शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि

2000 । 11 1111॥॥॥ रा ड्ठा्‌. मतिप्रसादढकाल 0€॥2७० 8१: ०१९(100साझा शिक्षा ई-पाटी01: ता ५४५७३०७9191:91919,010.५४५१४,०।911681291,01 माध्यमिक तहदेखि स्नातक तहसम्मका शिक्षक र विद्यार्थीका निम्तिसंस्कृत र नेपाली शब्दको निर्माणप्रकरिपा र सन्धि सिकाउने सन्दर्भ पुस्तक शब्दनिर्माणप्रक्रिया र्‌सन्धि-क-पुरुचकालस्प्क्ी खडितिजानप्का ाडि0॥/2 ८८01 डा. मतिप्रसाद ढकालसहप्राध्यापकनेपाल संस्कृत बिश्वविद्यालयकालिका संस्कृत विद्यापीठ (क्याम्पस)गैँडाकोट, तवलपरासी मुँडीपुराण प्रकाशन शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि 5190 चाका जिठात१॥ & 5गाणा प्रकाशकभुँडीपुराण प्रकाशनबागबजार, काठमाडौँ हरेरे३३१६,'४२२५१ ३४८ 10 तर्वाधिकार : लेखक प्रथम संस्करणा १ २०६९ मूल्य £ ११००-टाइप 2. लैख्क स्वयम्‌ काप्पपुटर डिजाइन : भुँडीपुराण डेस्क नेपाली शब्द निर्माण प्रक्रिया सिकाउनेअद्वितीय पुस्तक प्रा.डा.माधव प्रसाद पोखरेल नेपाली विषयमा संस्कृत भाषाका शब्दहरूको निर्माण प्रक्रिया सिकाउने रपरीक्षामा सोध्ने चलन विद्यालय तहदेखि विश्व विद्यालयका माथिल्ला तह सम्मपाइन्छ । संस्कृत व्याकरण नपढेका र संस्कृत पढेकै गुरुलाई समेत सिकाउनेबेलामा अप्ठ्यारा लाग्ने शाब्दहरूको पनि परीक्षामा व्युत्पत्ति गर्न दिइएको पाइन्छ। नैपालीमा प्रचलित संस्कृत शब्दहरूको निर्माण प्रक्रिया पाठ्य क्रममा राख्नेबैलामा पढाउने विद्यार्थीलाई अप्ठयारो पर्ला भन्ने हेक्का नराखिएको पनि देखिन्छभने, परीक्षाका लागि प्रश्न सोध्नै बेलामा विद्यार्थीलाई उत्तर दिन अप्ठ्यारो पर्लाभन्ने हेक्का नराखिएको पनि देखिन्छ । डा.मति प्रसाद ढकालको शब्द निर्माणकोयस पुस्तकले नेपाली पाठघ क्रममा भएका वा प्रश्न पत्रमा आउने संस्कृत नपढेकागुरुहरूलाई समैत अप्ठ्यारा लाग्नै शब्दहरूको व्युत्पत्ति फोर्न धेरै मात्रमासघाउला भन्ने विश्वास छ । डा.मति प्रसाद ढकालको प्रस्तुत महत्त्त्र पूर्ण अनुसन्धानात्मक ग्रन्थमा १२औँ अध्याय बाहेक अरू सबै अध्यायमा नेपाली शब्द भण्डारमा पाणिनीय संस्कृतव्याकरणको प्रयोग गरिएको छ । पाणिनिको संस्कृत व्याकरण विश्वको सबै भन्दापुरानो र आदर्श वर्णनात्मक व्याकरण हो । पेन्सिल्भैनिया विश्व विद्यालयमा१९५५ ई. मा पिएचडी गरी सक्ता नोम चोम्स्कीले जुन रूपान्तरणात्मक प्रजनकव्याकरणको जन्म दिएको घोषणा गरे, भाषा विज्ञानको त्यो नवीनतम पद्धतिकोआदर्श नमुना विश्वको कुनै व्याकरणमा देखाउन सक्नि भए, त्यो पाणिनिकोअष्टाध्यायी' भन्ने व्याकरण मात्रै थियो । पाणिनिले झन्डै चार हजार ओटायान्त्रिक बीज गणितीय फर्मुलाहरूका आधारमा सम्पूर्ण वैदिक र लौकिक संस्कृतबाङ्गमयमा प्रयोग भएका संस्कृत भाषाका शान्द र वाक्यमा नुकेका नियमहरूलाईनफुत्किने गरी परिभाषित गरे । पाणिनिले बिश्वभरको अद्वितीय र उदेक लाग्दोवैज्ञानिक वर्णनात्मक व्याकरणका रूपमा प्रस्तुत गरेको संस्कृत व्याकरणकम्प्युटरलाई सिकाउन पनि एकदम सजिलो भएको कुरो कम्प्युटरकाविशेषज्ञहरुले पनि स्वीकार गरेका छन्‌ । नोम चोम्स्कीको गुरु कुलमा उनलाईपछ्याउने विशबभरमा छरिएका असङ्ख्य भाषा वैज्ञानिकहरूले र चोम्स्की आफैंलेपनि अहिले सम्म विश्वको कुनै दोस्रो भापाको व्याकरण पाणिनिको अष्टाध्यायीजस्तो पूर्ण र व्यवस्थित बनाउन सकेका छैनन्‌ । पाणिनिको संस्कृत व्याकरणविश्बभरका भापा वैज्ञानिकहरूको पूजनीय आदर्श प्रतिमा हो । संस्कृत व्याकरणका सिद्धान्त प्रयोग गरेर नेपाली भाषाको व्याकरण लेख्नेश्रेय अहिले सम्म दुई जनालाई थियो । वीरेन्द्रकेसरी अर्ज्याल र जयपृथ्वी वहादुरसिँह दुवै जनाको व्याकरणको नाम 'प्राकृत व्याकरण' देखिन्छ । वीरेन्द्रकेसरीको व्याकरणमा दुई तीन ओटा परस्पर पूरक रूपमा अपूर्ण पाण्डुलिपिहरू जयराजआचार्य र प्रेरणा खरेलले फेला पारेका छन्‌ । डा. ईश्वर बरालले पहलमान सिंहस्वारसित वीरेन्द्रकेसरीका व्याकरणको तेस्रो पाण्डुलिपि किनेको सूचना सम्मपाइएको छ, तर अहिले सम्म डा.बरालको पुस्तकालयबाट त्यो पाण्डुलिपि कसैलेपनि उद्धार गरेर सार्वजनिक गर्न सकेको छैन । जयपृथ्वी बहादुर सिंहको “प्राकृतव्याकरण' १९६९ सालमा प्रकाशित भएको भए पनि त्यो किताबले स्तर रआयाममा वीरेन्द्रकेसरी अर्ज्यालका भेटिएका दुई ओटै पाण्डुलिपिको बराबरी गर्नसक्तैन । तुलना गर्दा कै कुरो अड्कल गर्न सकिन्छ भने, जयपृथ्वी बहादुर सिंहचाहिँ वीरेन्द्रकेसरी अर्ज्यालका चेला रहेछन्‌ । संस्कृत व्याकरण (विशेष गरीप्रातिशाख्य) का आधारमा नेपालीमा लेखिएको एउटा अर्को अद्वितीय उल्लेखनीयकृति शिवराज आचार्यले लेखेका छन्‌ । नेपाली भाषा र व्याकरणका फाँटमा लाग्ने संस्कृत व्याकरणका अच्पिल्टाविद्यार्थीहरू असङ्ख्य छन्‌ । पाणिनिको जस्तो वैज्ञानिक व्याकरण पनि बुझेर भन्दाघोकेर परीक्षा पास गर्नेहरू खालि पाणिनिका अन्ध भक्त र अन्ध विश्वासी मात्रहुन सक्ता रहेछन्‌ । पाणिनि, पतञ्जलि र भर्तृहरि जस्ता व्याकरणकारहरूकाव्याकरणमा अन्तर्निहित भाषा विज्ञान बुझेर नेपाली भाषामा त्यसको उपयोग गर्नसके, नेपाली भाषा र व्याकरणका अनुसन्धानमा त्यस ज्ञानले. अद्वितीय योगदानगर्न सक्थ्यो । डा.मति प्रसाद ढकालमा नेपाली भाषाको अनुसन्धानका क्षेत्रमा त्योखाल्डो पुर्तेल गर्न सक्ने क्षमता देखिन्छ । डा.उकालको पिएचडीको अनुसन्धानकोबिषय संस्कृत भाषाको सन्धि नियममा हो । आफ्नो शोध ग्रन्यमा उनले संस्कृतवाक्यमा नजिक नजिक आउने दुइटा शब्दका वर्णका बिचको वर्ण परिवर्तन ।अर्थात्‌ बाह्य सन्धि) का नियम मात्र नसमेटेर एउटै शान्द भित्र नजिक नजिकआउने वर्णहरूको पारस्परिक परिवर्तन (अर्थात्‌ आन्तरिक सन्धि) को अध्ययन पनिसमेटेका छन्‌, जसले गर्दा कुदन्त, तिङन्त, स्वी प्रत्यय, तद्धितान्त, समस्त शव्दआदि शाब्द निर्माणका अनेक प्रकरणहरू भित्र भएका वर्ण परिवर्तन (सन्धि) कोरौंचिरा विवेचन गरेका छन्‌ । डा.ढकालको यस अनुसन्धान ग्रन्थमा जम्मा दुइटा खण्ड छन्‌ । दुइटैखण्ड गरी जम्मा १२ ओटा प्रकरणहरू छन्‌ । मोटामोटी रूपमा दोस्रो खण्डमाबाह्य सन्धिसँग सम्बन्धित अध्यायहरू घेरै परेका छन्‌ भने पहिलो खण्डमाआन्तरिक सन्धिसँग सम्बन्धित अध्यायहरू बढी समेटिएका छन्‌ । पहिलोअध्यायमा नेपाली भाषाका कूदन्त शब्दमा धातुको स्वरमा हुने परिवर्तनमा के केनियम पाइन्छन्‌, पाणिनीय संस्कृत व्याकरणका आधारमा निरपेक्ष ढङ्गले त्यसकोलेखाजोखा गरिएको छ । यसरी संस्कृत भाषा बैज्ञानिक आधारमा नेपालीमा कुदन्तशव्दको निर्माण पद्धतिको व्याख्या डा.ढकालले भन्दा अगाडि कसैले पनि गरेको छैन।दोस्रो अध्यायमा नेपाली भाषामा प्रयोग हुनै संस्कृत तद्धितान्त शब्दमापहिलो र अन्तिम स्वरको परिवर्तनमा के कस्तो नियम छ, त्यसको लेखाजोखा छ भने तेत्रो अध्यायमा नेपाली भापामा प्रचलित संस्कृत समस्त शव्दमा नेपालीमाप्रचलित संस्कृत समस्त शव्दको निर्माण प्रक्रियाको बर्णन छ । चौयो अध्यायमानेपाली तद्भव शब्दमा स्वरहरूको परिवर्तन र स्वरको अनुनासिकता जनाउने चन्द्रबिन्दुको मीमांसा गरिएको छ । पाँचौं अध्यायमा केही नेपाली शब्दहरूको निर्वचनवा व्युत्पत्ति बारै समीक्षा गरिएको छ अनि छैटौं अध्यायमा नेपालीमा प्रचलितअपाणिनीय (अशुद्ध) तथाकथित संस्कृत शब्दहरूको शुद्ध रूप के हुनु पर्ने भन्नेनिर्णय गरिएको छ। दोस्रो खण्डको सातौं अध्यायमा संस्कृत होइन, नेपाली भाषाको सन्धिकोलेखाजोखा गरिएको छ भने आठौँ अध्यायमा संस्कृत सन्धिका तुलनामा नेपालीसन्धिका विशेषताहरू ठम्याइएको छ । नवौँ अध्याय नेपाली आषाका सन्धि विग्रहवा सन्धि विच्छेदमा केन्द्रित छ । दसौं अध्यायमा वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा सन्धिकाविषयमा बनेका सिद्धान्तहरूको परिचय छ । एघारौं अध्यायमा सस्यूत र नेपाली सन्धिको अध्ययन परम्पराको बेलिबिस्तार लगाइएको छ । अध्यायमापाणितीय व्याकरणमा लोप, आगम र वर्ण विकारको छूपमा भएका सन्धिकानियमहरूको परिचय छ। यसरी संस्कृत व्याकरणमा भएको भाषा विज्ञानलाई आधार मानेर नेपालीभाषामा प्रयोग हुने शब्दहरूको निर्माण प्रक्रियाको विश्लेषण र परिचय दिइएकोयस पुस्तकले नेपाली भाषा विज्ञानका फाँटमा अद्वितीय कीर्तिमान राख्न सकेको छ। खालि पाणिनीय व्याकरणका पारिभाषिक शब्दलाई पचाउने तागत चाहिँ नेपालीभाषाका निकै पाठकहरूमा नपुग्ला र पाणिनीय व्याकरणका पारिभाषिक'शब्दावलीसँग परिचित नभएका पाठकलाई पाणिनीय व्याकरणका पारिभाषिकशब्दावली प्रयोगै नगरी, नेपाली भाषामा प्रचलित संस्कृत शब्दको निर्माण प्रक्रियाबा व्युत्पत्ति सिकाउने धेरै अप्ठ्यारो बाटो खोज्न सकिएला कि भनेर म संस्कृतव्याकरणका विद्वान्‌ र प्रतिभाशाली लेखकलाई प्रेरित गर्न चाहन्छु । २०६९ असार १४ साँचल मार्ग, सानेपाललितपुर । लेखकीय गरिमा, नेपाली, मिर्मिरे, निशान्त र्‌ मृगतृष्णा नामक राष्ट्रियपत्रिकाहरूमा २०५७ देखि २०६५ सम्म पूर्वप्रकाशित ११ लेखहरू र समस्त शब्दसँगसम्बद्ध एउटा अप्रकाशित्त लेखलाई सभावैश गरी यस पुस्तकको सम्पादन गरिएको हो॥ दुई खण्डमा विभक्त यस्त पुस्तकको पहिलौ खण्डका प्रारम्भिक तीन लैखहरूविशेषतः तत्सम (संस्कृत) कुदन्त, तद्धितान्त र समस्त शाब्दको निर्माणप्रक्रियासँगसम्बद्ध छन्‌ । नेपाली शब्दनिर्माणप्रक्रिया वुझ्न तद्भव शब्दमा हुने परिवर्तन र्‌नेपाली शब्दको ऐतिहासिक बिकासक्रमसँग पनि परिचित हुनुपर्ने आवश्यकतातर्फयसका चौंधो र पाँचौं लेखले ध्यानाकर्षण गराएका छन्‌ भने छैटौं लेखले संस्कृतडाब्दलाई नेपालीमा प्रयोग गर्दा विशेष साबधानी अपनाउनुपर्ने कुरामा जोड दिएको छ। दोस्रो खण्डका सन्धिसँग सम्बद्ध छ लेखहरूमध्येक्लो पहिलो लेख 'नेपालीमासन्धि भन्नु नै संस्कृत सन्धि हो, नेपालीमा मौलिक सन्धि छैन' भन्ने अनुभवी अग्रजगुरुहरूको निष्कर्षात्मक भनाइले जिज्ञासा जगाएपछि खोजिएको प्रारम्भिक प्रयास हो रत्यसपछिका सन्धिसँग सम्बद्ध पाँच लेखहरू सन्धिको तिर्खा मेटाउने क्रमिक यात्रामातयार गरिएका हन्‌ । त्रिविमा नेपाली पढाउँदा मौलिक नेपाली सन्धिको अभाव खट्किएका बेलाप्रा.डा.माधबप्रसाद पोखरेल गुष्को भर्खरै बजारमा आएको 'ध्वनिविज्ञान र नेपालीभाषाको ध्वनि-परिचय' (२०५७) पुस्तकको सन्धिशीर्षकमा रहेको अन्तिम निष्कर्षलेमलाई संस्कृत र नेपाली सन्धिको अध्ययनमा हुटहुटी नजगाएको भए यस सङ्गगाहकालेखहरू तयार हुनसम्नै थिएनन्‌ र सन्धिसँग सम्बद्ध पिएचडी अध्ययनको रुचि पनिममा जाग्नतवने थिएन । साथै प्रेरणादायी गहनतम भूमिका लेखिदिएर प्रकाशककोअन्वेषणमा उहाँले नै तत्परता नदेखाइदिएको भए तत्काल यस कृतिलाई प्रकाशमाल्याउन साब पनि थिएन । त्यसैले आफ्ना चैलालाई पारिवारिक स्नैह प्रदान गरीसंदैब जागरूक बनाइरहनुहुने प्राद:स्मरणीप गुरुवर्‌ प्रा.डा. माधवप्रसाद पोखरेलप्रतिहुदयत: कृतज्ञता व्यक्त गर्दछु । साथै यस प॒स्तकलाई यथासमयमैं प्रकाशमा ल्याइदिनेभुँडीपुराण प्रकाशनप्रति प्रि सधन्पवाद हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु । डा.मतिप्रसाद ढकाल२०६९ असार १९ सहप्राध्यापकगुरुपूर्णिमा नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय विषय-सूची पहिलो खण्ड : शब्दनिर्माणप्रक्रिया १-१११. नेपाली कूदन्त शब्दमा घातुका स्वरको परिवर्तन १२. तत्सम नेपाली तद्धितान्त प्रातिपदिकमा आदि र अन्त्य स्वरको परिवर्तन ९३. नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलका प्रमुख समस्त शब्दहरूको निर्माणप्रक्रिया १४४. तद्भव नेपाली शब्दमा परिवर्तित स्वर र चन्द्रविन्दुको स्थिति ३०५, केही नेपाली शब्दहरूको पुर्ख्यौली परम्परा ३६६. नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलका अनुपयुक्त शब्दहरू ड्र दोस्रो खण्ड : सन्धि ५२-१००७, नेपाली सन्धिको परिचय द्रड. नेपाली सन्धिका प्रमुख विशेषताहरू 000९, नेपाली व्याकरणमा सन्धिविच्छेदका आधारहरू 00१०. वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा सन्धिको अध्ययन ७र्‌११. संस्कृत र नेपाली सन्धिको अध्ययन परम्परा ७७ १२. पाणिनीय व्याकरणमा लौप, आगम र वर्णविकार सन्धिको अध्ययन ९०सन्दर्भ कृतिसूची ९९ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ १ | पहिलो खण्ड : शब्दनिर्माणप्रक्तिया | नेपाली कृदन्त शब्दमा घातुका स्वरको परिवर्तन १. विषयप्रवेश समासप्रक्रिया र तद्धितप्रक्रियाकै कृत्प्रक्रिया पनि शाब्दनिर्माणको प्रमुख पद्धतिमानिन्छ । संस्कृतमा तिप्‌, तस्‌, झि आदि क्रियाको रूपनिर्माणमा प्रयोग गरिनेअठारओटा तिङ्प्रत्ययहरूबाहेकका धातुदेखि विधान गरिने अन्य सबै प्रत्ययहरूलाईकृतृप्रत्यय स्वीकारिएको छ (कृदतिङ्‌, अष्टाध्यायी,अ,. ३१।९३) । संस्कृतमा झैंनेपालीमा पनि कृतृप्रत्यय लगाई निर्माण गरिएका शब्दहरूलाई यस्त शब्दभनिन्छ । कृदन्त शब्दमा प्रकृति अर्थात्‌ आधारतत्त्वका रूपमा धातुमात्रआउँछ, प्रातिपदिक आउँदैन भने आधेयतत्त्वका रूपमा सधैँ कृतृप्रत्ययको मात्रउपस्थिति रहन्छ । क्दन्त शब्दको निर्माणप्रक्रियामा धातुसँग प्रत्ययको योग हुँदा कहीँ धातुमारहेका स्वरवर्णको परिवर्तन हुन्छ, कहीँ धातुमा रहेका व्यव्जनवर्णको परिवर्तनहुन्छ, कहीँ प्रत्ययमा रहेका व्यञ्जनवर्णको परिवर्तन हुन्छ, कहीँ नयाँ वर्णकोउपस्थिति (आगम) हुन्छ, कहीँ धातु वा प्रत्ययमा रहेका वर्णहरूको अनुपस्थिति (लोप) हुन्छ, कहीँ कुनै किसिमको परिवर्तन नै नभएको पनि पाइन्छ । नेपालीक्दन्तमा लोप एवम्‌ आगमका तुलनामा वर्णपरिवर्तन र त्यसमा पनि धातुमारहेका स्वरवर्णको परिवर्तन बढी मात्रामा हुनै गर्दछ । यस्तो परिवर्तन कहीँनियमित र कहीँ अनियमितरूपमा भएको देखिन्छ । नेपाली कृदन्त शब्दहरूलाई घातुका स्वरका अनियमित परिवर्तन र नियमितपरिवर्तनका आधारमा मूलत: अतत्सम कृदन्त र तत्सम कूदन्त गरी दुई प्रकारमाविभाजन गर्न सकिन्छ । तत्समभन्दा भिन्न कुदन्त शब्दलाई अतत्सम कुदन्तभनिन्छ भने संस्कृतका कृत्‌प्रत्ययहरू लागी बनेका र नेपालीमा प्रयुक्त नेपालीकुदन्त शब्दलाई तत्सम क्दन्त भनिन्छ । प्रस्तुत आलेखमा तत्सम तथा अतत्समनेपाली कृदन्त शब्दमा धातुका स्वरको परिवर्तन केकसरी हुन्छ ? भन्ने बारेमासङ्क्षेपमा चर्चा गरिन्छ ।२. अतत्सम नेपाली कृदन्त शब्दमा धातुका स्वरको परिवर्तन तत्सम नेपाली कृदन्त शब्दमा धातुका स्वरको परिवर्तन नियमित रव्यवस्थितरूपमा भएको पाइन्छ भने अतत्सम नेपाली कृदन्त शब्दमा धातुकास्वरको अनियमितरूपमा परिवर्तन भएको देखिन्छ । अतत्सम नेपाली कुदन्तशाब्दको निर्माण गर्दा मुख्यतया धातुका आकार र उकारको परिवर्तन भएकोपाइन्छ । २ ८ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि २.१ धातुका आकारको परिवर्तन नेपालीमा आदिमा र अन्तमा आकार हुने अतत्सम धातुहरूको सङ्ख्याअत्यन्त कम छ । आकार आदिमा हुने आउ र आँद्‌ तथा आकार अन्तमा हुने जार खा धातुदेखि आइ प्रत्ययको योग हुँदा आकारको अकारमा परिवर्तन (ह्रस्व)हुन्छ । जस्तै : आउनआइ -अवाइ, आँद्न-आइ -अँटाइ, जा--आइ -जवाइ,खान-आइ --्खबाइ । नेपालीमा आदि र अन्त्यमा व्यञ्जनवर्ण भएका र मध्यमा आकार भएकाएकाक्षरी धातुका आकारको अकारमा परिवर्तन (ह्रस्व) भएका प्रशस्त उदाहरणहरूपाइन्छन्‌ । अतत्सम नेपाली कूदन्त "शव्दनिर्माणमा घातुका मध्य आकारकोपरिवर्तनका प्रमुख नियम र अपवादहरू निम्नानुसार छन्‌ : (१) स्वरवर्ण आदिमा हुने अनेकाक्षरी कुत्‌प्रत्यय पर भएमा धातुका आकारकोहस्व हुन्छ, जस्तै :ढाक्‌ " अनी - ढकनीहान्‌ १ आइ : हनाइतान्‌ - आउ ० तनाउहार्‌ " आउनी - हराउनीचाल्‌ ५ आन च्‌ चलानचाल्‌ 4 आनी ० चलानी गाउ - ऐया - गवैयाक जुवा न पकुवा आदि । (२) स्वरवर्ण आदिमा हुने अनेकाक्षरी कृतृप्रत्यय यदि भिन्नाभिन्नै स्वरवर्णले युक्तछैन भने घातुका आकारको अकार (हस्व) हुँदैन, जस्तै : लाग्‌-अत -्लागत,राख्‌-अन - राखन आदि । (३) भिन्नाभिन्नै स्वरवर्णले युक्त भए पनि इन्जेल, उन्जेल र एर कुतृप्रत्ययकोयोगमा घातुका आकारको अकार (हस्व) हुँदैन, जस्तै : काट्नइन्जेलसकाटिन्जेल, बाँच्‌--उन्जेल - बाँचुन्जेल, माग्‌्--एर -्मागेर आदि । (४) धातुका अन्तिम व्यञ्जनवर्णको द्वित्व भएको छ भने एकाक्षरी कृतृप्रत्यय परभएमा पनि धातुका आकारको अकार (ह्रस्व) हुन्छ, जस्तै : छान्‌तई च्छन्नी,काट्‌म्ई च्कद्टी, पाक्‌नःक -्पक्कू, काद्‌र-क चकद्‌दू । धाम्‌नई न्थामी,माग्न-अ -्माग, चालुनआ न चाला, हाँस्‌-ओ रुहाँसो आदि उदाहरणहरूमाव्यञ्जतवर्णको द्वित्व नभएको हुँदा एकाक्षरी प्रत्ययको योगमा ध्वातुकाआकारको परिवर्तन हुन नसकेको हो ।यस प्रकार स्वरवर्ण आदिमा हुने प्राय: भिन्नाभिन्नै दुई वा दुईभन्दा बढी स्वरवर्णले युक्त भएका कृतप्रत्ययको योगमा र व्यञ्जनवर्णको द्वित्व भएको अवस्थामा एकाक्षरी कृतृप्रत्ययको योग हुँदा घातुका अकारको आकारमा परिबर्तन (हस्त) भएको देखिन्छ । छान्‌ " ओट त छनोटहान्‌ ५ अक्कड ० हनक्कडभाग्‌ " अन्तै मगन्तेहाँस्‌ न आलु -« हँसालुखाँद्‌ 4 इलो ० खैँदिलो

