरणया निबन्ध

घःमा ०उत्तरा-विलाप पिमदनिगु१०. बाखं व निबन्ध ७

११. भूमिकामुता नैरा.प्र.१२. मूस्वां ।कवितामुता)

1111 ॥ यवब्र

पुन (4 27 2८ नद ३० लन ला

हन्ट ५ 1888 190. 99933-50-60-5