झन्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि/ ३ २.३. धातुका उकारको परिवर्तन नेपालीमा आदिमा र मध्यमा उकार हुने अतत्सम धातुहरू पाइए पनिकृतृप्रत्ययको योग हुँदा आदि र मध्य उकारको परिवर्तन भएको पाइँदैन, अन्त्यउकारान्त केही धातुका उकारको मात्र परिवर्तन भएको भेटिन्छ । पूजउआरी नपुजारीमा पूज्‌ घातु तत्सम भएको हुँदा त्यसको हृस्व उकारमा परिवर्तन भएकोहो । अतत्सम नेपाली कृदन्त शब्दनिर्माणमा धातुका अन्त्य उकारको परिवर्तनकाप्रमुख नियम र अपवादहरू निम्नलिखित छन्‌ : (४) ई र एर कृतृप्रत्यय पर भएमा उकारान्त एकाक्षरी धातुका अन्त्य उकारकोओकार (गुण) हुन्छ, जस्तै : फु--ई न्फोई, रुनएर नरोएर, धुक्ई न घोई आदि । (६) ई र एर प्रत्ययको योगमा उकारान्त एकाक्षरी 'ह' धातुका स्थानमा 'भ' “आदेशहुने हुँदा धातुका उकारको ओकार हुँदैन, जस्तै : हुमई नभई, -हुनएर च भएर । (७) अत, आइ, अन्ती र ऐया प्रत्ययको योगमा उकारान्त अनेकाक्षरी धातुकाउकारका स्थानमा वकार हुन्छ, जस्तै : आउ--अत? आवब्‌--अत -्ञावत,लाउ५-आइ? लाव््‌-आइ? लब्‌--आइ त्लबाइ, धाउ-अन्ती? धघाव्‌तःअन्तीञ्यावबन्ती, गाउ--ऐया?- गाब्‌-ऐया न्ञावैया आदि । यहाँ उदाहत 'घाबन्ती'शब्दमा आकार परिवर्तनको उपर्युक्त नियम (१) अनुसार ह्रस्व भएर धबन्तीहुनुपर्ने थियो, परन्तु नेपालीमा प्रयुक्त घाउ धातु संस्कृतको ध्वाव्‌ धातुबाटविकसित तद्‌भव धातु हो र अन्ती प्रत्ययको योग हुँदा घाउ धातुले मूलप्रकृतिको ग्रहण गरी धाव्‌ भएकाले नेपालीमा त्यसको हृस्व हुन नसकेकोहो । आइ प्रत्ययको योगमा इस्व हुने आउ धातुबाट पनि अत प्रत्ययको योगहुँदा अवत्त नभएर आवत हुन पुगेको हो । अक्कड पत्ययको योगमा उकारान्त अनेकाक्षरी पिउ धातुका उकारकास्थानमा वकार आदेश नभई यकार आदेश हुन्छ, जस्तै : पिउ--अक्कड तपियक्कड । यस प्रकार उकारान्त धातुका उकारको एकाक्षरी धातुमा ओकारका रूपमा रअनैकाक्षरी धातुमा वकार तथा यकारका रूपमा परिवर्तन हुन पुगेको पाइन्छ । (यू संस्कृतमा स्वरवर्ण आदिमा हुने प्रत्यय पर भएमा इवर्ण र्‌ उबर्ण अन्तमा हुनेधातुका इकारका स्थानमा इयङ्‌ (इय्‌) र्‌ उकारका स्थानमा उवङ्‌ (उव्‌) आदेशहुन्छ (अष्टाध्यायी “अ. ६।४।७७) । नेपाली अतत्सम आइ कृत्‌प्रत्यय पर भएमाकेही धातुमा यस प्रकारको प्रवृत्ति भेटिन्छ, जस्तै : दिःआइर द्‌ इय्‌न्आइन्वंदियाइ, लि"-आइर? ल्‌ इयु्‌--आइ तलियाइ, घुःआइन ध्‌ उव्‌नआइ न्घुवाइ,फुनआइ? र्‌ उब्‌उआब्क ० रुवाइ आदि । उपर्युक्त दियाइ, घुवाइ आदि प्रयोगमा यूबा व्‌ को मात्र आगम स्वीकार्नुभन्दा इय्‌ र उव्‌ आदेश भएको ठान्नु उपयुक्तदेखिन्छ । जान-अत?- जा व्‌नअत -्जाबत मा भने ब्‌ आगम भएको हो । ४ ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि अत्तत्सम नेपाली कृतृप्रत्ययको योग हुँदा धातुका आकारको, इकारको रउकारको परिवर्तन तथा वकारको आगममात्र होइन कहीँ उकारको लोप, कहीँआउको लोप र कहीँ लकारको लोपसमेत भएको पाइन्छ, जस्तै : चुहु-आवट?चुह-आबवट »चुहाबट, चुहु--एत्रोन चुह--एत्रो च्चुहेत्रो, तुहु?-एत्रो2 तुह--एत्रोनतुहेत्रो, कुहुनएत्रोट कृहकएवरो नकूहेत्रो, गाउ--एरट गाएर "गाएर,चन्क्याउ- इन घन्क्या-इ च्थन्क्याइ, आउनइन आनंेड च्आइ, बिसाउन-औनाटबिस्‌ -औना -८बिसौना, ओर्ल--आलो?, ओर्‌ "आलो -ओरालो, उक्लन-आलो?उक्‌तआलो -उकालो । ३. तत्सम नेपाली कृदन्त शब्दमा धातुका स्वरको परिवर्तन नेपालीमा प्रयुक्त तत्सम कुदन्त शब्दमा धातुका स्वरको परिवर्तन संस्कृतमानियमित र व्यवस्थितरूपमा भए पनि त्यसको सरलीकृत चर्चा नेपालीमा हालसम्मभएको पाइँदैन । त्यसैले संस्कृतको पृष्ठभूमि नभएका शिक्षकहरू तत्सम नेपालीकुदन्त शब्दनिर्माणको शिक्षण गर्दा धातुका स्वरको परिवर्तन केकसरी हुन पुग्यो रतत्सम धातुको स्वरूप के हो ? भन्ने बारेमा अन्योलमा पर्न सक्छन्‌ । त्यस्तैविद्यार्थीहरूले पनि तत्सम नेपाली क्दन्त शब्दको प्रकृति र प्रत्यय छुट्टयाउँदा निकैगल्तीहरू गर्न सक्छन्‌ । यहाँ त्यसको प्रारम्भिक समाधानका उपायहरूको चर्चागरिन्छ । सँस्कृतमा कृत्‌प्रत्ययको योग हुँदा धातुको अन्त्यमा र उपधामा रहेकास्वरवर्णको परिवर्तन गर्ने नियम र अपवादहरूको व्यवस्थितरूपमा अध्ययनविश्लेषण भएको छ । त्यसमध्ये निम्नलिखित ६ सूत्रका नियम र अपवादहरूनेपालीमा प्रयुक्त तत्सम शव्दको निर्माणमा अति उपयोगी ठहरिन्छन्‌ : (१ अचो ञ्शिति (अ. ७२११५) यो सूजले जकार र णकारको इत्संज्ञालोप हुने प्रत्यय पर भएमा स्वरवर्णअन्त्यमा हुने अङ्ग (धातु वा प्रातिपदिक) को वृद्धि (इ ऐ, उ औं, क्र आर) गर्दछ,जस्तै : (क) कुम्अणूट कुन्अरू क्‌ आर्‌नअ खकार (ख) कृम्ण्पतट कृम्य? क्‌ आर्‌ज्य कार्य ।(२) अत उपधायाः (ज. जरा११६) यो सुत्रले कार्‌ र णकारको इत्संज्ञचालोप हुने प्रत्यय पर भएमा धातुकोउपधा (अन्तिमभन्दा अघिल्लो वर्ण) मा रहेका अकारका ठाउँमा बृद्धि आकार)गर्दछ, जस्तै (क) रम्‌तघञ्‌ट रम्‌नअर राम्‌तअ चराम [ख) पठ्तण्चुल्‌- पढ्नबुर पढ्न-अक?- पाठ" अक तपाठक । ज्ब्दानिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ५ (३) सार्वघातुकाधीधातुकपोः (अ. 'ज३ 5३) यो सूत्रले सार्वधातुसंज्ञक तिप्‌, तस्‌, झि आदि अठार तिङ्प्रत्यय र शकारकोइत्संज्चालोप हुने शाप्‌ (अ) आदि प्रत्यय अथवा यी दुवै प्रकारका प्रत्ययदेखिबाहेकका आर्घधातुकसँज्ञक अन्य प्रत्यय पर भएमा धातुको अन्त्यमा रहेका इकार,उकार र क्रकारका ठाउँमा क्रमश: ए, ओ र अर्‌ गुण गर्दछ, जस्तै : (क) वीज्तृच्‌ट नीम्तृट नेम्तृट नेतृ ज्नेता दँख। श्वु"ल्युदरशुज्युटक्रुस्अनटश्ोजअनरशष्‌ अव्‌तअनरश्षवन सश्चषण (गा) कुम्तृच्‌र कूनतुट क्‌ अर्‌जतृट कर्तु नकर्ता ।(४) पुगन्तलघुपधस्य च (अ. 'अश८६) यो सूत्रले धातुदेखि विधान गरिने सार्बधातुकसंज्ञक र आर्धघातुकसंज्चकप्रत्ययहरू पर आएमा पुक्‌ (प्‌) प्रत्ययान्त र उपधामा इस्व हुने अङ्ग (धातु) कोगुण (ए, ओ, अर्‌) गर्दछ, जस्तै : (क) लिख्‌-अनीयर्‌? लिख्‌--अनीय? लेख्‌-अनीय --्लेखनीय (खो चुर्‌नअच्‌ट चुर्‌जअट चोर्‌न-अ च्चोर पा) दृशुमण्वुल्‌ट दृशनवुट दुशूतंअक” दू अर्‌ शूनेअक -्दर्शक ।(४) क्किङति च (अ. ११५) यौ सूत्रले ककार, गकार र डकारको इत्संज्चालोप हुने प्रत्यय पछाडि भएमाडु, उ, तरा अन्त्यमा हुने घातुको गुण र वृद्धि हुँदैन । अर्थात्‌ यो सूत्र उपर्युक्त सूत्र(१) र (३) का नियमको अपवाद हौं । जस्तै : क्षी-क्त?- क्षीउत?- क्षीत -्क्षीण, खुकक्तिन्‌ट श्रुष्ति न्श्वुति, दुश्‌--म्यपूः- दृश्‌ज्य च्दृश्य ।(६ एचो$पबायावः (अ. ५१।७८) यो सूजले स्वरवर्ण पछाडि भएमा प्रकृतिको अन्तमा रहेका ए, ओ, ऐ, औ-काठाउँमा क्रमश: अय्‌, अव्‌, आय्‌, आब्‌ आदेश गर्दछ, जस्तै : (क) सिउअचुर क्षिउ्अर क्षेत्अट क्ष्‌ अप॒ज्अ न्क्षय (ख) नुतअपूट नुनअट नोत-अट न्‌ अब्‌न-अ न्व्नव (ग) नी-ण्वुल्‌-नी-वुर्नी-अकमनैनअकम्न्‌ आय्‌--अक च्नायक (घ) भूण्वुल्‌नभून-वुरभूःअकर-भौनअक?”-भ्‌ आवन-अक --भावक । उपर्युक्त सूत्र (१) र (२) बृद्धिनियमसँग, सूत्र (३) र्‌ (४) गुणनियमसँग सूत्र५) पहिलो गुणनियमसँग तथा पहिलो वृद्धिनियमको अपवादसँग तथावृद्धिनियमबाट परिवर्तित धातुका स्वरको पुनः परिवर्तनसँग सम्बद्ध छन्‌ । उपर्युक्तवृद्धिनियमले अपेक्षा गरेका तत्सम कृत्प्रत्ययहरूमध्ये नेपालीमा विशेषतः घन्‌,ण्वुल्‌, णिनि र ण्यत्‌ गरी चार प्रत्ययहरू प्रयुक्त छन्‌ । मृज्‌ धातु [मृज्‌न-घन्‌व्मार्ग। लाई छाडेर अन्य जुन घातुको उपधामा द्वस्व इ, उ, क्र बर्ण छ, त्यसकोवृद्धि हुँदैन किन्तु अपवादका रूपमा गुण हुन्छ, जस्तै : लिख्‌-घन्‌ -्लेख, ६ / शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि युजतणिनि च्योगी, दृश्‌-ण्वुल्‌ च्दर्शक । धातुको उपधामा दीर्घ ई, क, क्र वर्णछन्‌ भने उपर्युक्त सूत्र (४) को नियम प्रवृत्त नहुने हुँदा त्यस्तो स्वरवर्णको परिवर्तनहुँदैन, जस्तै : दीप्‌--अच्‌ “दीप, सूद्‌--ल्युद्‌ च्सूदन । उपर्युक्त सूत (५) ले अपेक्षागरेका प्रत्ययहरूमध्ये विशेषतः अङ्‌, क्त, क्तिन्‌ र क्यप्‌ प्रत्ययहरूको प्रयोगनेपालीमा भएको पाइन्छ । उपर्युक्त सूत्रका नियम र अपवादका आधारमा धातुका स्वरको परिवर्तनभएका नेपालीमा प्रयुक्त तत्सम कृदन्त शब्दहरूको मुख्य विवरण निम्नानुसार छ : सूत्र १) को नियम लागेका तत्सम कृदन्त शब्दहरूप्रक्सुतण्वुल्‌ व्प्रसारक हुनघब्‌ जहारघुतण्चुल्‌ ज्घारक कुञ्ण्यत्‌ चकार्यस्मृष्ण्वुल्‌ व्स्मारक ह-ण्यत्‌ चहार्यकृकण्वुल्‌ च्कारक घुम्ण्यत्‌ व्घार्यवितदृतण्वुल्‌ वविदारक अवनतृत्घन्‌ जअबतार्‌लकार, उपकार आदि । सत्र 1) र (६) को नियम लागेका तत्सम कृदन्त शब्दहरूचिन-घबूट चित-अर चैक्अट च्‌ आयूनअ च्चायची"ण्वुल्‌? नीतवुट नीनअक” नैनअक? न्‌ आय्‌--अक न््तायकभूतघजट भूनअट भौजअट भू आबुजअ चभावप्रजस्तु-घन्‌ प्रस्तु-अः- प्रस्तीनअ? प्रस्त्‌ आव्‌ःअ च्प्रस्तावशुकण्बुलूट श्रुप्बुर शुम्अक? श्रौ-अक? श्र्‌ आव्‌नअक न्श्वावकपूःण्बुल्‌टपूजबुटपूःअक?पौन-अक?-पू आवन-अक नपावक आदि । सूत्र (२) को नियम लागेका तत्सम कुदन्त शब्दहरू 2. च्पाठ (3 न्नाशाकनश्‌--घज्‌ त्वाश पढूनण्वुल्‌ त्पाठकपच्‌जघत्र्‌ तपाक चल्‌--ण्वुल्‌ न्चालकतप्‌जघन्‌ न्म्ताप वह-ण्वुल्‌ च्वाहकलभ्‌नःघन्‌ च्लाभ प्रम्चर्‌न-ण्वुल्‌ नप्रचारकग्रहनघज्‌ त्ग्राह त्यज्‌-णिनि -्त्यागीभज्‌--घज्‌ न्भाग हन्‌जणिनि च्घातीत्यजून-घन्‌ न्त्याग वद्नणिनि ज्वादीरञ्जनघज्‌ च्राग प्रति--गम्‌-णिनि “प्रतिगामीकम्‌जघत्र्‌ त्व्काम पद्जण्यत्‌ न्पाठययज्‌जघज्‌ व्याग पच्‌-ण्यत्‌ तपाच्यवम्‌नघन्‌ च्वाम हस्‌-ण्यत्‌ व्हास्यग्रहनण्वुल्‌ त्ग्राहक वच्‌-ण्यत्‌ च्वाच्य/वाक्य १ न्न्वादक ती" नत्याज्य

शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ७ मृजल्युद्‌ व्मरण शुजतव्यत्‌ «श्रोतव्य स्मृजल्युद्‌ व्स्मरण कततव्यत्‌ च्कर्तव्यइन-ल्युद्‌ च्हरण जिन्यत्‌ च्जेयस्मृ-अनीयर्‌ “स्मरणीय क्री-म्तव्यत्‌ तक्रेतव्यआनदुनअनीयर्‌ च्ञादरणीय क्रीक्तूच्‌ च्क्रैता१-कक उजागरूक आदि ।सुत्न (३) र (६) को नियम लागेका तत्सम कृदन्त शब्दहरू क्षि-अच्‌ त्क्षय पूजल्युद्‌ त्पवनजि--अच्‌ जजय खु--ल्युद्‌ उश्वबणनी-अच्‌ न्नय नीज्ल्युट्‌ व्नयनरुक्अच्‌ न्सव श्वुकअनीयर्‌ न्श्ववणीयशिज्ल्युद्‌ न्शयन आदि । जहवन _सूज्र (४) को नियम लागेका तत्सम कृदन्त शब्दहरूदिब्‌-अच्‌ «दैव क्षुभ-घज्‌ त्क्षोभदिश्‌नघन्‌ च्दैश युजन-घज्‌ च्योगलिप्‌तघज्‌ ज्लैप क्रुधनघज्‌ चक्रोधलिखउ-घन्‌ -्लेख युज्‌न-ण्वुल्‌ त्योजकखिद्न-घन्‌ व्खेद शुष्‌--ण्वुल्‌ शोषकउपनदिश्‌न-घन्‌ न्उपदेश पुष्‌--ण्वुल्‌ त्पोषकलिख्‌--ण्वुल्‌ च्लेखक स्ध्‌ज्ण्वुल्‌ च्रोधकउत्‌नलिख्‌--अनीयर्‌ --उल्लेखनीय भुज्‌न-ल्युद्‌ भोजनभिद्ज्यत्‌ -मेद्य मुह--ल्युद्‌ «मोहनछिद्‌-यत्‌ च्छैदय शुच्‌-अनीयर्‌ त्शोचनीयभिदु-ण्वुल्‌ च्भैदक गुप्‌-अनीयर्‌ च्गोपनीयभुज्‌नघज्‌ न्भोग शुभ्नःअनीयर्‌ चशोभनीयकप्नःघज्‌ तकोप दुष्सणिनि च्दोषीलुप्‌--घन्‌ च्लोप द्रुह--णिति च्द्रोहीफुज्‌न-घन्‌ च्रोग युज्‌नणिनि व््योगीमुह--घञू त्मोह बुधन-ण्यत्‌ च्बोध्यदुष्क्घन्‌ व्दोष सुप्‌-्घब्‌ -्सर्पबुधनः्घन्‌ च्वोध सुज्‌ज्घन्‌ न्सर्यदृश्‌-अतीयर्‌ च्दर्शनीय दृश्‌--ण्वुल्‌ च्दर्शक'नर्तक आदि ।॥

२ ” ज्ब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि उपर्युक्त सूत्रका नियम र अपवादका अतिरिक्त तत्सम कुदन्त शब्दमा धातुकास्वरको परिवर्तनका लागि केही सहायक नियमहरू पनि संस्कृत व्याकरणमाव्यवस्थित छन्‌, तीमध्ये नेपाली तत्सम का शब्दका लागि उपयोगी केहीनियमहरूलाई समष्टिगतरूपमा निम्नानुसार गर्न सकिन्छ : (१) ककारको इत्संज्ञालोप हुने क्त, क्तिन्‌ र क्यप्‌ प्रत्यय पछ्नाडि भएमा स्था, मार शास्‌ धातुका आकारको हृस्ब इकार हुन्छ, जस्तै : स्थान-क्त न स्थित,स्थातक्तिन्‌ ० स्थिति, मा-क्तिन्‌ त मिति, शास्‌उक्त ० शिष्ट,शास्‌--क्यप्‌ - शिष्य । (र) यत्‌ प्रत्यय पर भएमा आकारान्त धातुको दीर्घ ईकार हुन्छ (अ. ६४६५),

दाज्यतूट दाम्यट दीक्यट देज्य “दैय, धैजयत्‌ट धाज्यट धीतयटधैक्य 5 घैय, पान्यत्‌ट पीत्यट पेक्य ८ पेय, गैनयत्‌र गैक्यरू गान्यटगी-यट गेकय ठ गेय, हान्यतूट हाक्त्यट हीक्यट हेय त हेय आदि ।

(३ कितन्‌ प्रत्यय पर भएमा भरम्‌, क्रम्‌, शस्‌ र कम्‌ धातुका अकारको आकार (दीर्घहुन्छ, जस्तै : भ्रमनक्तिन्‌? भ्रमजतिट आम्‌सति? आक्ति -श्रान्ति, क्रम्‌-क्तिन्‌टकम्‌नतिट कराम्‌जति? करांजति नक्रान्ति, शम्‌--क्तिनूर शाम्‌--तिर शाम्‌-तिट'शांतति च्शान्ति, कम्‌"म्तिनु?- कम्‌नति? कामूनति?- कान्ति च्कान्ति । (शी क्त प्रत्यय पर भएमा ग्रह र्‌ वच्‌ धातुका रकार्‌ र्‌ वकारका स्थानमाक्रमशः सम्प्रसारणसंज्ञक क्रकार र उकार हुन्छ, जस्तै : ग्रह--क्त? ग्रहन्तरटग्रह-इद्‌ त? गृहिन्त न्गृहीत, बच््‌--क्त? बच्‌नत? उच्ज्त च्ठक्त । (५) शकारको इत्संज्चालोप हुने प्रत्ययलाई छाडेर अन्य प्रत्यपहरू पर भएमा धातुकाए, ओ, ऐ, औ का स्थानमा आकार आदेश हुन्छ (अ. ६१४), जस्तै :ध्यैतल्युटट ध्यैमयुट ध्याम्युट ध्याठअन - ध्यान, ग्लै-क्तिन्‌ट स्लैकतिटपलाक्ति «ग्लानि, गै-क्तिन्‌ गैतिः गाकति (आकारको ईंकार, अ. ६४६६) तगीति आदि । (६) गुह्‌ र मु धातुदेखि क्त प्रत्यय पर भएमा धातुका उकारको दीर्घ हुन्छ भनेतव्य र तूच्‌ प्रत्यय पर हुँदा दृश्‌ र सृज्‌ धातुका क्रकारको रकार हुन्छ, जस्तै: गृहन-क्त « गृढ, मुहनक्त 5 मूढ, दृश्‌जतव्यत्‌ 5 द्रष्टव्य, दृशुजतृच्‌ तद्रष्टा, सुज्‌ज्तृच्‌ - स्रष्टा । यस्त प्रकार तत्सम नेपाली कृदन्तमा धातुमा रहेका अ, इ, उ, क्र वर्णको वृद्धिभएमा क्रमश: आ, ऐ, औं, आर्‌ हुन्छ भने इ, उ, क्र को गुण भएर क्रमश: ए,ओ, अर्‌ हुन्छु । धातुमा रहेका वा गुण र वृद्धिद्वारा घातुको स्वरमा परिवर्तित ए,औं, ऐ र औं स्वरवर्णका स्थानमा क्रमश: अय, अव, आय्‌ र आवका रूपमापरिवर्तन हुन्छ । त्यसै आरी विभिन्न परिवेशमा धातुमा रहेका अकारको आकार,आकारको इस्व इकार र दीर्घ ईकार, रकार तथा वकारको क्रमश: क्रकार रउकार, ए, ओ, ऐ, औ का स्थानमा आकार, उकारको दीर्घ ककार र क्चकारको रकारका रूपमा समैत परिवर्तन हुन पुगेको पाइन्छ ।(गरिमा, २०६५, पूर्णाङ्क : ३०८, पृ.१०८-११३) ति अब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९ तत्सम नेपाली तड्ितान्त प्रातिपदिकमाआदि र अन्त्यस्वरको परिवर्तन १. विषयप्रवेश नेपाली भाषा संस्कृत भाषाबाट विकसित भएको भाषा हो । नेपाली भाषाकोशब्दभण्डारले करिब असी प्रतिशत संस्कृत शब्दहरू तत्सम र तद्‌भव शब्दकारूपमा भित्र्याएको छ । तद्भव शब्दको संरचनात्मक बिकासप्रक्रिया नुझ्न प्राकृतर अफग्रैश व्याकरणहरूको सहयोग अपेक्षित हुन्छ भने संस्कृत व्याकरणकोसहयोग नलिईकन तत्सम शब्दको संरचना बुझ्न सकिँदैन । प्रस्तुत आलेखमातत्सम नेपाली तद्धितान्त शब्दनिर्माण-प्रक्रियाका सन्दर्भमा प्रातिपदिकको आदि रअन्तमा रहेका स्वरवर्णहरूको परिवर्तन केकसरी हुन्छ ? भन्ने बारेमा सङ्क्षिप्तचर्चा गरिन्छ। २. प्रातिपदिकमा आद्यस्वरको परिवर्तन पाणिनीय व्याकरणमा तद्वित शब्दहरूको निर्माण गर्दा प्रातिपदिकका आद्यस्वरकोपरिवर्तन अर्थात्‌ वृद्धि गर्न निम्नलिखित तीन प्रमुख सूवहरू पढिएका छन्‌ :(१) तढितेष्वचामादे: (अ. '७२११७) यो सूत्रले अकारको इत्संज्ञालोप हुने अ, अन्‌, यन्‌, ठन्‌ आदि तद्धित प्रत्ययपर भएमा वा णकारको इत्संज्चा लोप हुने ण, अणू, णस्‌, छ्‌ आदि तद्धितप्रत्यय पर भएमा प्रकृतिमा रहेका आदिस्वरको वृद्धि अर्थात्‌ अ, इ/ए, उ/ओ रकावर्णका ठाउँमा क्रमश: आ, ऐ, औं र आर्‌ हुन्छ, जस्तै : भरत- अन्‌» भरत--अरभारत्‌तअ -्भारत, शरद्धानअणूट श्रद्ुतअट श्राद्ूतअ स्श्राद्ध ।(२) किति च ।अ. ७२११८)। यो सूत्रले ककारको दत्संज्ञालोप हुने त्यक्‌, ढक्‌, ठक्‌, पक्‌ आदि तद्धितप्रत्यय पर भएमा प्रकृतिमा रहेको आदिस्वरको वृद्धि गर्दछ, जस्तै : व्यवहार--ठक्‌?व्यवहारतठट व्यवहार" इक? व्यबहार्‌नइक?” व्याबहार्‌न-इक ० व्यावहारिक ।(३) अनुशतिकादीनां च (अ. ज।२०) यो सूजले नकार, णकार र ककारको इत्संज्ञालोप हुने प्रत्यय पर भएमाअधिदैव, अधिभूत, इहलोक, परलोक, मतुभुस आदि समस्त शव्दमा रहेकापूर्वोत्तरवर्ती दुबै पदको गर्दछ, : सर्वभूमि-अण्‌? सर्वभूमितअरसर्वभूम्‌जअट सार्वभूम्‌तअर- न-अ न सार्वभौम । पाणिनीय शकरतमा वप उ तीन सूत्ले अपेक्षा गरेका नकार, णकार रककारको दत्संज्ञालोप हुने निम्नलिखित पैंतालीसओटा तद्धित प्रत्यपहरू पढिएका छन्‌ : को इत्संज्ञालोप हुने प्रत्ययहरू ज, अन्‌, यज्जू, ज्य, ब्यङ्‌, प्यज्‌ु, अयद, ढम्‌, नन्‌, नान्‌, स्नन्‌, इज्‌, च्फन्‌,उकज्‌, फिञ्‌, ढकज्‌, खन्‌, प्लन्‌, वुन्‌ र आहन्‌ । 15 - ज्न्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि “ण' को इत्संज्ञालौप हुने प्रत्यपहरू ण, अण्‌, णस्‌, ण्य, ण्यत्‌ टेण्यण्‌, छण्‌, ढण्‌ टबण्‌, डचण्‌, णिनि र समसण्‌ ।'क' को इत्संञ्ञालौप हुनै प्रत्ययहरू यक, ईकक्‌, ढक्‌, ढूक, फक, ठक्‌, ऐरक्‌, ढिनुक, बुक, कक्‌ र त्यक्‌ । संस्कृत व्याकरणमा आद्यत्वरको परिवर्तन गर्ने आधारका रूपमा नकार,णकार र ककारको इत्संज्ञचालोप हुने गरी पढिएका उपर्युक्त सबै तद्धित प्रत्ययहरूनेपाली भाषामा प्रयुक्त छैनन्‌ । उपर्युक्त प्रत्ययहरूमध्ये नेपालीमा विशेषत: अण्‌,अञ्जु, ण, ण्य, त्यक्‌, प्यज्‌, खज्‌, ठक्‌, ठ्‌ र ढन्‌ प्रत्ययान्त शब्दहरूको प्रयोगभएको पाइन्छ । पी प्रत्ययहरूमध्ये अण्‌, अन्‌ र ण प्रत्ययको 'अ' मात्र शेष रहन्छभने ण्य र व्यन्‌ प्रत्ययको 'य' तथा त्यक्‌ प्रत्ययको 'त्य' मात्र बाँकी रहन्छ । ठक्‌र ठन्‌ प्रत्ययको 'ठ' मात्र बाँकी रहने, 'ठ' का ठाउँमा सामान्यत: 'इक' आदेशहुने गर्दछ (ठस्ैक:, अ.७३।५०) । त्यस्तै खज्‌ र ढज्‌ प्रत्ययको 'ख' र 'ढ' बोषरहने तथा यी दुवैका ठाउँमा कमश: 'ईन' र्‌ 'एय' आदेश हुन्छ । यसरी उपर्युक्तदश प्रत्ययहरू नेपालीमा 'अ, य, त्य, इक, ईन र एय' प्रत्ययका रूपमा प्रयोगमाआउँछन्‌ । यसै गरी अन्‌, यत्‌, ठच्‌, ख, ढ आदि तद्वित प्रत्ययहरू पनि क्रमश:'अ, य, इक, र एय' का रूपमा नेपालीमा प्रयोगमा आउन सब्ने हँदा संस्कृत मूलप्रत्यपहरूको स्वरूप ठम्याउन नसम्नै शिक्षकहरूलाई आदिस्वरको कहाँ बृद्धि गर्नेर कहाँ नगर्नै भन्नै द्विविधा पर्न सक्छ । त्यसैले नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलकाकुनकुन तद्धित प्रत्ययहरूमा 'अ, ण, क' को लोप भएको छ, त्यो पत्ता लगाउनुजशरी छ । यदि 'ज, ण, क' को लोप भएको प्रत्यय पर छ भने तद्धितान्तप्रातिपदिकमा आदिस्वरको वृद्धि अबश्य हुन्छ अन्यथा हुँदैन भन्ने कुरा बुझ्न र्‌बुझाउन पाणिनिका उपर्युक्त तीन स्‌त्रका नियम र संस्कृतका मूल तद्धित प्रत्ययकोज्ञान हुनु आवश्यक छ । ३. प्रातिपदिकमा अन्त्यस्बरको परिवर्तन पाणिनीय व्याकरणमा तद्धित शब्दहरूको निर्माण गर्दा प्रातिपदिकमाअत्यस्वरको परिवर्तनका लागि मुख्यत: निम्नलिखित तीन सूत्रहरूको उपयोगगरिएको पाइन्छ : [ई) यस्यैति च (अ. ४१४८) यौ सूत्रले ईकार बा तद्धित प्रत्यय पर भएमा प्रातिपदिकको अन्तमा रहेकाअ, आ, इ, ई' स्वरवर्णको लोप गर्दछ, जस्तै : गुखन-ठक?- मुखन उ? मुखनडक?मुख्‌ डक” मौखु-न्डक तमौखिक ।(५) ओगुंणः (अ. क्४१४६) यो सूत्रले तद्वित प्रत्यय पर भएमा प्रातिपदिकको अन्तमा रहेका उबर्ण(उ, ज) को गुण भएर 'ओ' हुन्छ, जस्तै : मनु-अणूट मनुत्अर मनोक्अरमनव्‌न-अ?- मातव्‌न-अ च्मानव ।

शब्दनिर्माणप्रत्ररिया र सन्धि? ११ (६) एचोप्र्यवायावः (अ. ६१७८) यो सूत्रले स्वरवर्ण पर भएमा धातु बा प्रातिपदिकको अन्तमा रहेकाऐ, औं' वर्णका ठाउँमा क्रमश: 'अयु, अव्‌, आय, आव्‌' आदेश गर्दछ, जस्तैदनुन्अणूट दनुनअर दनोन-अट दन्‌ अव्‌जअट दानव्‌तअ च्दानव । यस प्रकार तद्धित प्रत्यय लगाई शब्दनिर्माण गर्दा प्रातिपदिकको अन्तमारहेका स्वरवर्णहरूमध्ये 'अ, आ, ३, ई' को अनिवार्यरूपमा लोप हुन्छ, 'उ, क' को'ओ' गुण भएर 'अव्‌' आदेश हुन्छ । क्रकारान्त पितृष्वस्‌ र मातृप्वस्‌' :प्रातिपदिकका आकारको वैकल्पिकरूपमा लोप हुन्छ भने अन्य स्वरवर्णको चाहिँप्राय: परिवर्तन भएको पाइँदैन । ४. आद्यन्तस्वरको परिवर्तन भएका प्रमुख उदाहरणहरू यस अध्ययनमा माथि चर्चा गरिएका संस्कृत व्याकरणका ६ सूत्रहरूकोनियमानुसार स्वरवर्णको परिवर्तन भएका प्रतिनिधिमूलक तत्सम नेपाली तद्वितान्तशब्दहरूको विबरणात्मक सूची निम्नानुसार छ : (क) सुत्र (१) र (४) को नियम लागैका शब्दहरू श्रबण ५ अण्‌ न श्राबणविशाखा " अण्‌ ८ वैशाखकृतिका - अण्‌ « कार्तिकमघा ". अण्‌ - माघचित्रा 4 अण्‌ -« चैत्रउचित न प्यज्‌ न औचित्यकुटिल " ष्यमू न कौटिल्यदुर्बल न प्यन्‌ न दौर्वल्य धर ५ यन 2 वै निपुण 4: ष्यन्न 5 नैपुण्य - अण्‌ - पाशुपत अधुना ५ ठज्‌ क्ण्यन तत्काल"-उज्‌ च्तातपुबिवी - अन्न्‌ ८ पार्थिव समय - ठन्‌ त्सामयिकभरत " अन्‌ न भरत दिन त ठन्‌ न दैनिकदेव " अज्‌ - दैव सप्ताहन-ठन्‌- साप्ताहिकपुत्र त अन्‌ ८ पौत्र पक्ष क ठन्‌ न पाक्षिककश्यप - अज्‌ न काश्यप मास न ठन्‌ न मासिकअरद्वाज १ अन्‌ - भारद्वाज त्रिमास " ठन्‌ « त्रैमासिककुशिक "- अन्‌ - कौशिक बर्ष क ठन्‌ ० बार्षिकशिव " अण्‌ न शौँव अध्यात्म-ठज्‌- आध्यात्मिकरवण " अण्‌ - रावण ग्राम " खन्न उ ग्रामीणमुनि " अण्‌ न मौन छव्रत ण न छात्रसम्राज्य " अण्‌ -्साम्राज्य सर्वजननठज्‌ व्सार्वजनिकपुष ५ अण्‌ ८ पौष लोक ५ ठन्‌ - लौकिक श्रद्धा " अण्‌ न श्राद्धकुशल -- अण्‌ - कौशलशक्ति " अण्‌ न शाक्तकुमार " अण्‌ - कौमारमिथिला - अण्‌ « मैथिलमिथुन " अण्‌ - मैथुनबार्ग ७ यन्‌ न गार्ग्यचणक " यन्न्‌ - चाणक्यशूर - ष्यन्‌ न शौर्यसुन्दर " प्यञ् ख्सौन्दर्यआदि । १२ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि(ख) सुत्र (२) र्‌ (४) को नियम लागेका शब्दहरू क ढक्‌ न आत्रैय अगिन ३ ढक्‌ 5 आग्नेयमृकण्डु " ढक्‌ - मार्कण्डेयवाराणसी 4- ढक्‌ - वाराणसेयगङ्गा ५ ढक्‌ « गाङ्गौयकुन्ति " ढक्‌ ८ कौन्तैयविनता ३ ढक्‌ ८ बैनतेयरारा " ढक्‌ - राधैय अतिथि ५ ढक्‌ - आतिथेयपुरस्‌ " त्यक्‌ 5 पौरस्त्यपश्चात्‌ । त्यक्‌ - पाश्चात्यइतिहास १ ठक्‌ - ऐतिहासिकपुराण १ ठक्‌ ८ पौराणिकबसन्त " ठक्‌ « वासन्तिकव्यवहार " ठक्‌ - व्यावहारिकवेतन २ ठक्‌ ठ वैतनिक शब्द न ठक्‌ न शाब्दिकअस्ति १ ठक्‌ 5 आस्तिकनास्ति - ठक्‌ 5 नास्तिक वैद त ढक्‌ न वैदिक मुख 4. ठक्‌ ८ मौखिक बुद्धि 1 ठक्‌ न बौद्धिक धर्म - ठक्‌ न धार्मिक नीति " ठक्‌ न नैतिक समाज "- ठक्‌ « सामाजिकशरीर " ठक्‌ ठ शारीरिककल्पना " ठक्‌ 5 काल्पनिकतर्क २ ठक्‌ _ तार्किकअलङ्गकारन- ठक्‌ न आलङ्कारिकअङ्ग ० ठक्‌ न आङ्गिकआत्म " ठक्‌ - आत्मिकअधिकार -- ठक्‌ न आधिकारिकअनुमान न ठक्‌ न आनुमानिक अनुवंश १ ठक्‌ विजामुदगाक [शिकअन्तर ५ ठक्‌ लू 2०:6124अपेक्षा - ठक्‌ न आपफैक्षिकअभ्यास -- ठक्‌ ८ आभ्यासिकअभ्युदय १ ठक्‌ न आभ्युदयिकअर्थ » ठक्‌ - आर्थिक अबधि " ठक्‌ 5 आवधिकइच्छा 7 ठक्‌ 5 ऐच्छिक उद्योग न ठक्‌ नउपचार 4. ठक्‌ 5 औपचारिकउपदेश १ ठक्‌ 5 औपदेशिकउपनिवेश" ठक्‌ - औपनिवेशिकउपन्यास 4 ठक्‌ ० औपन्यासिककर्घ्वदेह "- ठक्‌ - औषर्वदेहिकगृहस्थ 4 ठक्‌ ठ गाहंस्थिक नाम " ठक्‌ न नामिक परस्पर न. ठक्‌ - पारस्परिकपरिभाषा ठक्‌ 5 पारिभाषिकपरिवार ।- ठक्‌ ० पारिबारिकघरिश्चम " ठक्‌ - पारिश्रमिकपुष्ट न" ठक्‌ ठ पौष्टिक प्रतिपद "- ठक्‌ ८ प्रातिपदिकप्रथम १ ठक्‌ - प्राथमिक प्रज्ञा उक्‌ प्रयोग - ठक्‌ ठ प्रायोगिकप्रबिधि ० ठक्‌ - प्राविधिकप्रश्न " ठक्‌ ठ प्राश्निकप्रसङ्गा १ ठक्‌ « प्रासङ्गिकमङ्गल "५ ठक्‌ « माङ्गलिकमध्यम । ठक्‌ न माध्यमिकमूल ५ ठक्‌ « मौलिकमुद्रा » ठेक्‌ न मौद्रिकयज्ञ 1 ठक्‌ न याञ्चिक यन्त्र १ ठक्‌ - यान्त्रिकयोग -- ठक्‌ ८ यौगिकलिङ्गमा न ठक्‌ - तैद्वगिकविचार " ठक्‌ न वैचारिकविज्ञान न ठक्‌ - वैज्ञानिकबिदेश " ठक्‌ न वैदेशिकविधान २ ठक्‌ 5 वैधानिकबिबाह ५ ठक्‌ ० बैबाहिकविषय न ठक्‌ न वैषयिकशिक्षा " ठक्‌ ८ शैक्षिकशिक्षण त ठक्‌ न शैक्षणिकसङ्केत २ ठक्‌ - साङ्केतिकसङ्गीत " ठक्‌ - साङ्गीतिकसस्त्व 7 ठक्‌ 5 सात्विक

शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ १३ एकान्त २ ठक्‌ 5 ऐकान्तिक सापेक्ष २ ठक्‌ 5 सापेक्षिव डृह ५ ठक्‌ ठ ऐहिक समर - ठक्‌ ट सामरिकसमुद्र " ठक्‌ « सामुद्विक समास " ठक्‌ « सामासिकसमूह १ ठक्‌ 5 सामूहिक साप गाय " ठक्‌ 5 सामुदायिकसम्प्रदाय 4 ठक्‌ ० साम्प्रदापिक सहित क ठक्‌ 5 साहित्यिकसर्वकाल 7 ठक्‌ - सार्वकालिक सिद्धान्त १" ठक्‌ 5 सैद्धान्तिक । (ग) सूत्र (३) र (४) को नियम लागेका शब्दहरूअघिदैबनठन्‌ त्आघिदैनिव अधिभूतन-ठन्‌ -आधिभौतिकइहलोक--ठज “ऐहलौकिक (घ] जिद्रह0 |4जैहो|। ८: |श्रहीजजरपी८1 कुरु क भन्‌ ८ कौरब [रघु - अण्‌ ८5 राधघव [लघु " अण्‌ 5 लाघबबिष्णु " अण्‌ « वैष्णव | यदु " अण्‌ न यादव | शिशु " अण्‌ 5 शौशबमनु » अण्‌ - मानब मधु न अण्‌ « माधब | भरु " अण्‌ ८ म्रैरन । म्‌ न अण्‌ ८ दानब क अणु ट गौरब ५. उपसंहारपाणिनीय व्याकरणमा विभिन्न अर्थमा नेपालीमा प्रयोग हुनसक्ने उपर्युक्त अण्‌आदि प्रत्ययहरू विधान गर्ने सृत्रहरूको सङ्ख्या धेरै छ, जसको अध्ययन र्‌विश्लेषण यस प्रकारको सङ्क्षिप्त लेखमा सम्भव छैन । त्यसैले यस अध्ययनमातत्सम नेपाली तद्धितान्त शब्दको रचनाप्रक्रिया अवगत गराउनका लागि सामान्यदिग्दर्शनमात्र प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको हो । यहाँ चर्चा गरिएका संस्कृतकाउपर्युक्त दश तद्धित प्रत्ययहरू नेपालीमा प्रयोगमा आउँदा 'अ, य, त्य, इक, ईन,एय' गरी ६ प्रत्ययमात्र देखिन पुगेका छन्‌ । प्रयोगावस्थाका 'अ' आदि प्रत्ययलाई'अण्‌, अन्‌, ण' आदि प्रत्ययका रूपमा पढ्नुको प्रयोजन लौकिक संस्कृतमाआदिवृद्धि गर्नु हो भने वैदिक संस्कृतमा आदि उदात्त, मध्य उदात्त, अन्त उदात्तआदि स्वरनिर्धारणसमेत गर्न हो, किनकि पाणिनिले वैदिक संस्कृत र लौकिकसंस्कृत दुवैका लागि उपयोगी हुने किसिमले व्याकरणको निर्माण गरैका थिए ।फलस्वरूप नेपाली, हिन्दी, मैथिली, भोजपुरी आदि आधुनिक आर्यभाषाहरूमा प्रयोगगरिने तत्सम शब्दहरूको रचनाप्रक्रिया वुझ्न पनि लौकिक संस्कृतमा आधारितपाणिनीय सूजका नियमहरू बढी मात्रामा उपयोगी सिद्ध भएका छन्‌ । त्यसैलेनेपालीमा यस्ता सूत्रहरूको प्रायोगिक अध्ययनविशलेषण हुन सकेमा नेपालीभाषाको शव्दनिर्माणप्रकियामा देखिएका कतिपय समस्याहरूको समाधान गर्दै जानसकिने प्रबल सम्भावना देखिन्छ ।(गरिमा, २०६४, पूर्णाङ्क ; ३०४, पृ.१०२-१०५) [| १४ / जब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलकाप्रमुख समस्त शब्दहरूको निर्माणप्रक्किया १. विषय-प्रबेश बस्‌ उपसर्गपूर्वक सत्तार्थक अत धातुदेखि भावार्थक घन प्रत्यय लागी धातुकाउपान्त्य अकारको आकारका रूपमा वृद्धि (अ.७२११७) भएर समात शब्दव्युत्पन्न हुन्छ । समास शब्दले समष्टि, मेलमिलाप, सम्मिश्रण, सङ्ग्रह, पूर्णता,सङ्क्षिप्तता आदिलाई बुझाउने (आप्टे, २००७, पृ.१०७८) भए पनिव्याकरणशास्त्रमा सार्थक अनेक शब्दहरूको सम्मिश्रणलाई सगात मानिन्छ । यहाँसंस्कृत समासको वर्यीकरणसहित नेपालीमा प्रयोग गर्ने गरिएका संस्कृतमूलकाप्रमुख समस्त शब्दहरूको निर्माणप्रक्रियाका बारेमा सङ्क्षिप्त अध्ययन प्रस्तुतगरिएको छ। २. समासकी वर्गीकरण पदार्थप्रघानका आधारमा संस्कृत समासलाई अव्ययीभान तत्पुरुप बहुब्रीहि रक्वन्ञ्नका चामले चार प्रकारमा विभाजन गरिएको पाइन्छ ।दीक्षित, १९५२, पृ.२१६) ।तत्पुष्पको भेदविशेषलाई कर्मधारय सम्रास र कर्मघारयको भेदविशेषलाई «युयमा मानिन्छ (पूर्ववत्‌/पू., पृ.२१७) । नेपालीमा संस्कृत समासका कर्मधारय रदिए दुई उपभेदलाई पनि प्रमुख भेदकै रूपमा ग्रहण गरी नेपाली समासलाई छप्रकारमा वर्गीकरण गरिएको देखिन्छ । संस्कृतमा पदार्थप्रधानका अतिरिक्त सुवन्तर तिङन्त पूर्वपदका आधारमा समासलाई प्रमुख छ प्रकारमा समेत विभाजनगरिएको भेटिन्छ (पू.) । परन्तु पदका आधारमा वर्गीकृत संस्कृत समास्का छप्रकारहरूको संस्कृतमैँ पृथक्‌ रूपमा अध्ययन-विश्लेषण भएको पाइँदैन भने त्यसकिसिमका वर्गीकरणको प्रभाव नेपालीमा समेत परेको देखिँदैन । संस्कृतव्याकरणमा भट्टोजि दीक्षितले अलुक्‌ तमाख्लाई छुट्टै प्रकरणका रूपमा अध्ययनगरेका (सिद्वान्तकौमुदी/सि.कौ.२, पृ.२२९-२३९) र त्यसकै प्रभावमा नेपालीमासमासको सातौं भेदका रूपमा अलुक्‌ तमात स्वीकृत भएको पाइन्छ । संस्कृतकोअलुक्‌ ससातमा द्वितीयादेखि सप्तमीसम्मका विभक्तिहरूको लोपनिपेध भएकोझटिन्छ भने नेपाली अलुक्‌ समातमा पप्ठी विभक्तिका साथै तय; र आदि शब्दकोलोप भएको देखिन्छ । नेपालीमा र एवम्‌ तया शाब्दको लोप नहुनुलाई द्वन्दतमाहको निषेध पक्षका रूपमा र संस्कृत एवम्‌ नेपालीमा विभक्तिको लोपनहुनुलाई तत्युरुष समाचको निषेध पक्षका रूपमा ग्रहण गर्न सकिने भएकालेअलुक समासलाई पृवक्‌ समास मान्न उपयुक्त देखिँदैन । त्यसैले संस्कृत र नेपाली शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ १९४ दुबै वाङ्गमयमा अव्ययीभाद तत्पृल्य करयघारय्‌ दिए बहुद्रीहि र ड्वनका नामलेसमासका प्रमुख छ भेद बहुप्रसिद्ध रहँदै आएको देख्न सकिन्छ । ३. अव्ययीभाव समास अव्यय शाब्दको योग्य, पुनरुक्ति, पदार्थको अतिक्रमण नगर्ने, क्रमिकता आदिअर्थमा रहेका शब्दहरूका साथमा समास हुने प्रक्रियालाई अन्ययीमाब समासमानिन्छ (अ.२१।६) । अव्ययीभाव समास भएका सबै शब्दहरू अव्ययमा परिणतहुन्छन्‌ (अ.१।१।४१), जस्तै : १. शक्ति भएसम्म क» यवाशक्ति२. सम्भव भएसम्म यथासम्भव३. रूपको योग्य न अनुरूपड. दिन दिन प्रति न प्रतिदिन१, एकएक प्रति न प्रत्येक ६. क्रमको अनुसार क अनुक्रम७, अक्षि (आँख्ला) को प्रति (अघि) - प्रत्यक्ष५. अक्षिको पर (पछि) न परोक्ष ९. अक्षिको योग्य (नजिक) चन समक्ष उपर्युक्त समस्त शाब्द १-७ र ९ को विग्रहमा समास गरिने शाब्दभन्दा अन्यशब्दहरू राखेर विग्रह गरिएकाले यस प्रकारको विग्रहलाई संस्कृतमा अस्वपदविग्रह मानिएको पाइन्छ (दीक्षित, पू., पृ.२१६) । विग्रहमा शक्ति आदि शब्दहरूपूर्वमा रहे पनि समासविधायक नियम (अ.२॥१।६) मा अर्थविशेषका द्योतक यथा,अनु प्रति पर र तस्‌ शब्दहरू प्रयमान्तमा रहेकाले सिनको उपहर्जन बज्चा हुने (अ.१।२१४३) हुँदा यिनीहरू समस्त शब्दको अगाडि प्रयोग (अ.२।२३८) गरिएकाहुन्‌ । समस्त शब्द ७-९ मा समासान्त टच्‌ (अ) प्रत्ययको व्यवस्था गरिएको (अ.५॥४।१०७) हुँदा त्यसलाई निमित्त मानेर अक्षि शब्दका इकारको लोप हुन्छ (अ.धाष१४५) । समासान्त टच्‌ (अ) प्रत्ययको विधान गर्नुको सामर्थ्यलेअव्ययभिन्न पर शब्दको समेत अभि शन्दका साथमा अव्ययीभाब समास प्रवृत्त (दीक्षित, पू., पृ.र८) भएर परोक्ष शब्द सिद्ध हुन्छ । समस्त शब्द १-९ मा पूर्ववर्तीयय अनु प्रति प्र र तमू शब्दको अर्थ मुख्य रहेको हुँदा यी सबै समस्तशाब्दहरूलाई पदार्थप्रघानका आधारमा अव्ययीभाव स्मात मानिएको हो । ४. तत्पुरुष समास पदार्थ प्रधानका आधारमा तत्पुरुष समासलाई उत्तरपदार्यप्रधान हुने समासमानिन्छ । स्बपदविग्रहात्मक विभक्तिप्रधान एवम्‌ नन्‌ माब्दप्रधान र्‌अस्वपदविग्रहात्मक उपपदप्रधानका आधारमा नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलकतत्पुरुष समास्तलाई मुख्यतः तीन प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ : १. विभक्तितत्पुष्ष समास, २. नन्‌ तत्पुरुष समास र ३. उपपद तत्पुरुष समात् । १६ सन्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि ४.१ विभक्ति तत्पुरुष समासप्मास गरिने पूर्ववर्ती आधार शब्द द्वितीयादेखि सप्तमी विभक्तिसम्मकोहुनसक्ने भएकाले विभफ्तिप्रधान तत्पुरुष समासलाई छ प्रकारमा बर्गीकरण गरिन्छ :१. द्वितीया तत्पुरुष समास, २. तृतीया तत्पुरुष समास,३. चतुर्थी तत्पुर्ष समास, ४. पञ्चमी तत्पुरुष समास,५, षष्ठी तत्युख्ष समास र्‌ ६. सप्तमी तत्पुश्ष समास । ४.१.१ द्वितीया तत्युरुष समास द्वितीया विभक्ति अन्तमा हुने शब्दको प्राप्त गत; पतित आदि शब्दकासाथमा समास हुन्छ (अ.२।१।२४), जस्तै : १०. स्वर्गलाई प्राप्तञ्स्वगप्राप्त ११. सुखलाई प्राप्त व्सुखप्राप्त माथिका समस्त शब्द १० र ११ मा द्रवितीयान्त त्वर्ग र तुख शब्दको प्राप्तशव्दका साधमा समास हुँदा द्वितीयाको लाई विभक्तिचिहनको लोप भएको छ। ४.१.२ तृतीया तत्पुरुष समास तृतीया विभक्ति अन्तमा हुने कर्ता र करण कारकको कुदन्त शब्दका साथमासमास हुन्छ (अ. २१।३२), जस्तै : १२. ईश्वरले दत्त च्ईैश्वरदत्त १३. प्रकृतिले प्रदत्त चप्रकृतिप्रदत्त १४, हस्तले लिखित “हस्तलिखित १५, मन्त्रले मुग्ध “मन्त्रमुग्ध १६. मदले उन्मत्त त्मदोन्मत्त १७. वचनले बद्ध च्वचनबद्ध १५. नियमले बद्ध च्नियमबद्ध १९. रोगले पीडित -रोगपीडित २०. तर्कले युक्त -्तर्कयुक्त २१. बुद्धिले हीन च्बुद्धिहीन उपर्युक्त समस्त शव्द १२-२१ मा तृतीयान्त इशकट्‌ एकृति हत्त; मन्त्र सद्‌वचन; बियस; रोग; तर्क र बृद्धि शब्दको क्त (त) कुत्प्रत्ययान्त दत एकतालिबित मुग्ध मत्त बद्ध पीडित युक्त र हीव शब्दका साथमा समास हुँदातृतीयाक्लो ले विभक्तिचहनको लोप भएको छ ।'४.१.३ चतुर्थी तत्पुरुष समास चतुर्थी विभक्ति अन्तमा हुने शब्दको बलि; हित आदि शब्दका साथमा समासहुन्छ (अ. २१।२६), जस्तै : रर, भूतहरूका लागि बलि तभूतबलि शबन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ १७ २३. देवहरूका लागि बलि -्दैवबलि२४. लोकका लागि हित च्लोकहित२५. गुरुका लागि दक्षिणा -गुरुदक्षिणा माथिका समस्त शब्द २२-२५ मा चतुर्य्यन्त श्रृत देव जोक र जन शब्दकोयलिः हित र दक्षिणा शब्दका साथमा समास हुँदा चतुर्थीको हरूका लागिर कालागि विभक्तिचिल्नको लोप भएको छ । ४.१.४ पञ्चमी तत्पुर्ष समास पञ्चमी विभक्ति अन्तमा हुने शव्दको भय (अ.२१।३७), बृत् प्रतित आदि (अ.२१।३८) शब्दका साथमा समास हुन्छ, जस्तै : २६. चोरबाट भय त्चोरभय २७. राजाबाट भय -«्राजभय २०. दुःखबाट मुक्त च्दुःखमुक्त २९, बन्धनबाट मुक्त -्बन्धनमुक्त ३०, पदबाट मुक्त «पदमुक्त ३१. पापबाट मुक्त नपापमुक्त उपर्युक्त समस्त शव्द २६-३१ मा पञ्चम्यन्त चोट राज बुबा बन्धन पार एफ शब्दको भय र मुक्त शब्दका साथमा समास हुँदा पञ्चमीको बाटविभक्तिचिहनको लोप भएको छ। ४.१.५ षष्ठी तत्पुरुष समास घप्ठी विभक्ति अन्तमा हुने शब्दको एकदेशी (अ.२।२।१) बा एकदेशिभिन्त (अ.शाराद) प्रधमान्त शब्दका साथमा समास हुन्छ, जस्तै : ३२. अहन्‌ (दिन) को मध्य त्मध्याह्त ३३. अहनूको अपर न्अपरात्टण ३४, भाषाको विज्ञान -भाषाविज्ञान ३५. समाजको शास्त्र व्समाजशास्त्र ३६, चरित्रको चित्रण त्चरित्रचित्रण ३७. सभाको पति “सभापति ईद. दृष्टिको कोण दृष्टिकोण ३९, राष्ट्रको सेवक “राष्ट्रसेवक ४०. पुस्तकहरूको आलयःतपुस्तकालय प्‌. विद्याको आलय -विद्यालय ४२. शौचको आलय तशौचालय ४३. हिमको आलय «हिमालय ४४, छात्र/छात्राहरूको आवास न्ञ्छात्रावास डक, गणहरूको तन्त्र च्गणतन्त्र १८ / शब्ठनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि माथिका समस्त शव्द ३२-४५ मा षष्ठ्चन्त अहदु भाषा; समाज; चरित्र तमादृष्टि राष्ट्र एस्तक विदा शौच हिम घात घाजा र गण शब्दको एक्देशी मध्यर अपर शब्द तथा एकदेशिभिन्न बिज्ञाद शास्डु चित्रण पति कोण; सेवकआलय आवास र तन्त् शब्दका साथमा समास हुँदा षष्ठीको को र हरूकोविभक्तिचिहनको लोप भएको छ। ४.१.६ सप्तमी तत्पुरुष समाससप्तमी विभक्ति अन्तमा हुने शब्दको कुशल तिएृण प्रवीण आदि(अ.शपा४०) र बिद्ध बन्ध् आदि (अ.२१।४१) शब्दका साथमा समास हुन्छ, जस्तै४६. व्यवहारमा कुशलन्व्यवहारकुशल४७, आचारमा निपुण -्आचारनिपुण४५. कलामा प्रवीण व्कलाप्रवीण४१, विश्वमा प्रसिद्ध त्बिश्वप्रसिद्ध उपर्युक्त समस्त शब्द ४६-४९ मा सप्तम्यन्त व्यबहार आचार, कला रविश्व शन्दको कुशल; तिप्‌ण प्रवीण र प्रविद्ध शब्दका साथमा समास हुँदासप्तमीको गा विभक्तिघहनको लोप भएको छ। ४.२ नज्‌ तत्मुरुष समास प्रथमान्त नन्‌ (न) शब्दको प्रथमान्त अन्य शब्दका साथमा समास हुने(अ.श२६) प्रक्रियालाई तन्‌ तत्पुरुष तमात भनिन्छ । नन्‌ समाच भएपछि नमूशब्दका आद्य नकारको लोप हुन्छ (अ.६।३७३) । नकारको लोप भएपछि उत्तरवर्तीशब्दको आदिमा स्वरबर्ण छ भने त्यसको अगाडि नुट्‌ (न्‌) आगम हुन्छ (अ.६३७४), जस्तै | ह् न स् क. न आदर त्अनादर ५१. न उदार च्अनुदार ६७, न आदि तअनादि ५२. न उपस्थित च्अनुपस्थित ध््द, न अभ्यास न्अनभ्यास५३. न आगत न्अनागत ६१९, न आयास -्अनायधास५४. न अशन न्भनशन ७0, न आर्य उअनार्य ५५. न अवकाश न्अनवकाश ७१. न आवश्यक -न्अनावश्यक५६, न अद्विकत न्अनड्रिकत ७२. न आवरण -्ञअनावरण५७. न अधिकार न्अनधिकार ७३. न आस्था च्अनास्था५३४. न अधिकृत च्अनधिकृत ७४, न इच्छा च्अनिच्छा५९. न अनुनासिक-्अननुनासिक ७५, न इष्ट न्अनिष्ट ६०. न अन्त च्अनन्त ७६. ६१. न अन्तर न्अनन्तर ७७. न 'अनुक्त ६र्‌. न अन्य न्अनन्य ७५. न उत्तर च्अनुत्तर ६३. न अपेक्षित न्अनपेक्षित ७९, न उत्पादक अनुत्पादक६४, न अभ्रिज्ञ च्अनभिज्ञ ०. न उपकार त्अनुपकार धन, न अर्थ ज्अनर्थ ८१. न उपयोगी उठ

शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ १९ क न्अनुपलब्ध ९२. न भाव न्अभावद३. न उत्तीर्ण “अनुत्तीर्ण १००. न पार न्भपारदाई, न एक नअनेक १०१. न खण्ड न्अखण्ड5५. न औचित्य न्अनौचित्य १०२. न पूर्व च्अपूर्वदई. न औपचारिकन्अनौपचारिक १०३. न व्यवस्था च्अव्यवस्था७. न सत्य च्असत्य १०४, न सहाय न्असहाययक. न नित्य न््अनित्य १०५. न विश्वास च्अविश्वास२९, न नियन्त्रित चअनियन्त्रित १०६. न चल न्अचल९०. न नियमित -अनियमित १०७. न गति न्अगति९१. न निर्धारित -अनिर्घारित १०६. न क्षय च्अक्षय९२. न निश्चित ज-अनिश्चित १०९. न खाद्य -अखाद्य९३. न नैतिक “अनैतिक ११०. त घोर --अघोर९४, न ज्ञात उ्ञज्ञात १११. न पुष्ट ज्अपुष्ट९५. न सन्तोष तअसन्तोष ११२. न पूर्ण ज्अपूर्ण९६. न स्थिर उअस्विर ११३. न प्रिय ज्अप्रिय९७. न न्याय ज्अन्याय ११४, न दृष्ट जअदृष्ट९६८. न धर्म ज्अधर्म माथिका समस्त शब्द ५०-११४ मा पूर्ववर्ती न शब्दको उचित आदिउत्तरवर्ती शब्दका साथमा समास हुँदा पूर्ववर्ती न शब्दका आच्य नकारको लोप भईअकारमात्र बाँकी रहेको र ५०-०%६ शाब्दमा अबश्िष्ट अकारदेखि स्वरवर्ण आदिमाहुने उचित आदि शब्द पर भएकाले ती शब्दको अगाडि ढुद्‌ (न्‌) आगम भएको छभने ८७-११४ मा व्यञ्जनवर्ण आदिमा हुने सत्य आदि शब्द पर भएकाले तीशब्दको अगाडि नकारको आगम अप्रवृत्त भएको छ । नन्‌ तत्पुरुष समास भएका सबै शब्दले नग्देखि उत्तरवर्ती उचित आदिशब्दको विपरीत अर्थलाई बुझाउँछन्‌ । नेपाली भाषाको शब्दभण्डारलाई समृद्धतुल्याउन नञ्‌ समास भएका शाब्दहरूको महत्त्वपूर्ण योगदान छ । परन्तु नजसमास भएका शान्दको अगाडि रहने अ र अद्‌ लाई नेपालीमा पूर्वसर्ग स्वीकारगरी (पोखरेल, २०५५, पृ.१, २९; अधिकारी, २०५७, पृ.१२६) नन्‌ समास भएकाशब्दहरूलाई समस्त शब्दका रूपमा ग्रहण गरिएको पाइँदैन । अ र अन्‌ दुवैलाईसंस्कृतमा उपसर्गका रूपमा ग्रहण नगरिएको हुँदा संस्कृतमूलका यस प्रकारकासवै शब्दलाई संस्कृत व्याकरणमा झैं नेपाली व्याकरणमा पनि नन्‌ समायकाजाव्दका रूपमा अध्ययन गर्न उपयुक्त देखिन्छ । ४.३ उपपद तत्पुरुष समास संस्कृत व्याकरणको कृदन्त प्रकरणमा कर्म, करण र्‌ अधिकरण कारकलेयुक्त शव्दपूर्वक धातुदेखि अम्‌ आदि प्रत्ययको विधान गर्ने सूहरू सप्तमीबिभक्तिमा पढिएका पाइन्छन्‌ । त्यस्ता सप्तमी विभक्तिले निर्देश गरेका कुम्भ आदिशब्दलाई एप मानिन्छ (अ.३१।९२) । उपपद मानिने त्यस्ता कुम्भ आदि २० / शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि शब्दसँग तिडन्तभिन्न शब्दहरूको समास हुने (अ. २२१९) प्रक्रियालाई उप्पदतत्युहुय वसात भनिन्छ, जस्तै : ११५. कम्भलाई बताउने त्कुम्भकार११६, इतिहासलाई बनाउने न्हतिहासकार११७. स्वर्णलाई बनाउने न्स्वर्णकार्‌११८. चित्रलाई बनाउने चित्रकार१११, कथालाई बनाउने नंकथाकार १२०. निवन्धलाई बनाउने ठनिबन्धकार१२१. आत्मालाई घात गर्ने “आत्मघाती१२२, विश्वासलाई घात गर्ने «विश्वासघाती१२३, सुविधालाई ओग गर्ने च्सुविधाभोगी १२४, प्रेरणालाई दिने खप्रैरणादायी१२५. आरामलाई दिने -आारामदायी१२६, सत्तालाई धारण गर्ने व्सत्ताधारी१२७. सत्यलाई बोल्नै न्म्सत्यवादी१२५. मर्मलाई जान्ने न्मर्मज्ञ १२९, शिक्षालाई जान्ने खशिक्षाविद्‌१३०. इतिहासलाई जान्ने : -च्दतिहासविद्‌१३१, आषालाई जान्ने सभाषाविद्‌१३२. भयलाई उत्पन्न गर्ने तभयङ्कर्‌१३३. सेनाहरूलाई लैजाने च्सेनानी१३४, अग्र (अगाडि) लैजाने त्अग्रणी १३१, श्रमले जिउने न्न््रमजीवी१३६, बुद्धिले जिउने व्बुद्धिजीवी१३७. नगरमा वास गर्ने ज्नगरवासी१३५. ग्राममा वास गर्ने व्ग्रामबासी उपर्युक्त समस्त शाव्द ११५-१३३ मध्यै ११५-१३४ मा कर्म कारकले युक्तकुम्भ इतिहात लर] चित कथा निबन्ध, आत्म विश्वात; तुवियप ऐरणाआरम पत्ता सत्य गर्मी शिम्षा डृतिहास आप भय; सेवा र अग्न उपपदसंज्ञकशब्दको कार घाती, ओोगी दायी, धारी, वादी, ज्ञ विद कर र नी शब्दका साथमासमास भएको छ भने १३५-१३६ मा करण कारकलै युक्त श्रम र बुढ्ि उपपदकोजीबी शब्दका साथमा तथा १३७-१३% मा अधिकरण कारकले युक्त नरार र आसउपपदको वाती शव्दका साथमा समास भएको छु । उपपद समास हुँदा आधारभूतउपपदसंज्ञक शब्दमा रहेका लाई, ले र मा विभक्ति चिह्नको लौप भएको हुँदायिनलाई नेपालीमा द्वितीया, तृतीया र सप्तमी तत्पुरुष समासमा राखी अध्ययनगरिएको पाइन्छ । परन्तु उपपद समास हुने शब्दको स्वपदविग्रह नगरीअस्वपदविग्रह गरिने र्‌ उपपद संज्ञाकी विशेष व्यवस्था गरिएका कारण यस शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ २१ प्रकारका समासलाई विभक्तिप्रधान द्वितीया आदि तत्पुरुष समासका रूपमा अध्ययनगर्न उपयुक्त देखिँदैन । भाइलाई मार्ने -भाइमार; पानीले मर्ने -गावीमरुवा,बाटोमा ढुक्ने -बाटोढुकुवा आदि तत्समेतर नेपाली समासमा पनि अस्वपदविग्रहमाकर्म, करण र अधिकरण कारकले युक्त भाइ पावी र बाटो उपपदको मार, सरुवार ढुक्वा शब्दका साथमा समास भएको पाइने हुँदा यिनलाई द्वितीया, तृतीया रसप्तमी तत्पुरुषका रूपमा भन्दा संस्कृत व्याकरणमा जस्तै उपपद तत्पुरुषसमासका रूपमा ग्रहण गर्ने उपयुक्त देखिन्छ । ५. कर्मघारय समास समास गरिने दुवै आधार शब्द समान अधिकरण अर्थात्‌ एउटै विभक्तिमारहेको तत्पुरुष समासलाई कर्मपारय ममात मानिन्छ (अ. १॥२१४२) ।समानाधिकरण कर्मधारय समासमा विशेषणवाची बा उपमानबाची शाब्दको अन्यशब्दका साथमा समास भएको पाइन्छ । त्यसैले विशेषण र उपमानका आधारमाकर्मघारय समासलाई पाँच प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ : १. विशेषण पूर्वपदकर्मघारय समास, २. विशेषण उत्तरपद कर्मघारय समास, ३. विशेषण उभयपदकर्मघधारय समास, ४. उपमान पूर्वपद कर्मधारय समास र ५. उपमान उत्तरपदकर्मघारय समास । यीमध्ये विशेषण उत्तरपद कर्मञारय समास भएकासंस्कृतमूलका शब्दहरू नेपालीमा प्रयोग भएका पाइँदैनन्‌ । भ्.१ विशेषण पूर्वपद कर्मधारय समास पूर्ववर्ती विशेषण शाब्दको उत्तरवर्ती विशेष्य शब्दका साथमा समास हुने (अ. २१५७) प्रक्रियालाई विशेषण पुर्वपव कर्मघारय तस भनिन्छ । यस समासमाजित शब्द स्त्रीलिङ्ममा छ भने त्यो शब्द पुलिङ्गमा परिवर्तन हुन्छ (अ.६३४२),जस्तै : १३९. नील (नीलो) छ कमल जुन 5 नीलकमल १४०. शुक्ला छन्‌ पञ्चमी जुन शुक्लपञ्चमी १४१. कृष्णा छन्‌ चतुर्दशी जुन - कृष्णचतुर्दशी १४२. महती छन्‌ नवमी जुन्‌ - महानवमी १४३. महती छन्‌ देवी जुन - महादेवी१४४, महान्‌ छन्‌ पुरुष जुन २ महापुरुष१४५, महान्‌ छन्‌ गुह जुन न महागुरु१४६, महान्‌ छन्‌ ईश्वर जुन - महेश्वर१४७, प्रधान छन्‌ मन्त्री जुन 5 प्रधानमन्त्री१४३, प्रथम छ पुरुष जुन न प्रथमपुरुष१४९, मध्यम छ पुरुष जुन न मध्यमपुर््ष१५०. उत्तम छ पुरुष जुन « उत्तमपुरुप१५१. सत्‌ छ जन जुन न सज्जन २२ ८ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि माथिका समस्त शव्द १३९-१५१ मा पूर्ववर्ती वील; शुक्ला आदि विशेषणकोउत्तरवर्ती कमल गञ्चसी आदि विशेष्यका साथमा समास हुँदा स्त्रीलिङ्गमा रहेकाकृष्णार सहती शब्दको पुलिङ्ग कृष्ण र महत्‌ शन्दमा परिबर्तन भएको छ । समस्तशब्द १४२-१४६ मा महत्‌ शब्दका तकारको आकार (अ.६।३४६) एवम्‌ महकाअकार र आकारका वीच सवर्णदीर्घ (अ.६१।१०१) भएर सहानवसी आदि समस्तशब्द सिद्ध भएका हुन्‌ भने चवर्गीय जकारनिमित्तक कत्‌ शब्दका तकारकोजकारका रूपमा ₹खुत्ब (अ. 51४1४0) भएर समस्त शव्द १५१ सिद्ध भएको हो । १.२ विशैष्ठण उभयपद कर्मघारय समासदुवै विशेषण शब्दका बीचमा समास हुने प्रक्रियालाई विशेषण उञ्चयपदकर्मधारय समात भनिन्छ, जस्तै : ११२. शुद्ध छ जुन अशुद्द आगुद्धाशुद्ध१५३. कृत छ जुन अकृत व्कृताकृत१५४. चर छ जुन अचर व्चराचर उपर्युक्त समस्त शब्द १५२-१५४ मा शुद्ध र अजुद्ध कृत र अकृत एवम्‌ चरर अचर दुवै प्रकारका विशेषण शाब्दहरूका बीचमा समास भएपछि पूर्वान्त अकारर पराद्य अकार दुवैको आकारका रूपमा तबर्गदीरच (अ. ६११०१) भएको छ। 9.३ उपमान पूर्वपद कर्मघारय समासउपमानवाची शव्दको उपमेयवाची षाब्दका साथमा समास हुने (अ. २१।५५)प्रक्रियालाई उपसान पूर्वपद कर्मधारय शमात् मानिन्छ, जस्तै : १५५. घनजस्तै श्याम सघनश्याम१५६, चन्द्रजस्तै विन्दु नचन्द्रविन्दु१५७. प्राणजस्तै प्रिय न्प्राणप्रिय१५५. कमलजस्तै नयन सकमलनयन१५९, सिंहजस्तै नाद नसिँहनाद१६०. चन्द्रजस्तै मुख नचन्द्रमुख१६१. बज्जजस्तै कठोर न्व्वज्कठोर माथिका समस्त शब्द १५५-१६१ मा उपमानवाची घन; चन्द्र पराग; कमल बिहचन्द्रा र वञ्ज शब्दको उपमेयवाची श्यास; विन्दु प्रिय क्यन; बाद मुब र क्ठोरजाब्दका साथमा समास भएको छु। ५.४ उपमान उत्तरपद कर्मधारय समासअसामान्य प्रयोग गरिएको अबस्थामा उपमेपवाचक्‌ गर आदि शब्दकोउपमैपवाचक िंह आदि शब्दका साथमा समास हुने (अ.२१।५६) प्रक्रियालाईउपयाव उत्तरपद कर्मधारय सस्रात्त भनिन्छ, जस्तै :१६२. नर सिंहजस्तै न््नरसिँह/नृसिँह१६३. मुख चन्द्रजस्तै न्ममुखचन्द्र अन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ २३ १६४, मुख अरविन्द (कमल) जस्तै नमुखारविन्द१६५. चरण अरविन्दजस्तै न्चरणारविन्द१६६. चरण कमलजस्तै सचरणकमल१६७. कर कमलजस्तै व्केरकमल१६८. कर पल्लवजसौ नकरपल्लव१६९, पुत्र रत्नजस्तै खपुत्ररत्न उपर्युक्त समस्त शब्द १६२-१६९ मा असामान्य प्रयोग गरिएको हुँदा उपमेयबाचकनद मुख चरण कर र पुत्र शब्दको उपमेयवाचक कि चन्द्र अरबिन्द॒ कमलपल्लव र रत्न शब्दका साथमा समास भएपछि समस्त शब्द १६४-१६५ मापूर्वान्त र पराच्च दुवै अकारको आकारका रूपमा तवर्णदीर्ष (अ.६११०१) भएकोछ। ६. ढ्विगु समास तद्वित प्रत्ययको सम्भावनामा, कुनै शाब्द पछ्नाडि भएमा र समूह अर्थनुझिएमा सङ्ब्पावाची शव्दको समानाधिकरण शब्दका साथमा समास हुन्छ (अं.र१।५१) र यस प्रकारको सङ्ख्यावाची शब्द पूर्वमा हुनै शब्दका, साथमासमास हुने प्रकियालाई द्विय समात मानिन्छ (अ.२११।५२) । समासनियमकाआधारमा द्विगु समास तीन प्रकारको सम्भव भए पनि समाहार (समूह) अर्थबुझाउने द्विण समास भएका संस्कृतमूलका समस्त शब्दहरू मात्र नेपालीमाप्रयोग भएका पाइन्छन्‌, जस्तै : १७०, त्रि (तीन) भुवनहरूको समूह न व्रिमुवन१७१. त्रि फलहरूको समूह न च्िफला१७२. त्रि कोणहरूको समूह न त्रिकोण१७३. चतुर्‌ (चार) युगहरूको समूह क चतुर्युग१७४, चतुर्‌ वेदहरूको समूह न चतुर्वेद१७५, चतुर्‌ मासहरूको समूह न चतुर्मास१७६. पञ्च (पाँच) गव्यहरूको समूह न पञ्चगव्य१७७, पञ्च पात्रहरूको समूह न पञ्चपात्र१७५, षद्‌ (छ) कोणहरूको समूह न घट्कोण१७९, पद्‌ यन्त्रहरूको समूह न पड्धयन्त्र१५०. सप्त (सात) गण्डकीहरूको समूह « सप्तगण्डकी१०१. सप्त कोशीहरूको समूह न सप्तकोशीपृद्२. अष्ट (आठ) दलहरूको समूह न अष्टदल१०३. नव (नौ) रत्नहरूको समूह न नवरत्न१०४, नव रात्रहरूको समूह नबरात्र पृ. दश दानहरूको समूह न दशदान१८६. दश कर्महरूको समूह न देशकर्म २४ ८ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि माथिका समस्त शब्द १७०-१%६ मा सङ्ख्यावाची ।क्रि ७६0 पुषहाट अष्टत्‌ नबन र ढगान्‌ पूर्बबर्ती शब्दका साथमा समाच रहेकाअवन् फल; कोण युए वेद याद गव्दू पाइ यन्डर गण्डकी कोशी ढल रत्दराक्र वान र कर्म उत्तरवर्ती शब्दको समास भएपछि नकारान्त पञ्चदु सम्तन्‌अप्टकु नबब्‌ र दशन्‌ शब्दका नकारको लोप (अ.दा२॥७) तथा षकारान्त फए्‌शब्दको डकारका रूपमा जशत्व (अ.5।२।३९) एवम्‌ ककारनिमित्तक डकारकोटकारका रूपमा चर्त्व [अ.-।४।५५) भएको देखिन्छ । ७. बहुव्रीहि समास पदार्थप्रधानका आधारमा बहुब्रीहि समासलाई अन्य अर्थ प्रधान हुने समासमानिन्छ । समास हुने शव्दमा रहने समानविभक्ति र असमानविभक्तिका आधारमाबहुक्वीहि समासलाई मुख्यतः दुई प्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छ : १.समाताधिकरण बहुब्बीहि समात्त र २. व्यधिकरण बहुब्गीहि समास । ७.१ समानाधिकरण बहुब्रीहि समास समास गरिने दुवै शव्द प्रथमा विभक्तिमा रहने बहुव्रीहि समासलाईसमानाधिकरण नहुब्वीहि समास मानिन्छ । विभक्ति, उपमा र नब्‌ अर्थका आधारमासमानाधिकरण बहुव्रीहि समास तीन प्रकारको हुन्छ : १. विभक्यर्च बहुब्रीहिसमास, २. उपमार्थ बहुब्वीहि समास र ३. नअर्थ बहुब्वीहि समास । यीमध्ये उपमार्थबहुब्गीहि समास भएका संस्कृतमूलका गजानन, चन्द्रमुखीजस्ता सीमित शब्दहरूमात्रनेपालीमा प्रयाग गरिएका पाइन्छन्‌ । ७.१.१ विभक्त्यर्थ बहुब्वीहि समास प्रथमा विभक्तिलाई छाडेर द्वितीयादेखि सप्तमी विभक्तिसम्मका कुनै एकविभक्तिको अर्थमा प्रथमा विभक्ति अन्तमा हुने दुई वा दुईभन्दा बढी शब्दहरूकोसमास हुने (अ.२।२।२४) प्रकियालाई विभन्यर्ष बहुव्रीहि स्मात्त भनिन्छ । संस्कृतमाविभक्त्यर्थ बहुब्वीहि समास छ प्रकारको हुने भए पनि नेपालीमा तृतीया, पञ्चमी रषष्ठी वरिभक्तिको अर्थमा समास भएका संस्कृतमूलका शब्दहरू प्रयोगमा आएका भैटिन्छन्‌, जस्तै :१२७. दत्त (दिएको) छ चित्त जसले न दत्तचित्त१५५. जितेको छ इन्द्रियहरू जसले ३ जितेन्द्रिय१८९, निर्गत (निस्केको) छ बल जसबाट न निर्ल१९०. निर्गत छ धन जसबाट न निर्धन१९१. विगत (गएको) छ धुर (कार्यभार) जसबाट -्विधुर१९२, बिगत छ धब (पति) जस्तको क बिधवा १९३. लम्ब (लामा) छन्‌ कर्ण (कान) जसका चख्लम्बकर्ण१९४, पीत (पहेँलो) छ अम्बर (कपडा) जसको त्पीताम्बर१९५, चील (नीलो) छ कण्ठ जसको - नीलकण्ठ ज्ञब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ २४ १९६, दश छन्‌ आनन (मुख) जसका न दशानन१९७. द्।वि (दुई) गो (गाई) छन्‌ जसका न द्विगु १९५. बह (धेरै) छ ब्रीहि (धान) जसको « बहुद्ीहि१९९, लक्ष्मी छन्‌ कान्ता (श्रीमती) जसको » लक्ष्मीकान्त२००. चन्द्र छन्‌ कान्ता जसको न चन्द्रकान्त२०१. दृढ छ निश्चय जसको र दुढनिश्चय२०२. बिशाल छन्‌ अक्ष (आँखा) जसका क बिशालाक्ष२०३. समान छ वर्ण जसको न सवर्ण२००४. समान छ गोत्र जसको न्सगोत्र२०५. समान छ रूप जसको न्सरूप २०६. समान छ पिण्ड जसको व्सपिण्ड उपर्युक्त समस्त शब्द १5७-२०६ मध्ये १5७ र्‌ १८८ मा बत र जित शब्दकोतुतीयार्थमा रहेका चित्त र इन्द्रिय शन्दका साथमा, १९० र १९१ मा तिद्रविशब्दको पञ्चम्यर्वमा रहेका धन र धुर शब्दका साथमा तघा १९२-२०६ मा दि.लस्ब पीत वील दशा बि बढ्न लक्ष्मी चन्द्र इद्द विशाल र समात शब्दकोषष्ठ्यर्मा रहेका धक कर्ण अम्बर, कण्ठ आव गो, ब्रीह्ि कान्ता निश्चयअप वर्ण गोकु रूप र पिण्ड शन्दका साथमा समास भएको छ । समास भएपछिसमस्त शब्द १०६ मा पूर्वान्त र पराद्च अकार र इकार दुवैको एकारका रूपमागुण (अ.६१।5७); १९२ मा विघधव शब्ददेखि टाए (आ) प्रत्यय (अ. ४1१४) रसवर्णवीर्ष (अ.६१।१०१); १९६ र्‌ २०२ शब्दमा पूर्वान्त अकार र पराद्य आकारदुवैका स्थानमा आकारका रूपमा तवरणदीर्घ (अ., पू.]; १९७ शव्दमा उत्तरवर्ती गोशब्दका ओकारको उकारका रूपमा तथा १९९ र २०० शव्दमा उत्तरवर्ती कान्ताआब्दका आकारको अकारका रूपमा ह्वस्व [अ.१।२।४८) एवम्‌ २०३-२०६ शब्दमासमान शब्दका स्थानमा त शब्दको परिवर्तन भएको छ। ७.१.२ नअर्थ बहुत्रीहि समासनज्‌ समास भएको प्रथमान्त अविद्यमान शब्दको पप्ठी विभक्त्यर्थमा प्रथमान्तशव्दकै साथमा समाप्त हुने र विद्वयान शब्दको समेत लोप हुने [कात्यायन/का., महाभाष्य /म.भा, २२।२४।१२) प्रकियालाई वनर्य बहुब्रीलि तमासभनिन्छ, जस्तै :२०७. अविद्यमान छ पुत्र जसको नन२०. अबिद्यमान छ वल जसको ॥२०९, अविद्यमान छ द्वितीय जसको२१०. अविद्यमान छ चेत जसको२११. अविद्यमान छ नाथ (अभिभावक) जसको२१२. अविद्यमान छ उपमा जसको२१३. अविद्यमान छ सीमा जसको

२६ , झब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि माथिका समस्त शब्द २०७-२१३ मा नन्‌ समास भएको अविद्यमान शब्दकोषष्ठ्यर्षमा एक्र बल दितीय्‌ चेत चाष उपमा र सीमा शब्दका साथमा समासभएपछि विद्यमान शब्दको लोप, २०५ को अबल शाब्दमा टाप्‌ (आ) प्रत्यय रसवर्णदीर्ष तथा २१२ र २१३ को अदुफ्या र अयीमा शब्दका अन्त्य आकारकोहस्व (अ.१२।४८) भएको देखिन्छ । ७.२ व्यधिकरण बहुब्वीहि समास संस्कृत व्याकरणमा स्पष्ट रूपमा व्यञ्चिकरण बहुद्बीहि समासको उल्लेखनगरिएको भए पनि पाणिनिप्रोक्त सूत्रनियम (अ. २३३१) मा बहुक्वीहि समासमासप्तम्पन्त शाब्दको पूर्वप्रयोग गरिने व्यवस्था भएको हुँदा त्यसैलाई आधार मानेरव्यधिकरण वहुद्रीहि समासको अस्तित्व स्वीकारिएको छ (दीक्षित, १९८२, पृ.१५०)॥व्यधिकरण बहुद्वीहि समासलाई चार प्रकारमा विभाजन गरिएको पाइन्छ [शर्म्सा,२०११, पृ.२३१-२३३) : १. सङ्ब्या बहुब्वीहि समास, २. दिगन्तराल बहुद्रीहिसमास, ३. व्यतिहार बह्ुब्रीहि समास र ४. सहार्थ बहुक्वीहि समास । यीमध्ये सहार्थबहुब्रीहि समास भएका संस्कृतमूलका शब्दहरू मात्र नेपालीमा प्रयोग गरिएकापाइन्छन्‌ । यसका अतिरिक्त सप्तमी विभक्त्यन्त शब्दसँग समास भएकासंस्कृतमूलका केही शान्दहरूसमेत नेपालीमा प्रयोग गरिन्छन्‌, जसलाई तप्तस्यन्तबहुब्रीहि समास भन्न सकिन्छ । ७.२.१ सहार्य बहुव्रीहि समास - सहित अर्थ बुझाउने प्रधमान्त सह शब्दको तृतीयान्त शब्दका साथमासमास हुने (अ.२।२।२८) प्रकियालाई तहार्य बहुब्वीहि समास भनिन्छ । समासनियममा प्रथमाविभक्तिमा निर्दिष्ट सह शब्दको उपसर्जन संज्ञा हुने (अ.१।२४३)भएकाले त्यसको अगाडि प्रयोग गरिन्छ (अ. रारा३७) । समस्त शब्दले विशेषणबुझाएमा सह जान्दका स्थानमा पाक्षिक रूपमा त शब्दको परिवर्तन हुन्छ ।अ.धाअदर२), जस्तै : २१४. फलले सह (सहित) न्सफल२१५. कला (भाग) ले सह सकल२१६. परिवारले सह व्सपरिबार२१७, धव (पति) ले सह व्सधवा२१५. सम्मानले सह व्ससम्मान२१९. क्रियाले सह व्सक्रिय२२०. रसले सह व्सरस२२१. गुणले सह न्सगुणररर. स्वरले सह च््सस्बर २२३. चित्रले सह व्सचित्र शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ २७ २२४. चैतले सह न्सचेत२२५, चेष्टाले सह न््सचैष्ट२२६, अङ्गले सह न्त्साङ्ग२२७, बिनयले सह न्व्सविनय२२५. रूपले सह न्सरूप२२९. बलले सह ज्सबल२३०. शस्त्रले सह न््सशस्त्र उपर्युक्त समस्त शब्द २१४-२३० मा सहित अर्थमा रहेको सह शव्दकोतृतीयान्त फल, कला गरिवार, थ्व सम्मान; किया; रत एण, स्वर चिक चेतचेष्टा; अङ्क विवय रूण बल र शस्त्र शब्दको समास भएपछि समस्त शाब्दलेविशेषण बुझाउने भएकाले तह शब्दका स्थानमा त शब्दको परिवर्तन भएको छ।समस्त शब्द २१४, २१९ र्‌ २२५ को विग्रहमा आएका स्त्रीलि्गी कला क्रियारचेष्टा शब्दका अन्त्य आकारको अकारका रूपमा हस्व (अ.१२।४८) तथा समस्तजाब्द २१७ मा स्त्रीत्व विवश्षामा टाप्‌ (आ) प्रत्यय (अ.४1१।४) र त्वर्णदीर् ।अ.६१।१०१) समेत भएको पाइन्छ । पहकुलपति; तहप्राथ्यापक तहप्रशाकसहचालक सहयोग आदि शब्दमा सहार्थ बहुब्रीहि समास भए पनि तिनको प्रयोगविशेषणका रूपमा नभई विशेष्यका रूपमा हुने भएकाले ती समस्त शब्दमा तहशाब्दको स शान्दमा परिवर्तन हुन नसकेको हो । बिशेषणका रूपमा प्रयोग गरिएपनि तहचटु तहकारी आदि केही समस्त शब्दहरूमा कह शब्दको क शब्दमापरिवर्तन भएको देखिँदैन । सहार्थ बहुव्रीहि समास भएका शब्दहरूको आदिमारहेका स र तह शब्दलाई नेपाली व्याकरणमा उपसर्ग मानिएको पाइन्छ (शर्मा,पू., पृ.६६; अधिकारी, पू., पृ.१२६) । परन्तु यी दुवै शब्दलाई उपसर्ग मान्ने कुनैआधार नदेखिएकाले संस्कृत व्याकरणका आधारमा यस प्रकारका समस्तशब्दहरूलाई नेपाली व्याकरणको समास प्रकरणमा सहार्थ बहुब्रीहि समासकारूपमा ग्रहण गर्न उपयुक्त देखिन्छ । ७.२.२ सप्तम्यन्त बहुब्वीहि समासप्रथमान्त शब्दको सप्तमी विभक्ति अन्तमा हुने शब्दका साथमा समास हुनेप्रक्रियालाई सप्तस्यन्त बहुब्रीहि समास भनिन्छ, जस्तै :२३१. दण्ड छ पाणि (हात) मा जसको ज्दण्डपाणि२३२. चक्र छ पाणिमा जप्तको क्चक्रपाणि२३३. चन्द्र छ शेखर (शिर) मा जसको च्चन्द्रशेखर माथिका समस्त शाब्द २३१-२३२ मा प्रधमान्त बण्ड चक र चन्त्र शव्दकोसप्तम्पन्त पाणि र शेखर शब्दका साथमा समास भएको छ । सप्तम्यन्त बहुब्बीहिसमास भएका शब्दहरू संस्कृतमा पनि अत्यन्त न्यून रहेका छन्‌ । २८ ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि ८. इन्द्र समास पदार्थप्रधानका आधारमा ड्रद्व समातलाई उभय (दुवै) शब्दको अर्थ मुख्य हुनेसमास मानिन्छ । संस्कृतमा च (र) शब्दको अर्थमा रहेका सुवन्त शब्दका साथमाहुने समासलाई द्वन्द्व त्रमास मानिएको छ (अ.२।२।२९) । त्च शब्दका चार अर्थहुन्छन्‌ (दीक्षित, पू., पृ.१८३) : १. समुच्चय, २. अन्वाचय, ३. इतरेतर र ४,समाहार । वीमध्यै असमर्थ भएकाले तमुच्चय र अन्वाचय अर्थमा द्वन्द्व समासपुवुत्त नहुने (पू., पृ.१5४) भएकाले च शव्दको अर्थका आधारमा द्वन्द्व समासलाईदुई प्रकारमा विभाजन गरिन्छ : १. इतरेतर द्वन्द्व समास र्‌ २. समाहार द्वन्द्वसमास । द्वन्द्व समासका यी दुई भेदमध्ये तमाहार हन्द्व तया भएका शब्दहरूकोप्रयोग नेपालीमा भेटिँदैन । ६.१ इतरेतर्‌ द्वन्द्व समास दुई शाब्दका बीचमा समास भएपछि समस्त शब्दले दुवैका बीचकोपारस्परिक सम्बन्ध जनाउने समासलाई इतरेतर बन्न व्रास भनिन्छ । इन्द्रसमासमा प्रयुक्त शब्दहरूमध्यै घिसंञ्चक इकारान्त र उकारान्त शब्दको (अ. २२३२), स्वरवर्ण आदिमा हुने अकारान्त शांब्दको (अ.२।२३२), थोरै स्वरवर्णलेयुक्त भएका शब्दको (अ.२।२३४), तुलनात्मक रूपमा नढी सम्मानित शब्दको (का.,म.भा. २२३४।४) र हृस्व स्वरवर्ण भएका शब्दको (का.,म.भा. २।२।३४।५)अगाडि प्रयोग गरिन्छ, जस्तै : २३४, द्वि (दुई र दश न्द्वादश २३५, अष्ट (आठ) र दश उ्अष्टादश २३६. त्रि (तीन) र्‌ दश च्त्रपोदश २३७. माता र पिता न्मातापिता२३५. राधा र कृष्ण खराधाकृष्ण२३९, सीता र राम चसीताराम २४०, उमा र शङ्कर -्उमाशङ्कर२४१. गौरी र शङ्कर च्गौरीशङ्कर२४२. लक्ष्मी र नारायण त्लक्ष्मीनारायण२४३. रीति र स्थिति खरीतिस्थिति २४४, शिक्षा र दीक्षा खशिक्षादीक्षा२४५, हरि र हर न्हरिहररण्ध, हरि र कृष्ण च्हरिकृष्ण२४७, राम र्‌ कृष्ण चरामकृष्ण उपर्युक्त समस्त शब्द २३४-२४७ मा ढ्वि अष्टठ्‌ ति माढु राधा चीताउम गौरी बन्य रीति शिक्षा बारि र राम पाब्दको बशन्‌ पितृ कृष्ण रामशङ्कर वारायण्‌, स्मिति दीक्षा हर र कृष्ण शब्दका साथमा समास भएको छ।समास भएपछि समस्त शब्द २३४ को ।ट्ि शब्दका इकारको र २३५ को अष्टन्‌ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ २९ शब्दका नकारको आकार (अ.६३१४७); २३६ को त्रि शब्दका स्थानमा क्यत्‌(अ.धश्षदव) एवम्‌ सकारको रुत्व, उत्व र ओकारका रूपमा गुण तथा २३७ कोसातृ शब्दका त्रकारको आत्‌ (अ.भशारश) र नकारको लोप (अ.व1२७) समैतभएको देखिन्छ । पिता अर्थात्‌ पुरुषभन्दा माता अर्थात्‌ नारी हजार गुना पूजितहुन्छन्‌ भन्ने मान्यता र सम्मानित शब्दको पूर्बप्रयोग गर्ने उपर्युक्त नियमकाआधारमा समस्त शब्द २३७-२४२ मा स्त्रीवाचक यात) राधा) वीता; उमा गौरीर लक्ष्मी शब्दहरू अगाडि प्रयौग गरिएका हुन्‌ । उपर्युक्त समस्त शव्द २३७-२४७लाई संस्कृतमा द्विवचनान्त शाव्दका रूपमा प्रयोग गरिएको भए पनि नेपालीमायिनलाई एकवचनान्त शब्दका रूपमा प्रयोग गरिएको पाइन्छ । ९. उपसंहार नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलका समस्त शाव्दहरूको निर्माणप्रक्रिया संस्कृतव्याकरणका नियमहरूमा आधारित छ । त्यसैले नेपाली व्याकरणमा तत्सम कृदन्तर तत्सम तब्चितान्त शब्दहरूको जस्तै तत्सम समस्त शब्दहरूको निर्माणप्रकियाकोपनि पृथक्‌ रूपमा अध्ययन-विश्लेषण गरिनु आवश्यक छ । यस आवश्यकताकोपरिपूर्ति हुन सकेमा व्य्षिकरण तत्परुण समा र उपपष तत्पुरुष तमासकाशब्दहरूको पृथक्‌ अस्तित्व स्वीकार गर्न सकिनाका साथै नन्‌ तत्एस्य यगातननर्थ बहुब्रीहि पमाव र सहार्य बहुब्रीहि समासको समेत पुथक्‌ रूपमा अस्तित्वस्वीकृत हुनसक्ने भएकाले त्यस्ता समासको आदिमा देखापर्ने . अकृत्तरतहशब्दलाई उपसर्गका रूपमा नभई समस्त शब्दको आद्यवयव शब्दका रूपमा ग्रहणगर्ने सकिने छ । फलस्वरूप नेपालीमा प्रयुक्त तत्सम समस्त शब्दहरूकोनिर्माणप्रक्रिया सरल र सुबौध हुनाका साथै तत्सम शब्दको निर्माणप्रक्रियाबाटआँशिक रूपमा प्रभावित तत्समेतर समस्त शब्दको निर्माणप्रक्रिया बुझ्न पनिसजिलो हुनसक्ने देखिन्छ । [छा । ३० " शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धिअध्याय - चार तद्‌भव नेपाली शब्दमापरिवर्तित स्वर र चन्द्रविन्दुको स्थिति १. विषयप्रवेश संस्कृत भाषाबाट सोझै वा जस्ताको तस्तै रूपमा नभई शब्दांशमा केहीपरिवर्तन भएर नेपाली भाषामा आई चलेका वा प्रयोग भएका शब्दहरूलाई तद्‌भवनेपाली शब्द भनिन्छ । नेपाली भाषाको शब्दभण्डारलाई समृद्ध तुल्याउनमा तद्भवशब्दहरूको पनि महत्त्वपूर्ण स्थान छ्‌ । यस लेखमा नेपाली आषामा प्रयुक्त तदूभवशब्दहरूको व्युत्पत्तिको क्रममा परिवर्तित स्वर तथा चन्द्रविन्दुको रिथतिलाईठम्याउने प्रारम्भिक केही आधारहरूको रूपरेखा प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ । २. परिवर्तित स्वर र चन्द्रबिन्दु ठम्याउने प्रमुख सूत्रहरू २.१ पदादि अ इ उ क्रमशः आ ईै का आदेश, पदमध्य संयोग,आदिव्यञ्जनलोपसंस्कृत शाब्दको बीचमा कुनै दुई व्यव्जनवर्णको संयोग पाइन्छ भने त्यस्तो"शब्द तदुभव शब्दका रूपमा नेपाली भाषामा भित्रिँवा अघिल्लो व्यन्जनवर्णको लोपहुन्छ र पदादि ह्वस्व स्वर प्राय: दीर्घ स्वरमा परिणत हुन्छ, जस्तै : अर आ आदेशलक्षर लाख भक्त? भातपक्ष? पाखो हद्‌ट? हाटतक्षण? ताछ्नु हस्तर हातनक्रट नाक अद्यट- आजभदूट? भाट लज्जार- लाजकर्तनर काट्नु सक्कु? सातुकक्षट काख कर्मरू कामपत्रश पात धर्म? धामअष्टर आठ कर्णट कानमर्दलर मादल पल्लव?” पालुवासप्त? सात पर्द? पादतप्तर तातो आदि ।इट ईं आदेशतिक्त? तीतो पित्तल?- पीतल मिष्टर मीठो विश? बीस शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ३१ पिष्टट पीठो पिप्पल?- पीपलचिल्ल? चील शिल्प» सीपमित्रन मीत तिद्वाट नीदभिक्षार भीख आदि । उन क आदेश फुल्ल? फूल कुब्जर कँजोदुगघट दूध दुर्बल दूबोपुत्रट पूत आदि । २.२ पदादि अ इ उ क्रमशः औँ इँ उँ आदेश, ङ्‌, ज्‌, ज्‌, न्‌ म्‌ लोप यदि सूत्र (१) अनुसार लोप हुने व्यञ्जनवर्ण ङ्‌, ज्‌. ण्‌, न्‌, म्‌ मध्ये कुनै एकपर्दछ भने पदादि स्वरसँग चन्द्रविन्दु ( ) समेत थपिन्छ । चन्द्रविन्दु थपिनेअवामासां 'इ उ' स्वर प्राय: ह्रस्व नै रहन्छन्‌ । 'अ' स्वरचाहिँ प्राय: दीर्घ हुन्छ,जस्त:अर औँ आदेश अञ्चल?” आँचल अङ्क? आँकअण्डर? आँड आम्रट आँपरण्डाट राँड अन्तर” आँतकण्ठ? काँठ अन्त्रर आँतअङ्गण? आँगन जङ्गघार जाँघकञ्चुक” काँचुली खण्ड? खाँडगण्ड?- गाँड षण्ढ?- साँढेटङ्क” टाँक पञ्चन” पाँचभाण्ड? भाँडो सञ्चयन? साँच्नुदन्त? दाँत भञ्जन?- भाँच्नुबन्धर बाँध अङ्कन? आँक्नुस्वङ्वग? स्वाँग कम्पन? काँप्नुभण्डनट भाँड्नु छन्दर छाँदबण्ड्न? बाँड्नु सन्धिल साँधअङ्ककुर? आँकुरो इत्यादि ।चन्द्रट चाँद इन इँ आदेशपिज्जर? पिँजरा शिङ्घाण?- सिँघानसिञ्चन? सिँच्नु सिन्दूर” सिँद्र द्‌पिण्डालुर पिँडालु पिण्डटपैँडो आदि । ३२ ४ सन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि उन उँ आदेशकुण्ड? कुँडो ढुण्डन” ढुँड्नुकुण्डनट कुँडिनु चुण्डन?” चुँड्नुउम्भ? उँभो शुण्ड? सुँड आदि । सूत्र (२) को अपवादअन्तर्गत निम्नलिखित शब्दमा नासिक्य व्यञ्जनवर्णकोलोप भएर पनि पदादिमा अघिल्लो स्वर दीर्घ वा चन्द्रविन्दु कुनै एक नहुने स्थितिदेखा पर्दछ । सामान्यतया यस्तो अपवाद ग्‌, ज्‌, द्‌, ध, थ्‌ व्यज्जनवर्ण पछाडिभएमा देखिन्छ, जस्तै : दीर्घ नहुने अङ्गार? अँगार अञ्जलि? अँजुली सङ्ग? सँग अङ्गुली? अँगुली अन्धकार? अँध्यारो इत्यादि । चन्द्रविन्दु नहुनेमण्डरु माडमन्धत्तरट मधथ्नुरञ्ज? राग इत्यादि । पदान्तमा चाहिँ 'म्‌' लोप भएको अवस्थामा त्यसका ठाउँमा चन्द्रविन्दु ()सँग 'उ' को आगम हुन्छ, जस्तै : ग्राम»-गाउँ, नाम? नाउँ, आम?-आउँ, हिम-हिउँ ।यसै गरी 'म्‌' लोप हुँदा पदमध्यमा पनि 'उँ' भएको पाइन्छ, जस्तै : हिमद?-हिउँद,गोमूतर-गउँत आदि । २.३ पूर्ववत्‌ चन्द्रविन्दु र्‌ च्‌ ष्‌ लोप तदुभव शब्दमा रूपान्तरण हुने क्रममा संस्कृत शब्दमा नासिक्यव्यञ्जनवर्णको लोप नभए तापनि “र्‌ च्‌ प्‌' मध्ये कूनै एक वर्णको लोप भएमा सूत्र(२) मा झैं 'औँ इँ उँ' को स्थिति देखा पर्दछ । सामान्यतया यस्तो स्थिति च्‌. छ्‌पछाडि भएमा 'च्‌' लौप हुँदा, द्‌, द्‌ पछाडि भएमा 'प्‌' लोप हुँदा र क्‌, च्‌, प्‌. भू,स्‌ पछाडि भएमा 'र्‌' लोप हुँदा देखिन्छ, जस्तै : "र्‌' लोप हुँदाअर्कक आँक चर्चरी? चाँचरीअधुरू आँसु श्रेणी? सिँढीअर्चिक? आँच गर्जन? गाँजसर्प? साँप कर्घ्बट उँभो आदि । कर्कटीट- काँक्रो शनब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि ३३ '्‌' लोप हुँदा कच्छ?- काँठ उच्चनट उँचो आदि ।"ज' लोप हुँदा इष्टकार इँटा गोविष्ठार? गुझँठोउष्टरर उँट आदि । पदान्तमा रहेको 'य्‌' लोप हँदासमेत पदादिमा रहेको स्वर 'आँ' मा परिणत्तहुन्छ, जस्तै : सत्य? साँचो, हास्य?" हाँसो आदि । २.ह चन्द्रबिन्दु आगम स्‌, त्‌, ध, गु, च्‌ पर तदभवमा रूपान्तरण हुने संस्कृत शव्दमा स्‌, त्‌, ध्‌, ग्‌. च्‌ व्यन्जनवर्णहरूमध्ये कुनै एउटा वर्ण पछाडि भएमा नासिक्य व्यञ्जन वर्णहरूको लोपनभएको अवस्थामा पनि अघिल्लो स्वरसँग चन्द्रविन्द॒ थपिन्छ । यसरी थपिने वाआउने प्रक्रियालाई आगम भनिन्छ, जस्तै : 'स्‌' पछाडि भएमा आशी?- आँसी काशा?” काँसघास? घाँस गास? गाँस आदि ।त्‌' पछाडि भएमा कातरटकाँतर किरात? किराँतवरयात्रा»बरियाँत आदि । थु, ग्‌, च्‌' पछाडि भएमा अघ? उँधो शूकर?- सुँगुर काच? काँच इत्यादि । पदमध्यमा इ वा उ स्वरको मात्र पनि आगम भएको देखिन्छ, जस्तै : अम्ल?”अमिलो, उष्म» उछ्नुम्‌ आदि । २.५ पदादि आ, इ/क्र, औं क्रमशः अ, इ, ओ आदेश तद्भव नेपाली शब्दमा रूपान्तरण हुने संस्कृत शब्दको सुकमा आ,ईवाक्राछ भने त्यसको ठाउँमा क्रमश: 'अ' र 'इ' आदेश हुन्छ भने 'औ' का ठाउँमा 'ओ'आदेश हुन्छ, जस्तै : ईुँ/क्रनइ हुने : जीवन-जिउन, श्रृङ्ग?सिँग, शृङ्गगार?सिँगार इत्यादि । औँ? ओ हुने : गौर-गोरौ, यौरीटगोरी, चौर: चोर इत्यादि । सूत्र ।५) अनुसारको संस्कृतको पदादि दीर्घ स्वर तदभब नेपालीमा द्वस्व हुनेस्थितिअन्तर्गत 'आ?अ' मा आकाश--अकास, आषाढ?-असार र 'फम्उ' मायूका-जुका जस्ता सीमित केही शाब्दमा मात्र देखिन्छ । ३४ » शब्दनिर्माणप्रक्िया र सन्धि २.६ पदमध्य य्‌ ब्‌ क्रमशः इ उ आदेश तदूभव नेपाली शब्दमा रूपान्तरण हुने क्रममा संस्कृत शब्दका वीचमारहेको 'य्‌ का ठाउँमा 'इ' र 'व्‌' का ठाउँमा 'उ' आदेश हुन्छ । यस्तो स्थिति हुनेप्रक्रियालाई संस्कृत व्याकरणमा 'सम्प्रसारण' भनिन्छ, जस्तै सट ब्‌ आदेश गायन? गाइने, दायज?- दाइजो व्यङ्कार विँगा संयात्रार साइत आदि ।बर उ आदेश दिवस ?” दिउँसो श्रावण? साउन देवता? देउता चत्वरटचउरणचौर जीवन? जिउनु घावन? घाउनु 'पिवन? पिउनु देवकी?” देउकी देवरानी? देउरानी देबराली?- देउराली आदि । यसै गरी पदान्त 'ब्‌' का ठाउँमा पनि 'उ' भएको भेटिन्छ, जस्तै : हावरआउ, भाव?- भाउ, जीव? जिउ? ज्यू आदि । संस्कृतको पदादि र पदान्त 'य्‌' चाहिँ तद्भवमा रूपान्तरण हुँदा प्राय: 'ज्‌' मापरिणत भएको पाइन्छ, जस्तै : पदादिमा : यूका?-जुका, यन्त्र» जाँतो, युक्ति- जुक्ति, यान?-जानु आदि । पदान्तमा : अद्य?- आज, कार्य? काज इत्यादि । पदान्त 'य्‌' 'झ' मा परिबर्तित भएका उदाहरणहरू पनि पाइन्छन्‌, जस्तै :सन्ध्या? साँझ, मध्य? माझ आदि । २.७ पदान्त परिवरतिंत स्वर प्रायः औ आ अ ए आदेशसंस्कृत शब्दको अन्तिम “अ' स्वर नेपाली तद्भव शब्दको अन्तमा प्राय: 'ओ'को स्थितिमा देखा पर्दछ । 'ओ' नभएका केही शब्दमा आ, अ, ए स्वरको उपस्थिति पाइन्छ, जस्तै : अर ओ आदेश दिवस? दिउँसो दायज? दाइजोयन्त्रक जाँतो गौर? गोरोमक्ष? माखो कर्णट कानोअङ्गुष्ठट औलो भाण्ड? भाँडोनङ्ग?- नाँगो ग्रन्थ? गाँठोकुब्जर- कुँजो अम्ल? अमिलोअर्गल? आग्लो ताम्रट तामोसत्य? साँचो हास्य? हाँसो पिण्ड? पिँडो चिब्रुक” चिउँडो शब्दनिर्माणप्रकिया र सन्धि/ ३५ उच्च” उँचो अन्धकार? अँध्यारोस्याल?- सालो कण्डट कुँडोलम्बर लामो तिक्त? तीतोमिष्टर मीठो रक्तट रातोपिष्टः' पीठो आदि । अन आ आदेश छत्ररु छाता पिञ्जर? पिँजरापल्लव? पालुवा कण्टक? काँटाधुम्रट धुँवा खड्ग? खुँडानव? नयाँ आदि । अ»- ए आदेश : षण्ड?- साँढे, गायन? गाइने आदि । केही शब्दको अन्तमा इ वा आ स्वर भए पनि त्यस्ता स्वरहरू 'ओ' मापरित्रर्तवन भएका पाइन्छन्‌, जस्तै : अग्निशआगो, अक्षि? आँखो, दुर्वाटदूबो आदि । पदान्तमा 'आ' स्वर हुने संस्कृत शाब्द तदुभव नेपाली शब्दका रूपमापरिवर्तन हुँदा प्राय: 'अ' स्वरमा परिणत भएको देखिन्छु, जस्तै : संयात्रा? साइत,जङ्घारजाँघ, लज्जा?-लाज, रण्डा?राँड, निद्राटनीद द्ृत्यादि । ३. उपसंहारयसरी तद्भव नेपाली शब्दको सुरुमा प्राय: आ, ई, क, इ, ओ, बीचमा इ, उर अन्तमा औ, आ, अ एवम्‌ ए परिवर्तित स्वरको स्थिति देखिन्छ भने पदादिमा अँ,झँ, उँ, पदमध्यमा इँ, उँ र पदान्तमा उँ परिवर्तित सस्वर चन्द्रैविन्दुको उपस्थितिरहन्छ भन्ने स्‌त्रात्मक रूपरेखा प्रस्तुत गरिएको यस छौटौ लेखद्वारा तद्भव नेपालीशब्दमा परिवर्तित सबै स्वर र चन्द्रविन्दुको स्थितिलाई पूर्ण रूपमा ठम्याउननसकिए पनि तदभव शब्दको व्युत्पत्तिका सन्दर्भमा प्रारम्भिक जिज्ञासा जागृतगराउन खोजिएको यस सामान्य प्रयासले दिग्भ्रान्त नेपाली व्याकरणलाईदिशानिर्देश गर्न खोज्नै विद्वान्‌ लेखक तथा प्रबुद्ध पाठकवर्गलाई यसतर्फ विशिष्टखोज, अनुसन्धान गर्नाका लागि अवश्य पन्नि यथासमयमैँ घच्घच्याउनेछ भन्नेकुरामा विश्वस्त रहन सकिन्छ ।(गरिमा, २०६४, पूर्णाङ्क : ९५, पु. १३५-१३८) गछ । ३६ « शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धिपाठ - पाँचकेही नेपाली शब्दहरूको पुख्यौंली परम्परा १. विषयप्रवेश आफूनो र भावी पुस्ताहरूको समेत अस्तित्व संरक्षणका लागि आफूना पूर्वजर तिनीहरूले चलाएका चालचलतहरूको खोजी गरिनु आवश्यक मानिन्छ, जसलाईहामी 'पुख्यौंली' भन्दछौं । भापा-व्याकरणका सन्दर्भमा पनि वर्तमानमा चलिरहेकाशब्दहरूको यथार्थ ज्ञानका लागि त्यस्ता शब्दहरूको पुर्ख्यौली परम्परा पत्तालगाउनु आवश्यक हुन्छ । नेपाली भाषामा प्रयुक्त शब्दहरूको पुर्ख्यौली परम्पराके-कस्तो छ ? भन्नै बारेमा गहिरिएर विशेष चिन्तन-मनन गरी निष्कर्ष प्रस्तुतगर्ने भषाशास्व्रीहरूमध्ये महानन्द सापकोटा (१९५३-२०३५) र प्रा. बालकृष्णपोखरेल (१९९०) को योगदान अविस्मरणीय छ । “आषा-सृजनशक्ति सजीवजिब्रामा छ, निर्जीव टुँडामा छैन" (सापकोटा, २०२०, पू. 5२) भन्ने दृष्टिकोणराख्ने जनजिब्रोवादी महानन्द सापकोटाका निम्नलिखित कृतिहरूले नेपालीशब्दहरूको पुख्यौँली परम्परा बुझ्न विशेष सहयोग पुग्याएका छन्‌ : ध्वनिकोधन्दा (२०२०), खस र खसभाषा (२०२०), नेपाली धातु परिचय (२०२१),जनजिब्रो (२०२१), नेपाली निर्वचनको रूपरेखा (२०२७) र नेपाली शव्द परिचय (२०३४) । महानन्द सापकोटाको यो भाषाशास्त्रीय परम्परालाई प्रा. बालकृष्णपोखरेलले नेपाली निर्वचन (२०४६, २०५० र २०५९) मार्फत्‌ अफ्गै गहन रूपमाअगाडि बढाउन विशेष प्रयास गरेका छन्‌ र यस कार्यमा उनको अनुसन्धानअद्यावधि क्रियाशील पनि रहेको छ । वर्तमान समयका युवापुस्ताले पनिशाव्दहरूको पुर्ख्यौली पत्ता लगाउने किसिमका अध्ययन-अनुसन्धानहरूलाई अग्रसरगराउँदै जानुपर्ने आबश्यकता देखिएको छ । यसै सन्दर्भमा प्रस्तुत लेखमा नेपालीआपामा प्रयुक्त केही तद्भव शब्दहरूको पुर्ख्यौली परम्परा के-कस्तो छ ? भन्नेबारेमा परिचयात्मक चर्चा गर्न खोजिएको छ । २. केही शब्दहरूको पुर्ख्यौली परम्परा २.१ अचेल 'अचेल' शाब्दलाई “नेपाली बृहत्‌ शवब्दकोश' (२०६० : १२) ले बर्तमानसमयमा, हालसाल, हिजोआज, आजभोलि भनेर अर्थ्याएको छ । उक्त कोशलेयसको मूल साइनो संस्कृतको 'अद्यकल्प' शव्दसँग देखाएको छ । संस्कृतमा 'अद्य'शब्दले 'आज" लाई बुझाउँछ । आफप्टे १९९७ : २५०) ले 'कल्प' शाब्दका ९ अर्थदिएका छन्‌, तर 'अचेल' को सन्दर्भसँग ती कुनै पनि अर्थले मेल खाँदैनन्‌ ।संस्कृतमा 'कल्यम्‌' भन्ने एउटा शव्द छ, जसका ५ अर्थ आफ्टे (पूर्ववत्‌, पू. २५९)ले उल्लेख गरेका छन्‌ : (१) बिहान, (२) भोलि, (३) रक्सी, ।४) बधाइ र (५) ज्ञन्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि/ ३७ शुभसमाचार । यीमध्ये दोग्रो 'भोलि' अर्थ दिने 'कल्य' शब्दले 'अच्नेल'को विकासमासहयोग पुग्याएको छ । संस्कृतको 'अद्च' शब्द प्राकृतमा 'अज्ज' भयो भने नेपालीर हिन्दीमा 'आज' हुनपुग्यो । त्यस्तै संस्कृतको 'कल्यम्‌' शब्द प्रथमतः 'काल' रत्यसपछि 'कल' शब्दका रूपमा हिन्दीमा भित्रियो । यसरी विकसित 'कल' शब्दलेहिन्दीमा 'भौलि' लाई मात्र बुझाउनुपर्दथ्यो, तर 'हिजो'लाई पनि किन र्‌ कसरीबुझाउन समर्थ भयौ ? यौ चाहिँ बुझून सकिएको छैन । नेपालीमा 'कल' शाव्दकाचारथरी अर्थ छन्‌, तर समयवाचक अर्थसँग यी अर्थहरू असम्बद्ध देखिन्छन्‌ ।समयवाचकका रूपमा 'आज" शब्दसँग जोजिएर 'कल' शब्दको प्रयोग भएकोभेटिन्छ (आजकल आजकाल) । 'आज' शब्दको विकास संस्कृतबाट प्राकृत हुँदैसोझै नेपालीमा आएको मान्न सकिए पनि 'कल' शब्दको विकास चाहिँसंस्कृतबाट प्राकृत र हिन्दी हुँदै नेपालीमा भित्रिएको हो । त्यसैले 'अचेल'कोव्युत्पत्तिलाई यसरी उल्लेख गरिनु उपयुक्त देखिन्छ : सं. अद्यन-कल्यम्‌? प्रा.अज्जन-कल्ल? नै.हि. आज हि. "काल /कल?- ने. आजकल /आजकाल ०अचेल ।'आजकल' वा 'आजकाल' बाट कसरी 'अचेल' वन्यो ? योचाहिँ अनुसन्धानकैमार्गमा छ । नेपालीमा प्रयुक्त 'अच्नेल' शब्दले संस्कृतको मूल साइनोअनुरूप'आजभोलिको समयलाई मात्र बुझाउनुपर्दथ्यो, तर 'हिजोआज'को समयलाई समेतबुझाउने गरेको छ, जुन हिन्दी हुँदै नेपालीमा भित्रिएको 'कल' शाब्दको प्रभावहुनुपर्छ । ३.२ बेसीनेपाली भापामा “बेसी' शब्दको दुई अर्थमा प्रयोग भएको छ । ती दुवै शव्दलाई“नेपाली बृहत्‌ शव्दकोश' (२०६० : ५२७) ले निम्नानुसार अर्थ्याएको छ :“बेसी ना.- पहाडको फेदीको मैदानी भाग, बेँसी, बिसी ।”“बेसी क्रि.वि.- (फा. वेशी) मात्रा वा आवश्यकताभन्दा धेरै, बढी,बढ्ता ।”उपर्युक्त दोस्रो 'वेसी' क्रियाविशैपषण शब्द फारसी भाषाबाट सोझै नेपालीमाआएको र त्यसमा अन्य आगन्तुक शब्दहरूमा कँ 'श' का ठाउँमा 'स' र व'काठाउँमा 'ब' मात्र परिवर्तन भएको छ । तर नेपाली 'वेसी' नाम शब्दको विकासकसरी हुन गयो ? सहजै किटान गर्न गाह्रो छु । संस्कृतमा 'व्यास भन्ने शब्द छ।व्यास" शब्द 'अस्‌' धातुमा 'बि' उपसर्ग र 'घन्ज्‌' प्रत्यय लागेर बन्दछ । आफ्टे(पूर्ववत्‌, पृ.९९१ ९९२) ले संस्कृत 'व्यास' शब्दका ११ अर्थ दिएका छन्‌ : (१)बितरण, (२) बिश्लेषण, (३) पृथकता, (४) प्रसार, (५) चौडाइ, (६) वृत्तको व्यास,(७) उच्चारणदोप, (सू) सङ्कलन, (९) सङ्कलनकर्ता, (१०) एक प्रसिद्ध क्रषिपराशरपुत्र ब्यास र (११) पुराणवाचक बाह्मण । यीमध्ये चौँथो “प्रसार' अर्थमाप्रयुक्त संस्कृतको 'व्यास' शब्दसँग नेपालीमा प्रयुक्त पहिलो 'वेत्ती' शव्दको मूलसाइनो हुनु सम्भव छ । पहाडको फेदीको मैदानी भाग आंशिक रूपमा फैलिएकोनै हुन्छ, जसलाई नेपाली प्रयोक्ताहरूले सर्वप्रथम 'व्यासभूमि' भन्ने गरेको हुनुपर्छ । ३३ ४ जब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि नेपाली शाब्दहरूको विकासक्रम हेर्दा पदादिमा रहेका व्यञ्जनसंयुक्त शब्दहरूक्रमशः असंयुक्त व्यन्जनका रूपमा परिवर्तित भएको पाइन्छ । जस्तै : व्यवहार?बेबार, व्यापार? बेपार आदि । 'व्यास' शव्द पनि क्रमश: व्यास?” व्यासी? ब्याँसीटबिसी? बेँसी हुँदै 'बेसी'मा विकसित भएको हुनसक्छ । “व्यास' शब्द भूमिकोविशेषणका रूपमा प्रयोग हुँदा स्वीलिङ्गी भएर 'व्यासी' बन्न पुगे होला । यसमानाकेस्वर वा अनुनासिक कसरी आयो र कसरी आधुनिक प्रयोगमा त्यो हराउँदैगयो ? विचारणीय छ । 'बेसी' शब्दको पहिलो अर्थमा 'ब्याँसी' शब्दको प्रयोगइतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले 'पुराना कवि र कविता' (२००३) को पुष्ठ३७ मा तीनपटक गरेका छन्‌ । प्राचीन सन्दर्भमा यसको प्रयोग अन्यत्र क-कसलेकहाँ कहाँ गरेका छन्‌ ? अन्वेषणीय छ । प्राचीन कालको पदमध्यगत वापदान्तको 'या' आधुनिककालमा 'ए'मा परिवर्तन भएको पाइन्छ । जस्तै :भन्याँच्याँ- भनेँयेँ । त्यस्तै पदमध्यगत 'या' नै 'ड्' मा पनि परिवर्तन भएका केहीप्रयोगहरू भेटिन्छन्‌ । जस्तै : म्यान? किन । त्यसैले 'व्याँसी'बाट 'ब्‌ याँ-एँ सी'?-बैँसी भएको र 'ब्याँसी'बाटै “ब्‌ याँख्डैँ सी? बिसी शब्दको विकास भएको हुनुसम्भव छ । यसै गरी 'बँसी' शब्दको ग्रामीण नेपाली दाजुभाइको सहज उच्चारणले"ए को हृस्व गरेर 'निँसी' शब्दको विकास भएको हुनु पनि असम्भव देखिँदैन । २.३ दाजु नेपाली भाषामा 'दाइ' शब्दको मुख्यत: तीन अर्थमा प्रयोग भएको छ । 'दाउ'धातुमा 'आइ' प्रत्यय लागेर बनेको 'दाइ' शब्दले 'दाउने क्रिया वा प्रक्रिया'लाईबुझाउँछ । संस्कृत 'दायाद' शब्दबाट तदूभव शब्दको रूपमा नेपालीमा भित्रिएको'दाइ' शब्दको “नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश" (२०६० : ६०२) ले निम्नलिखित दुई थरीअर्थ दिएको छ : “दाजुभाइमा आफूभन्दा जेठो व्यक्ति, दाज्यू र जेठो उमेरकोअद्भकलमा भनिने कुनै पुरुष व्यक्ति ।” संस्कृतमा 'दायाद' शाब्दका पैतृक सम्पत्तिकोएक भागको उत्तराधिकारीवाला व्यक्ति, पुत्र, कुटुम्ब आदि अर्थहरू भेटिन्छन्‌(आफप्टै, १९९७ : ४४४) । यीमध्ये 'पुख"' बाहेक 'जेठो' विशेषणसहित उक्त दुवैअर्थमा संस्कृतको 'दायाद' शब्दले नेपालीमा तद्भव रूप घारण गरेको छ ।संस्कृतको 'दायाद' शब्दका 'आद्‌' को लोप भै 'य्‌' का ठाउँमा 'इ' आदेश भएर'दाइ' शब्दको निर्माण भएको हो । “दाइ' शब्दमा संस्कृतको 'जीव' शब्दबाटविकसित 'जी' को योग हुँदा 'दाइजी' र “यू "को योग हुँदा 'दाइज्यु' शब्दकोनिर्माण भएको हो । भाषाको क्रमिक विकास हुँदै जाँदा 'दाइजी' र 'दाजी' शब्दमा"ए प्रत्यय लागी संस्कृतको यण्सन्धिको नियम लगाउँदा 'ई' का ठाउँमा 'य्‌'आदेश भएर 'दाजी-ऐट दाज्‌ ईच्य्‌-एर 'दाज्यै' को विकास भएको हो । 'दाज्यू'शब्दबाट चाहिँ 'बालाजु' शव्द झैँ 'य' को लोप र 'ई' स्वर हृस्व भई 'दाजु'शव्दको विकास भएको हो । वर्तमान समयमा समानार्थी भए पनि ढाजी र दाज्यूकोभन्दा 'दाजु' शब्दको नै अत्यधिक प्रयोग भएको छ । शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ३९ २.४ भाउज्‌ हाम्रो चलनमा 'भाउजू' शब्दको अर्थ 'दाजुकी पत्नी' भन्ने सन्दर्भमा प्रयोगभएको छ । "नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश' (२०६० : ९४६) ले यसको व्युत्पत्तिसंस्कृतको 'भ्रातृजाया' र प्राकृतको 'भाउज्जा'बाट भएको देखाएको छ । संस्कृतको'आ्रातृजाया' शाब्द भाइलाई बुझाउने 'भ्रात्‌' शब्द र पत्नीलाई बुझाउने 'जाया'शाब्दका वीचमा षष्ठी तत्पुरुप समास भएर निर्माण भएको हो । जसको नेपालीअर्थ भाइकी पत्ती अर्थात्‌ भाइबुहारी भन्ने हुन्छ । 'दाइ' लाई बुझाउने 'अग्रज'शाब्दबाहेक अर्को शाब्द संस्कृतमा भेटिँदैन । 'अग्रजजाया'बाट 'भाउजू' शाब्दकोव्युत्पत्तिक्रम देखाउनु असम्भब छ । संस्कृतको “भ्रातृ शब्दले भाइलाई मात्र नभएरसहोदर पुरुष व्यक्तिलाई पनि बुझाउँछ । त्यसैले “श्रातृजाया'सँग 'भाउजु' शब्दकोमूल साइनो गाँस्न खोज्ने प्रयासलाई पूर्णत: अस्वीकार्न सकिन्न । नेपालीमा 'भाइ'शब्द आफूभन्दा तल्लो दर्जाका सहोदर पुरुष व्यक्तिलाई मात्र प्रयोग गरिन्छ,संस्कृत र हिन्दीमा झै आफूभन्दा माथिल्लो दर्जाका सहोदर पुर््ष व्यक्तिलाई 'भाइ'शब्दको प्रयोग गरिँदैन । त्यसैले संस्कृतको “भ्रातृजाया'बाट नेपालीमा 'भाउज्‌'शब्दको विकास भएको हो भनेर निर्विवाद रूपमा स्वीकार्न पनि कठिन छ ।बालकृष्ण पोखरेल (२०५९ : ५६) ले पनि 'भाउजू'को मूलका रूपमा संस्कृतका'ग्रातृजाया' र 'भ्रातुर्जाया'लाई स्वीकार्न असम्भब रहेको बताएका छन्‌ । 'भाउजू'शब्दको मूल साइनो खोज्ने क्रममा संस्कृतमा 'भाविनी' भन्नै एउटा शब्द भेटिएकोछ । “भू' घातुमा 'इनि' र 'डीष्‌' प्रत्यय लागेर संस्कृत 'भाविनी' शब्दको निर्माणभएको हो । आप्टै (१९९७ : ७३९) का अनुसार भानिनी शब्दका तीन अर्य हुन्छन्‌: (१) सुन्दर स्त्री, (२) उत्तम या सज्जन महिला र (३) स्वेच्छयाचारिणी स्त्री । यीतीनवटै अर्थमा प्रयुक्त “भाविनी' शब्दले 'स्वरी'लाई नै बुझाएको छ । यीमध्ये दोस्रोउत्तम या सज्जन महिला भन्ने अर्थमा प्रयुक्त संस्कृत 'भाविनी' शन्दसँग नेपाली“भाउजू' शब्दको मूल साइनो हुनसक्छ । देवर वा नन्दका दृष्टिमा 'भाउजू' निश्चयनै उत्तम वा पूज्य हुन्छिन्‌ । भारतमा र नेपालका कतिपय ठाउँमा देवरले'भाउजू'लाई खुट्टामैँ ढौगेर सम्मान प्रकट गर्ने चलन छ । मैले आफूना साथीकाभाइले 'भाउजू'लाई खुद्टामैँ ढोगेर सम्मान प्रकट गरेको देखेको छु । संस्कृतको'विनी' शाब्दबाटै हिन्दीको 'भाउजू' वाचक 'भाभी' शव्दको विकास भएको हुनुसम्भब छ । नेपालीमा चाहिँ संस्कृतको 'भाविनी' शव्दमा 'जी' वा 'ज्यू'को योगबाट'आउजू' शब्दको व्युत्पत्ति यस प्रकार भएको हुनसक्छ : भाविनी जीव?” भाविजीव? आउ जीउ?- भाउज्यू -भाउजू । यसरी 'भाउजू'को विकास हुँदा “भाविनी"कोगरेक संरचनामा रहेको संस्कृतका 'इनि' र 'डीष्‌' दुवै प्रत्ययको लोप भएको न्छु। २.५ माइजूहामीले 'मामाकी पत्नी'लाई 'माइजू' भन्ने गरेका छौं । बालकृष्ण पोखरेल(२०४६ : १०5) ले यसलाई 'मामीज्यू' हुनुपर्नेमा 'मि'का ठाउँमा 'इ' आदेश भएर ५४० ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि जन्मिएको बताउँदै पुरानो “माइँजू'को सरलीकरण ठहत्याएका छन्‌ । 'माइजू'लाई'माइँज्‌'को सरल रूप मान्न सकिए पनि 'मामीजू' हुनुपर्ने विचारचाहिँ अन्वेषणीयछ । नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश' (२०६० : १००३) लै भने संस्कृतको 'मातुली' रनेपालीको 'ज्यू'बाट 'माइजू'को विकास भएको देखाएको छ । संस्कृतको 'मातुली'शब्दको निर्माण 'मातू' शब्दमा 'डुलच्‌' र 'डीष्‌' प्रत्यय लागेर भएको हो ।नेपालीमा 'माइज्‌' शव्दको व्युत्प्ति यस प्रकार भएको हुनु बढी उपयुक्त ठहर्छ :मातुली जीव? मावृजीव? माइजीउ? माइज्यू माइजू । यस प्रकार 'भाउजू'शब्दको व्युत्पत्तिमा झैँ 'माइजू' शाब्दको व्युत्पत्तिमा पनि संस्कृतको 'मातुली'शब्दको आन्तरिक संरचनामा रहेका 'डुलच्‌' र 'डीष्‌' दुवै प्रत्ययहरूको लोपभएको पाइन्छ । 'माइज्‌' मा झैं संस्कृतको 'तृ' बाट नेपालीमा 'इ' को विकासभएका थप उदाहरणहरू पनि पाइन्छन्‌, जस्तै : भ्रातृुशः भाइ, मातृर माइ (देवी),जामातृर जमाइ (हिन्दी)?” ज्वाइँ इत्यादि । २.६ बालाजु 'बालाजु' शब्द काठमाडौँभित्रको एउटा प्रमुख ठाउँको नामका रूपमा प्रसिद्धछ। यस शब्दलाई “नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश' (२०६० : ९०६) ले 'बालाज्यू' नामशाब्दका रूपमा प्रविष्टि दिएको छ । उक्त कोशले यसको अर्थ “काठमाडौँकोउत्तरपशिचिममा रहेको र बाड्गस धारा भएको एक तीर्थ वा रमणीय स्थान” भन्नेगरेको छ । 'बाला' शव्द नेपालीमा तत्सम र तद्भव दुवै किसिमले भित्रिएको छ ।संस्कृतको 'वलय' शब्दबाट तदूभवका रूपमा नेपालीमा भित्रिएको 'बाला' शब्दलेनारीहरूले लगाउने चुरालाई बुझाउँछ । नेपालीमा तत्सम शब्दका शूपमा प्रयुक्त'बाला' शब्दले विशेषत: कन्या र पत्नीलाई बुझाउँछ । 'कन्या' अर्थमा प्रयुक्त“बाला' शब्दसँग 'बालाजु' शब्दको मूल साइनो हुनुपर्छ । संस्कृतको आशीर्वादात्मक'जीव' शब्दबाट 'जीउ' हुँदै 'ज्यू' वा 'जी'को विकास भएको हो । 'बाला' शब्दमा'जीव' शब्दको .योगद्वारा निर्मित 'बालाजीब' शब्दबाट बालाजीउ? बालाज्यू वाबालाजी शाब्दको बिकास भएको हुनुपर्छ । भारतमा 'बालाजी' भगवानूको ठूलोमन्दिर छ र त्यसको दर्शन गर्न अनेकौँ नेपालीहरू आज पनि जाने गर्दछन्‌ ।नेपालमा पनि भानुभक्तको समयसम्म हालको 'बालाजु' तीर्थ वा रमणीय स्थललाई'बालाजी' नै भनिन्थ्यो । भानुभक्त पहिलोपटक काठमाडौं प्रवैश गर्दा “यतिदिनपछि मैले आज बालाजि देख्याँ” भनेर कबिता रचैका थिए । यही कविताकोरचनाप्रसङ्ग उल्लेख गर्नै क्रममा बाबुराम आचार्यले पुराना कवि र कविता (२०५० :५९) मा 'बालाज्यू' शाव्दको प्रयोग गरेका छन्‌ र यसै शब्दलाई 'नेपालीवृहत्‌ शब्दकोश'ले समेत मान्यता दिएको छ । तर परिवर्तनशील जीवित भाषाकोस्वरूप भएकाले वर्तमान समयमा चाहिँ नेपाली भाषामा 'बालाज्यू' शब्दका 'यू्‌'कोलोप भई दीर्घ 'ङ' स्वरसमेत हृस्व भएर 'बालाजु' शाब्द बढी प्रचलनमा आएकोछु। शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ४१ २.७ औंजस 'औजस' को अर्थ 'अपयश' वा 'अपकीर्ति' भन्ने हुन्छ । यसको मूल साइनोसंस्कृतको 'अपयश' शाब्दसँग रहेको छ । 'अपयश' शब्दको निर्माण 'अप' उपसर्गर कीर्तिवाचक 'यशस्‌' शब्दका बीच समासबाट भएको हो । संस्कृतको 'अपयश'शब्दले बदनाम, कलङ्क वा अपकीर्ति भन्नै अर्थ दिन्छ । नेपालीमा तत्सम शब्दकारूपमा समैत 'अपयश' शब्दको प्रविष्टि 'नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश' (२०६० : ५३)मा भएको छ । यस कोशमा 'अपयश' शब्दलाई अपजस, अपकीर्ति र अबगाल कारूपमा अर्थ्याइएको छ । तदुभव शब्दका रूपमा 'अपजस ' शब्दलाई पनि उक्तकोशले समेटेको छ । यसमा 'अपजस ' शब्दका दुई थरी अर्थ दिइएको छ : "१)बदनाम, अपकीर्ति, (२) विना कसुर आइलागेको आरोप, दोषारोपण, वथा आरोप ।"यहीं नै 'अपजसे' र 'अपजस्याहा' शब्दको “अपजस पाउने, अबजसे” भन्ने अर्थउल्लेख गरिएको छ । यस प्रकार 'नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश'ले संस्कृतको 'अपयश'शब्दका तीन थरी तद्‌भव शव्दको प्रचलन नेपालीमा देखाएको छ : अपजस,अबजस र औजस । संस्कृतको 'अपयश' शब्दबाट 'अपजस'" र 'अबजस' क्रमश:बिकसित भएका हुन्‌, तर अबजसबाट एक्कासी 'औजस' चाहिँ भएको होइन ।'अबजस'बाट 'अउजस' भएपछि 'औजस' भएको हौ, यद्यपि 'अउजस' शब्द लिखितनेपालीमा प्रचलित देखिँदैन, यसको उत्तरवर्ती रूप 'औजस' चाहिँ बढी प्रचलनमाआएको छ । हाम्रा आदिकवि भानुभक्त आचार्यले 'प्रश्नोत्तरमाला'मा 'औजस'शाब्दको प्रयोग गरैको पाइन्छ । 'प्रश्नोत्तरमाला'का बिभिन्न संस्करणहरू हेर्दाअपयश, अपजस, अबजस र औजस पाठमभेदहरू पाइन्छन्‌ । तर भानुभक्तलेनेपालीद्वारा सहज उच्चरण गरिने 'अउजस' शब्दको प्रयोग पो गरेका थिए कि?यसै भन्न सकिने अवस्था छैन । जे-जस्तो भए पनि संस्कृतको 'अपयश' शब्दकोक्रमिक बिकास नेपालीमा यसरी भएको ठहम-याउनु उपयुक्त नै देखिन्छ : अपयश?”अपजस?- अबजस?- अउजस नऔजस । ३. उपसंहारयस प्रकार यहाँ नेपाली शब्द निर्वचन परम्पराका सन्दर्भमा उपर्युक्त केहीतदभव नेपाली शब्दहरूको मात्र व्युत्पादन गर्ने सामान्य प्रयासमात्र हुनसम्यो । यीशाव्दहरूको पुर्ख्यौली परम्परा पूर्णरूपमा यही नै हो भनेर निरन्तर जारीरहिरहनुपर्ने अनुसन्धानको मार्यलाई अवरुद्ध गर्न सकिँदैन । यथासम्भव आफूनोतर्फबाट गर्न सक्किएको प्रारम्भिक अध्ययनको रूपरेखालाई मात्र यहाँ उल्लेखगरिएको हो र बाँकी अनुसन्धानको मार्ग प्रशस्त गर्न भाषाविद्हरूको ध्यान अवश्यपनि आकृष्ट हुँदै जानेछ भन्ने कुरामा विश्वस्त रहन सकिन्छ ।(नेपाली, २०६४, पूर्णाड्रक : १९३, पू. १३-२०) ति ४२ “ झन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धिअध्याय - छ नेपालीमा प्रयुक्तसंरुकृतमूलका अनुपयुक्त शब्दहरू' नेपाली भाषाको बिकास संस्कृत भाषाबाट भएको हो । नेपालीमा प्रयोगगरिने अधिकाँश शब्दहरूको मूलस्रौत संस्कृत नै मानिन्छ । नेपालीमा बहुपचलितसंस्कृतमूलका यस्ता केही शब्दहरूसमेत पाइन्छन्‌, जसलाई संस्कृत व्याकरणकादृष्टिले उपयुक्त ठहन्याउन सक्दैन । यस्त अध्ययनको प्रारम्भिक शृङ्खलामा त्यस्ताकेही शब्दहरूको सप्रमाण चर्चा गरिएको छ । १. अत्याधिक अविर अष्षिक दुई शब्दको योग हुँदा पराद्य अकारनिमित्तक पूर्वान्त इकारकोयकार यण्‌ (अ.६१।७७) भएर अत्यधिक शब्द बन्दछ । त्यसैले अत्याचार,अत्याधुनिक आदि शब्दहरूको सादृश्यमा नेपालीमा प्रयोग गरिएको (अत्याधिकप्रज्वलनशील पेट्रोलियम पदार्थ, अत्याधिक बहुमतले विजय गराऔं...) अत्याधिकशन्द अनुपयुक्त देखिन्छ । २. अन्तर्कया अन्तट्‌ र कथा दुई शब्दको योग हुँदा उत्तरवर्ती शब्दका आद्य ककारलाईआधार मानेर पूर्ववर्ती शब्दका अन्त्य रकारको विसर्ग (अ. राशी) भईअन्ताःकथा शाब्द बन्दछ । त्यसैले अन्तर्गह अन्तर्मत अन्तर्वाति आदि शब्दहरूकोसादृश्यका प्रभावमा नेपालीको मानक शब्दकोशमा अन्तर्कया शब्दको प्रविष्टि (पोखरेल, २०५५, पृ.४६) र प्रयोग हुनुलाई उपयुक्त ठान्न सक्दैन्‌ । ३. अन्तर्कलह अन्त र कलह दुई शाब्दको योग हुँदा शब्द २ मा झैं पराच्च ककारलाईनिमित्त मानेर पुर्वान्त रकारको विसर्ग हुने भएकाले अन्त: कलह शब्द उपयुक्त रअन्तर्कलह शब्द अनुपयुक्त ठहरिन्छन्‌ । संहकृत भाषाको बर्णबिजात विषयमा दिद्यावारिघि गर्नुभन्दा निकै अधिदेखि नै हामीलाई लेखहरू दिएर सहयोगगर्नै मतिप्रसाद ढकाल आदिकबिका जन्मवलौमा अध्यापन गर्छन्‌ । भातुभक्तको भाषामा गहिरौ अध्ययन पनिगरेका छन्‌ यितलै । त्यतै विषयमा यिनका लेन्रहरू 'नेपाली'मा छापिएका हुन्‌ । यसपटक भने अलि फरकबिषय रोजेका छन्‌ इकालजीले । यहाँ उठाइएको विषय गएभीर छ । पाणिनीय ब्याकरणमा अशुद्ध मानिनेकरतिषग्र शच्दहरू नेपालीमा विद्वान्‌हरूले प्रयोग गर्ने गरेका छन्‌, त्यस्ता शब्दहरूलाई त्यस्तै चल्न गर्दै जानेहो क्रि सच्याउने भन्ने उनले प्रश्न गरेका छन्‌ । 'नेपाली' त त्यलमा केही भन्न सक्तैन, अव यसवारे हाम्रावैषाकरणी अथवा भाषाशास्तरीहरूले केही निक्यौंल गरिदिनुपर्छै भन्ने हाम्रो निबेदन हो । हामीलाई के जाग्छभने ५०६० वर्षदेखि 'नेपाली'ले चलाइसकेका प्रमोगताई त्यसै फाल्न सकिँदैन कि ? त्यस्ता शब्दलाई'अड्गीकृत' नेपाली शब्द वनाउन मिन्छ ? विडानूहरुले हामीलाई भनिदिनुपयौ । सम्पादक ।'नेपाली' चैमासिक-२०४, कमल दीज्षित)

शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ४३हं. अन्तक्रिया दुअन्तर्‌ र क्रिया दुई शब्दको योग हुँदा शब्द २ र ३ मा झैं पराच्च ककारलाईनिमित्त मानेर पूर्वान्त रकारको विसर्ग हुने भएकाले अन्तक्रिया शब्द उपयुक्तठानिन्छ भने अन्तक्रिया (पोखरेल, पू.) शब्द अनुपयुक्त देखिन्छ । ५. अन्तर्राष्ट्रिय अन्तर र राष्ट्रिय दुई शब्दको योग हुँदा पराद्य रकारनिमित्तक पूर्वान्तरकारको लोप हुने (अ.«।श१४) र रलोपनिमित्तक राष्ट्रिय शब्दलाई आधार मानेरपूर्वान्त अकारको दीर्घ हुने (अ.६।३१११) भएकाले अन्तराष्ट्रिय शब्द बन्दछ ।राष्ट्रिय शव्दसँग भि अर्थ बुझाउने अन्तर शव्दको योग हुँदा निर्माण हुने शब्दलेराष्ट्रभित्रको भन्ने मात्र अर्थ बुझाउनुपर्नेमा अन्य राष्ट्रलाई समेत बुझाएकोपाइन्छ । त्यसैले अर्थात्मक र शाब्दरचनात्मक दृष्टिले अन्तर्राष्ट्रिय शब्दको प्रयोगविचारणीय ठहरिन्छ । ६. अपहरित अप उपसर्गपूर्वक हु घातुमा क्त (त) प्रत्ययको योग भई अफढुत शव्दबन्दछ । हु घातु इकार आगम नहुने (अनिद्‌) घातुका रूपमा पढिएको (मिश्र,२००३, पृ.२४२) हुँदा इकारको आगम निषेध (अ.७२१०) भएकाले पठित; लिब्चितआदि शब्दका सादृश्यमा नेपालीमा प्रयुक्त अपहरित शब्द उपयुक्त देखिँदैन । ७, आतिथ्यता अ्तिधि शव्दमा भावार्थक ग्यन्‌ (य) प्रत्यय (अ.५।११२४) लागेपछि आद्यअकारको आकारका रूपमा वृद्धि र अन्त्य इकारको लोप भएर आतिय्य शाब्दकोरचना हुन्छ । भावार्थक प्यन्‌ प्रत्ययान्त आविय्य शाब्ददेखि पुन: भावार्थक वल्‌ (ता)प्रत्यय नलाग्ने भएको हुँदा आतिथ्यता शब्दको प्रयोग (हाम्रो आतिथ्यता स्वीकारगरी...) लाई उपयुक्त ठान्न सकिँदैन । द. उपरोक्त उपरि र उक्त दुई शव्दको योग हुँदा पराद्य उकारनिमित्तक पूर्वान्तडुकारको यकारका रूपमा यग्‌ (अ.६१।७७) भई उपर्युक्त शब्दको निर्माण हुन्छ ।त्यसैले उफयोत्न शब्दको प्रयोग (उपरोक्त विषयमा सम्बन्धमा...) अनुपयुक्तदेखिन्छ । ९. उल्लेखित उत उपसर्गपूर्वक 'लिढ्‌ धातुमा क्त (त) प्रत्ययको योग हुँदा कित्‌ क्तप्रत्ययलाई आधार मानेर लिख धातुका उपान्त्य इकारको एकारका रूपमा प्राप्तगुण निषेध (अ.११।५) भएर उल्लिल्लित शब्दको रचना हुन्छ । त्यसैले लेख; लेखकआदि शब्दको सादृश्यमा अनुकरण गरिएको उल्लेखित शब्दको प्रयोगलाई उपयुक्तठान्त सकिँदैन । ५४४ ४ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि १०. कृतसङ्कल्पित , कृत (गरेको) छ सङ्कल्प जसले भन्ने विग्रहमा बहुब्रीहि समास ।अ.रारार४) भएर विशेषणवबाची कृतलङ्कल्प शाब्द बन्दछ । कृवसङ्कल्प शब्ददेखिइतच्‌ प्रत्यय असम्भव भएकाले कृषसङ्कल्पित शब्दको प्रयोग अनुपयुक्त देखिन्छ । पृ. गरिमामय गरियन्‌ प्रातिपदिक शाब्ददेखि मयट्‌ प्रत्यय लागी प्रातिपदिकान्त नकारकोलोप (अ. 5२७) भएर गरिमसय शब्दको निर्माण हुन्छ । गरिया शब्दको मूलगरिसन्‌ हो भन्ने वास्तविकतातर्फ दृष्टि नपुगेकाले नेपालीमा अनुपयुक्त गरिमामयशब्दको प्रयोग (गरिमामय उपकुलपति पदमा नियुक्त हुनुभएकामा हार्दिकबधाइ...) हुनगएको हौँ । १२. ग्रसित उकारको इत्संज्ञा हुने ग्रत्‌ धातुदेखि क्त (त) प्रत्यय लागेर ग्रस्त शब्दकोरचना हुन्छ । ग्रह धातु इडागम हुने (सेट) धातुका रूपमा पढिएको (मिश्र,२००३, पृ.१३३) भए पनि प्रस्‌ धातुमा उक्कारको इत्संञ्चा अएका कारण क्तपरत्ययको इडागम निषेध हुने (अ.७२१५) भएकाले इडागमयुक्त प्रतित शव्दकोनिर्माण असम्भव देखिन्छ । १. चलायमान संस्कृत व्याकरणमा हल्लनु भन्नै अर्थमा रहेको चत्‌ धातु परस्मैपदी धातुकारूपमा पढिएको छ ।शर्मा, २००५, पू.१९६) । परस्मैपदी घातुदेखि शानच्‌ (आन)प्रत्यय नहुने र शत (अत) प्रत्यय मात्र हुने भएकाले चल्‌ घातुदेखि शत्‌ प्रत्ययलगाएर चलन शब्द र णिजन्त चल धातुदेखि शत्न प्रत्यय लगाएर बालयद्‌शब्दमात्र सिद्ध गर्न सकिन्छ । त्यसैले अनुपयुक्त चलायमान शब्दको सट्टाचलिरहेको भन्ने शब्दको प्रयोग गर्न उपयुक्त हुन्छ। १४, जागृत जाए धातुदेखि क्त (त) प्रत्यय लागेपछि क्त प्रत्ययको डट्‌ (इ) आगम रधातुका क्रकारको रपरत्वसहित झकार गुण (अ.७३५४) भएर जागरित शब्दबन्दछ । त्यसैले संस्कृतको जाग्रत्‌ शब्दबाट जागेको, ब्युँकिको आदि अर्थमाअनुपयुक्त मागृत शब्दको विकास भएको देखाइनु (पोखरेल, २०५५, पृ.४५९)अनुपयुक्त देखिन्छ । शन्दनिर्माणप्रभित्रया र सन्धि ४५ ११, त्रसित ईकारको इत्संज्ञा हुने क्रत्‌ धातुदेखि क्त (त) प्रत्यय लागेर जत्त शब्दकोनिर्माण हुन्छ । बत धातु हेट्‌ धातुका रूपमा पढिएको (मिश्र, २००३, पू.४०८)भए पनि क्‌ धातुमा ईकारको इत्संज्चा गरिएको हुँदा क्त प्रत्ययको इडागम निषेधहुने (अ.७।२१४) भएकाले इडागमयुक्त बसित शब्द सिद्ध हुन नसक्ने हुँदा त्यसकोप्रयोगलाई उपयुक्त ठहन्याउन सकिँदैन । १६ विग्श्रमित उकारको इत्संज्चा हुने क्षमू धातुदेखि त (त) प्रत्यय लागेर धातुका उपान्त्यअकारको ढीर्घ र अन्त्य मकारको अतुस्वार एवम्‌ परसवर्ण भएर श्रान्त शब्दकोरचना हुन्छ । रस्‌ धातु हेट धातुका रूपमा पढिएको (मिश्र, २००३, पृ.२१२) भएपनि भरम्‌ धातुमा उकारको इत्संज्ञा गरिएको हुँदा त्त प्रत्ययको इडागम निपैध हुनै[अ.७२१५) भएकाले डडागमयुक्त भ्रमित शव्द सिद्ध हुन नसकेको हो। दिक्रइड्डागमरहित आ्जान्त शब्दका बीचमा समास भएपछि ककारको गकारका रूपमाजश्त्व भएर ढिरफ्ान्ता शब्द सिद्ध हुन्छ । त्यसैले बैक र इडागमयुक्त ग्रमितशब्दको योगमा निर्माण गरिएको ,दिरक्चमित शब्द अनुपयुक्त ठहरिन्छ । १७. दुरावस्था दुर र अवस्था दुई शब्दको योग भई दुरबस्था शब्द बन्दछ । दुर उपसर्गहलन्त हुन्छ भन्ने ख्याल गर्न नसकिएका कारण अनुपयुक्त टुराबस्था शब्दकोप्रयोग नेपालीमा हुनपुगेको हो । १८. खैर्षता श्वीर शव्ददेखि भावार्थक प्यन्‌ (य) प्रत्यय (अ.५११२४) र घत्‌ पता)प्रत्यय (अ.ष।॥११९) लागेर कमशः बैर्य र ध्वीरता शब्दको निर्माण हुन्छ । क्षयशब्दमा नै भावार्थक प्यत् प्रत्यय भएको छ भन्ने विचार नपुच्याइएका कारण धैर्यशव्ददेखि असम्भव र निरर्थक रूपमा तल्‌ प्रत्यय लगाएर अनुपयुक्त धैर्यता शन्दकोप्रयोग नेपालीमा भएको देख्न पाइन्छ । एउटा आधार शब्दमा एउटै अर्थका अनेकप्रत्यय लाग्ने सम्भावना नरहने भएकाले एक-एक प्रत्यय लगाएर धैर्य वा ीरताशब्दको मात्र प्रयोग गरिनुपर्ने देखिन्छ । १३. परम्परित संस्कृत व्याकरणमा तारकादिगण (अ.५।२।२६) मा पढिएका तारक, पुष्प आदिशाब्ददेखि ड्ृतच्‌ (इत) प्रत्यय हुन्छ भने क्त प्रत्ययको आद्यवयचका रूपमा इडागमहुँदा पनि षाब्दान्तमा डत प्रत्ययको उपस्थिति भेटिन्छ । नेपालीमा कुन चाहिँ ड्तच्‌ ४६ ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि प्रत्ययको डत हो र कन चाहिँ इडागमविशिप्ट क्त प्रत्ययको इत हो भन्ने कुराकोयधार्ध ज्ञान हुन नसक्दा अधिकाँश नेपाली शब्दमा डत प्रत्यय लगाइएको पाद्न्छ ।यसै क्रममा परम्परा शाब्ददेखि इत प्रत्यय लगाएर फरस्प्रित शब्दलाई नेपालीमाप्रयोग गर्ने गरिएको छ । परन्तु यसको आधार स्पष्ट देखिँदैन । परम्परा शव्द घातुनभएकाले यसमा इडागमविशिष्ट क्त प्रत्ययबाट विकसित इत प्रत्ययको योग हुनुअसम्भव छु । संस्कृत व्याकरणको तारकादियण (अ.५।२।२६) मा ५७ शव्दहरूपढिएका पाइन्छन्‌ (शर्मा, १९४१, पृ.$९२) । ती शब्दहरूमध्ये नेपालीमा एुष्पुउच्चार प्रचार, बिचार फल्लग्‌ खण्ड मुद्रा पलक कृब उत्कण्ठ, गौरन्‌तरङ्ग गर्व हर्ष रोसाञ्च पण्डा फल अड्कृद कलड्क ग्‌र्च्छा प्रतिबिम्ब रबीक्षा शब्दमा इतच्‌ प्रत्यय लागेर निर्माण भएका शब्दहरू प्रचलनमा आएको देख्नसकिन्छ । तारकादिगणलाई आक्तियण मानिएको हुँदा अन्य शब्ददेखि समेत इतच्‌प्रत्यय सम्भव भए पनि संस्कृत वाड्रमयमा एरस्परित शब्दको प्रयोग नदेखिएकालेनेपालीमा यसल्लाई संस्कृतमूलको इतच्‌ प्रत्ययान्त शब्दका रूपमा ग्रहण गर्नसकिँदैन । त्यसैले अनुपयुक्त पटस्फरित शब्दको सट्टा परम्परागत शब्द प्रयोग गर्नउपयुक्त देखिन्छ । २०. पुनरावलोकन पुनर्‌ र अबलोकन दुई शब्दको योग भएर एनरवलोकत शब्दको रचनाहुन्छ । पुनर्‌ अव्यय शव्द हलन्त हुन्छ भन्ने ख्याल नगरिएका कारण अनुपयुक्तपुचयवलोकव शब्दको अत्यध्चिक प्रयोग नेपालीमा हुन गएको हौ । उपयुक्तपुनरबल्लोकव जान्दका साथ अनुपयुक्त गुनरावलोकन शब्दलाई नेपालीको मानकशब्दकोशमा प्रविष्ट गराउनु (पोखरेल, २०५५, पृ.७८७) उपयुक्त देखिँदैन । २१. पृयकीकरण पु॒यक्‌ र करण दुई शब्दको योग भएर एबन्करण शब्द बन्दछ । संस्कृतव्याकरणमा कू भर अह्‌ धातुको पोगमा «वि प्रत्ययान्त प्रातिपदिकका अन्त्यअकारको मात्र इत्न हुने (अ.७४।३२) भएकाले एकीकरण तसीकरण आदिशब्दको सादृश्यका कारण नेपालीमा प्रयोग गर्ने गरिएको एभकीकरण ( शक्तिपृ्थकीकरणको सिद्धान्त...) शाब्द अनुपयुक्त देखिन्छ । २२. बाहुल्यता बहुल शाव्ददेखि भावार्षक प्यम्‌ (य) प्रत्यय (अ.५।११२४) र ल्‌ पत्ता)प्रत्यय ।अ.५।१।११९) लागेर कमश: बाहुल्य र बहुलता शब्दहरू सिद्ध हुन्छन्‌ ।बाहुल्य शब्दमा भावार्थक थ्यज्‌ प्रत्यय लागेको छ भन्ने कुरालाई विचार नगरिएकाकारण बाहुल्य शब्ददेखि असम्भब र निरर्थक रूपमा भावार्थक तल्‌ प्रत्यय लगाएर गन्दानिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ४७ अनुपयुक्त बाहुल्यता शब्दको प्रयोग्र नेपालीमा हुने गरेको पाइन्छ । आवार्थकप्रत्ययान्त शब्दमा पुनः भावार्थक प्रत्ययको योग हुन नसक्ने भएकाले बहुलआधार शब्दमा एउटा मात्र भावार्थक प्रत्यय लगाएर बाहुल्य वा बहुलता शब्दकोप्रयोग गर्न उपयुक्त हुन्छ । २३. मनोकामना मनका (मनको) कासना भन्ने विग्रहमा सकारान्त मनचू शब्द र कामवाजान्दका बीचमा षष्ठी तत्पुष्‌ष समास (अ. २२) भएपछि पूर्वान्त सकारको ठ्त्व (अ.बारा६६) एवम्‌ ककारनिमित्तक रकारको विर्य (अ. ५३१५) भएर मनःकामबाशब्द बन्दछ । त्यसैले मनोरय मर्वोविज्ञाव आदि शब्दका सादृश्यमा नेपालीमाप्रयुक्त मवोकामबा शब्दलाई उपयुक्त ठहन्याउन सकिँदैन । २४. महानता महत प्रातिपदिक शब्ददेखि भावार्थक तल्‌ (ता) प्रत्यय (अ.५1१।११९) लागेरमहत्ता शब्दको निर्माण हुन्छ । महान्‌ शब्दको मूल महत्‌ शव्द हो र महान्‌ शब्दपनि हलन्त हुन्छ भन्ने ख्याल नगरिएको हुँदा अनुपयुक्त महावता शाब्दको प्रयोगनेपालीमा हुन गएको हो। २५, महिला नैत्‌ पुलिब्ग नेतृ शव्ददेखि स्वीलिङ्को विवक्षामा डीए (ई) प्रत्यय (अ. ४१५)भएपछि ईकारनिमित्तक पूर्वान्त क्रकारको रकारका रूपमा यण्‌ (अ. ६१७७)भएर तेत्री शब्दको रचना हुन्छ । त्यसैले महिला शब्दका साथमा पुलिङ्गी केठशब्दको प्रयोग गरिनु अनुपयुक्त देखिन्छ । २६. पुवामञ्च ठूनास्‌ (युवाहरूको) सञ्च भन्नै विग्रहमा नकारान्त युवन्‌ शब्द र मञ्चशब्दका बीचमा षष्ठी तत्पुच्ष समास (अ. २२८) भएपछि नकारान्त पूर्वपदकाअन्त्य नकारको लोप (अ.%५।२।७) भएर युबसञ्च शब्द सिद्ध हुन्छ । त्यसैले संस्कृतव्याकरणका दृष्टिले नेपालीमा प्रयुक्त बुवासञ्च शब्दलाई उपयुक्त ठहन्याउनसकिँदैन । २७. युवावर्ग युवास्‌ (युवाहरूको) वर्ग भन्ने विग्रहमा शव्द २६ मा झैं समास र नलोपभएर युवबर्य शब्दको निर्माण हुन्छ । त्यसैले युनामम्च शन्द जस्तै डुवानवर्य शान्दपनि संस्कृत व्याकरणका आधारमा अनुपयुक्त ठहरिन्छ । ४८ ४ शब्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि र. राजनैतिक राजनीति शब्ददेखि हुने भन्ने अर्घमा ठक्‌ (इक) प्रत्यय भई आच्चय आकारकोपर्जन्यवत्‌ लक्षणका आधारमा आकारमैं बृद्कि र अन्त्य इकारको लोप भएरराजनीतिक शब्दको रचना हुन्छ । वुद्धिनिमित्तक तद्धित प्रत्यय पर भएमा इहलोकपरलोक आदि शाब्दमा उभयपदवृद्धि भएर ऐहलौकिक पारलौकिक आदि शब्दकोसिद्धि भएको देखिए पनि राजचीति शब्दको उभयपदवृद्धिको विधान रउभयपदवृद्धियुक्त राजनैतिक शब्दको प्रयोग संस्कृत वाङ्मयमा भएको नदेखिएकालेनेपालीमा प्रयुक्त उभयपदवृद्धिमूलक राजनैतिक शब्द अनुपयुक्त देखिन्छ । २९, रूपायन रूपहरूको अयन भन्ने विग्रहमा पष्ठी समास भएपछि पूर्वान्त र पराद्य दुवैअकारको आकारका रूपमा तवर्णदीर्घ (अ.६११०१) एवम्‌ एकपदीभूत रूपायनशब्दमा ककार, पक्ार, आकार र अकारले व्यवधान गरे पनि रकारनिमित्तकनकारका स्थानमा गत्वब (अ.बादार) भएर रूपायण शाब्द बन्दछ । त्यसैलेव्युत्पादव शब्दका सादृश्यमा नेपालीमा प्रयुक्त रूपायन शब्द संस्कृत व्याकरणकादृष्टिले उपयुक्त देखिँदैन । ३०. लब्धप्रतिष्ठित सम्झन (पाएको) छ प्रतिष्ठा जसले भन्नै विग्रहमा बहुब्बीहि समास(अ.२।२।२४) भएपछि उतर्जन सच्चा (अ.१।२१४४) भएको स्वीप्रत्ययान्त लन्धप्रतिष्ठाप्रातिपदिकका अन्त्य आकारको ह्वस्व (अ.१।२।४८) भएर तब्धप्रति शब्दकोनिर्माण हुन्छ । प्रति शन्दको बिशेषणका रूपमा आएको लन्ध शान्दमाभूतकालिक क्त (त) प्रत्यय भएको छ भन्नै कुरामा विचार नपुग्याइएको हुँदाप्रतिठा शब्दलाई इडागमविशिष्ट क्त प्रत्ययान्त शब्दका रूपमा ग्रहण गरेरनब्धप्रतिित शब्दको प्रयोग (लब्धप्रतिष्ठित विद्वान्‌...) नेपालीमा हुनपुगेको हो । ३१. वर्चस्व वर्चत्‌ शब्ददेखि स्वार्थमा कन्‌ (क) प्रत्यय (अ.५।३।९६) भएर वर्चत्क शब्दकोरचना हुन्छ । त्यसैले वास्तविक प्रत्यपको ख्याल नगरिएका कारण नेपालीमाप्रयोग गर्नै गरिएको वर्चस्व शब्द (वर्चस्व कायम गर्न सफल...) अनुपयुक्तठहरिन्छ ।३२. विद्युतीकरण बिद्युत र करण दुई शब्दको योग भएर बविद्युत्करण शब्द सिद्ध हुन्छ । शब्द२१ मा फैँ विद्युत्करण शब्दमा ईत्न (अ.७४।३२) असम्भव भएकाले नेपाली झन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ४९ भाषाको मानक शब्दकोशमा विद्युतीकरण शब्दको प्रविष्टि (पोखरेल, २०५४,पृ.११५१) र त्यसको प्रयोग अनुपयुक्त देखिन्छ । ३३. बिद्वान्‌वर्ग विदुषः ।विद्वान्‌हरूको) वर्य भन्ने बिग्रहमा षष्ठी तत्पुस्ष समास (अ. २२८)भएपछि विद्रत्‌ पूर्वपदका अन्त्य सकारको दकार (अ.५1२।७२) भएर विद्वट्वर्य शब्दबन्दछ । त्यसैले समस्त शब्दका रूपमा बिश्वाट्वर्य शब्दको प्रयोगलाई उपयुक्तठान्न सकिँदैन । ३४. शुभाशिर्वाद वाद उत्तरपदनिमित्तक आशित्‌ पूर्वपदका अन्त्य सकारको रुत्व (अ. ५२६६)र उपान्त्य इकारको बीर्घ (अ.514७७) भएर आशीर्वाद शब्दको निर्माण हुन्छ ।शु र आशीर्वाद दुई शव्दका बीचमा समास भएपछि पूर्वान्त अकार र पराद्चआकार दुवैको आकारका रूपमा तनर्णबीर्स (अ.६ा११०१) भएर शुभाशीवदिशब्दको रचना हुन्छ । आशीबरि शब्दको ईकार दीर्घ हुन्छ भन्ने ख्याल नगरिएकाकारण अनुपयुक्त शुभाशिवादि शव्द नेपालीमा प्रयोग हुन गएको हो । ३५. शोभापमान शुभम्‌ घातुदेखि विहित लट्‌ प्रत्ययका स्थानमा शावच्‌ (आन) प्रत्यय (अ.झरा१२४) भएपछि शए (अ] प्रत्यय र त्यसलाई निमित्त मानेर शुक्व्‌ धातुकाउकारको ओकारका रूपमा गुण एवम्‌ आन प्रत्ययनिमित्तक अकारान्त शोश्धात्वङ्घको मुष् (म्‌) आगम भएर शोशमान शब्द सिद्ध हुन्छ भने णिजन्त शुभधातुदेखि शोशयमान शाब्दको सिद्धि सम्भव हुन्छ । त्यसैले शरभायमान शान्दनेपाली भाषाको मानक शाब्दकोशमा प्रविष्ट हुनु (पोखरेल, २०५५, पृ.११९५) रत्यक्तको प्रयोग गरिनु उपयुक्त देखिँदैन । ३६. सङ्ग्रहित / सङ्ग्रहीत सम्‌ उपप्र्गपूर्वक ग्रह धातुदेखि कन (त) प्रत्यय भएपछि क्त प्रत्ययकोआद्वबयबका रूपमा इट (इ) आगम (अ.७२३५), क्त प्रत्ययमा ककारको इत्संज्ञाभएकाले त्यसलाई निमित्त मानेर ग्रह धातुका रकारको क्रकारका रूपमाबम्प्रधारण ।अ.६११६), क्रक्ार र अकारको क्रकारका छूपमा पर्वरूण (अ.६१।१०८)) सासृका मकारको अतुत्वार र परतवर्ण एवम्‌ लिट्भिन्न क्तप्रत्ययनिमित्चरक इद्द आयमका इकारको दीर्घ (अ.छ२।३७) भएर सङ्गुहीत शब्दनन्द्छ । ग्रह धातुका रकारको आकारमा परिवर्तन हुन्छ भन्ने वास्तविकतातर्फदृष्टि नदिइएका कारण अनुपयुक्त सङ्ग्रहीत शव्द र डट्‌ आगमका इकारको दीर्घ ५० ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि हुन्छ भन्ने ख्याल नगरिएका कारण अनुपयुक्त सङ्गुहित शब्दको प्रयोग नेपालीमादेखिन पुगेको हो । ३७. सम्बन्धित कम्‌ उपसर्गपूर्वक गन्ध धातुदेखि क्त (त) प्रत्यय लागेपछि घात्वन्तघकारनिमित्तक क्त प्रत्यपका तकारको धकारमा (अ.%५।२।४०) र प्रत्यपकोपरिवर्तित धकारलाई निमित्त मानेर धात्वन्त धकारको दकारका रूपमा जसत्ब (अ.51४1३) भएर सम्बद्ध शब्दको निर्माण हुन्छ । बन्धु धातु अनिद्‌ धातुका रूपमापढिएको (मिश्र, २००३, पृ.६०३) हुँदा क्त प्रत्ययमा इडागम अप्रवृत्त भएको हो ।त्यसैले अनुपयुक्त तस्बन्धित शब्दको सट्टा उपयुक्त तस्बद्ध शन्दको प्रयोग गर्नुपर्नेदेखिन्छ । ३द. सिर्जित ठृज्‌ धातुदेखि क्त (त) प्रत्यय लागेर तकारनिमित्तक धात्वन्त जकारको पृत्न(अ.५1२।३६) र धात्वन्त षकारनिमित्तक क्त प्रत्यपका तकारको टकारका रूपमाब्टुत्व (अ.51४1४१) भएर ठृष्ट शब्दको रचना हुन्छ । ठृज्‌ धातु अबिद्‌ धातुकारूपमा पढिएको (मिश्च, २००३, पृ.४४२) हुँदा क्त प्रत्यसको इडागम हुन नसकेकोहो । त्यसैले अनुपयुक्त ,विर्जित शब्दको सट्ला विर्जना गरिएको भन्नै पदावलीकोप्रयोग गर्न सकिन्छ । ३९. सपरिवैक्षक तुः परि र अव तीन उपसर्गपूर्वक ईक्ष घातुदेखि ण्बुल्‌ (अक) प्रत्यप भएपछिअब उपसर्गको आद्य अकारलाई निमित्त मानेर परि उपसर्गका अन्त्य इकारकोयकारका रूपमा यण्‌ (अ.६१।७७) र अव उपसर्राको अन्त्य अकार र ईक्षि धातुकोआद्य ईंकार दुवैका स्थानमा एकारका रूपमा गृण (अ. ६१5७) भएर ठुपर्यवेक्षकशब्द सिद्ध हुन्छ । अव उपसर्गको बिचार नगरिएका कारण अनुपयुक्त तुपरिबेश्षकशाब्दको प्रयोग नेपालीमा हुनपुगेको हो । ४०. सुपरिवेक्षण शब्द ३९. मा झै तु; परि र अव तीन उपसर्यपूर्बक ईक्‌ धातुदेखि ल्युट्‌ (अतप्रत्यय भएपछि इकारको अणु अकार र ईक्कारको गृण एवम्‌ ईक्ष धातुस्थपकारनिमित्तक अन प्रत्ययका नकारको गत्व (अ.५।४।२) भएर ठुपयविक्ञण शब्दबन्दछ । त्यसैले तुपटिबेक्षण शब्दको प्रयोग अनुपयुक्त देखिन्छ । जुनसुकै भाषामा कुन चाहिँ उपयुक्त शव्द हो र कुन चाहिँ अनुपयुक्त शाब्दहो भनेर संशयनिवारणका लागि जसले पनि तर्बप्रथम पल्टाउनै भनेको शब्दकोशनै हो । नेपाली भाषाको मानक शाब्दकोशका रूपमा वहुप्रसिद्ध नेपाली कुहत्‌

शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि ५१ शब्दकोश (२०४०) मा अन्तकियि) अन्तर्राष्ट्रिय चलायमाव; पुगरावलोकन,विद्युतीकरण शोभायसावजस्ता अनुपयुक्त शब्दहरूलाई संस्कृतमूल मानेर प्रविष्टगराइएका कारण नेपाली वाङ्मयमा यस प्रकारका शब्दहरू प्रयोग हुनपुगेका हुन्‌भने उफ्योक्त उल्लेखित प्रतित गरियायय, धैर्यता; बाहुल्यता, बतितः दिररमित,परस्परित एकीकरण महानता; युवामञ्च्‌ युवाबरु राजनैतिक रूपायन्‌बन्द्मप्रतिछित्‌ पिर्नित सम्बन्धित्‌ ठुपरिबेक्क ठुपरिबेक्षणजस्ता शब्दहरूसादृश्यका कारणले र विचार नपुन्याइएका कारणले प्रयोगमा आएका हुन्‌ ।नेपाली भाषाको मानक शब्दकोश नै तुटिपूर्ण रहेकाले तथा वरिष्ठ लेखककाकुतिहरूमा र सर्वाधिक पाठकहरूले मन पराइएका दैनिक पत्रिकाहरूमा समेतसंस्कृतमूलका यस प्रकारका अनुपयुक्त शब्दहरूको बारम्बार प्रयोग गरिनालेत्यसको अनुकरणात्मक प्रभाव अन्यत्र पनि स्वाभाविक रूपमा देखिँदै जाने भएकोहुँदा यसतर्फ यथासमयमैँ सचेत हुँदै संस्कृत व्याकरणका नियमहरूको सामान्यजानकारी लिएर, संस्कृत शन्दकोशकै प्रयोग गरेर बा संस्कृत व्याकरणविद्सँगआवश्यक परामर्श लिएर नेपालीमा प्रयुक्त संस्कृतमूलका अनुपयुक्त शब्दहरूकोप्रयोगलाई निराकरण गर्दै जान सकिन्छ । नेपाली भाषाका लिखित सामग्री रप्राज्ञिक जिज्ञापाबाट प्राप्त हुने यप्त प्रकारका अवशिष्ट शब्दहरूको चर्चालाईआगामी शृद्खलाहरूमा समैत निरन्तरता दिइने छ। नैपाली, २०६७, पूर्णाङ्क : २०४, पू. २७-३९) [छ| २ ४ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि अध्याय - नेप्राली सम्धघिको परिचय १. विषयप्रवेश कूनै दुई वर्ण वा समुदायको एकआपसमा हुने सम्बन्ध, सम्झौता वा मेललाईसन्धि भनिन्छ । भाषा वा व्याकरणका सन्दर्भमा कूनै दुई नजिक रहेका ध्वनि वावर्णलाई जोड्नु सन्धि हो । वर्ण वा संवर्ण गरी सन्धि मूलत: दुई प्रकारकाहुन्छन्‌ । वर्णसन्धिलाई वर्णवैज्ञानिक सन्धि र संवर्णसन्धिलाई ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिभनिन्छ । वर्णवैज्ञानिक र ध्वनिवैज्ञानिक सन्धि पनि कार्यप्रकृतिका आधारमा लोप,आगम, वर्णव्रिकार (आदेश) र्‌ प्रकृतिभाव गरी चार प्रकारका हुन्छन्‌ । सन्धिको योचार प्रकारको बर्गीकरणलाई पूर्वीय वाङ्मयको वाजसनेयी प्रातिशाख्यले प्राचीनसमयमा चर्चा गरिसकेको थियो भने सन्‌ १९७३ मा आएर सानफोर्ड स्क्यान ।इक्ाणिप $घागाट) नामक आधुनिक भाषाशास्ीले सन्धिका यिनै चार प्रकारलाईसमर्थन गरे । वर्तमान समयमा पनि सन्धिको वर्गीकरणमा यिनै चार प्रकारलेप्राथमिकता पाएको देखिन्छ । सन्धिका नियमहरू प्रत्येक आापामा आआफूनै किसिमका हुन्छन्‌ । नेपालीभाषामा पनि सन्धिका निजी विशेषता र अस्तित्वहरू छुट्टै छन्‌ । तर नेपालीसन्धिको चर्चा गर्दा संस्कृत सन्धिले बढी ठाउँ लिएको र कतिपय सन्दर्भमा तनेपाली सन्धिहरू नै छैनन्‌ भन्ने कुराले वढी महत्त्व पाएको पनि देखिन्छ ।सन्धिका दृष्टिले नेपाली भाषाको व्यवस्थित अध्ययन नभैसकेको हुँदा नेपालीसन्धिको चर्चा अत्यन्त कम वा हुँदै नहुनु र तत्सम सन्धिको मात्र चर्चा हुनु पनिस्वाभाविक हो । तत्सम सन्धिनियम नेपालीमा पूर्णतः लागू नहुने हुँदा नेपालीसन्धिको अलग अल्तित्व र पहिचानको आवश्यकता देखिएको पाइन्छ । यसैसन्दर्भमा नेपाली सन्धिको सामान्य परिचयमा यस लेखको विषय केन्द्रित भएकोछ। २. नेपाली सन्धिको परिचय उपसर्ग, कृत्‌ प्रत्यय र तद्धित प्रत्यय लागेर तथा समास र ढ्रित्व भएरव्युत्पन्त नेपाली शब्दको निर्माण हुन्छ । उपसर्ग वा प्रत्यय लागेपछि र समास वाद्वित्व भएपछि दुई रूप वा शब्दलाई जोड्नुपर्दा सन्धिको प्रयोग गरिन्छ । तत्सम अब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९३ नेपाली शब्दको निर्माण गर्दा तत्सम सन्धिको नै प्रयोग हुन्छ भने अन्य नेपालीशब्दको निर्माणमा नेपाली सन्धिको प्रयोग गरिन्छ । तदुभव र आगन्तुकउपसर्गद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा प्रकृतिभ्भाव सन्धिको मात्र प्रयोग हुन्छु भने कृत्‌,तद्धित, समास र ड्वित्वद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा प्राय: सबै नेपाली सन्धिनियमहरूलागु हुन्छन्‌ । उपर्युक्त चार प्रकारका सन्धि वर्गीकरणअनुसार नेपालीमावर्णविकार सन्धिका उदाहरणहरू प्रशस्त भेटिन्छन्‌ भने लोप र आगम सन्धिभएका शब्दहरू कम मात्रामा पाइन्छन्‌ । नेपाली सन्धिका प्रमुख सूत्रहरू, तिनकाकाम र उदाहरणहरू निम्नानुसार छन्‌ : २.१ लौपसन्धिको परिचय नदेखिन्‌ अथवा हराउनुलाई 'लोप' भनिन्छ । सन्धि गर्दा कुनै वर्णकै लोपभएमा लोपसन्धि हुन्छ । कृत्‌, तद्धित, समास र ढ्वित्व प्रक्रियाद्वारा नेपाली शब्दकोनिर्माण गर्दा लोपसन्धिको प्रयोग गरिन्छ । नेपाली लोपसन्धि गर्ने मुख्य सूजहरूचारवटा छन्‌ : (१) प्रकृति अन्त स्वरलोप तद्ितप्राय: शाव्ददेखि लाग्ने प्रत्ययलाई तद्धित प्रत्यय भनिन्छ । यो सूत्रले प्रायः गरेरतद्धित प्रत्यय पछाडि भएमा प्रकृति (शाब्द) को अन्तमा रहेको स्वरवर्णको लोपगर्दछ । यो सूत्रको लोपसन्धि नियम प्राय: सबै तद्धितप्रत्ययद्वारा शाब्दनिर्माण गर्दालागू हुन्छ । अधिकांश शब्दमा 'अ, आ, ओ' को र केही शब्दमा मात्र 'ई' कोलोप हुन्छ भने अन्य स्वरको प्रायः लोप भएको पाइँदैन, जस्तै : "अ' लोप : गफनआडी ठगफाडी, दुःखन्एसो -्दुखेसो, एकतआइ च्एकाइ आदि। “आ' लोप : पुर्खास-यौली -्पुर्ख्यौली, खुर्पा-एटो च्खुरपैटो, नगरा--ची च्नगर्चीआदि “डु लोप : गुल्मीकएली च्गुल्मेली, बैतडी-एली च्बैतडेली, बाँकी" यौँतान्बक्यौता आदि । “औ' लौप : यौलोनआइनगोलाइ, डोरो-एटो-्डोरेटो, हैरो--एनीत्सैरेनी आदि यस सूत्रको अपवादमा यानी, ले, लो, दार प्रत्यय लाग्दा शब्दको अन्तिम स्वरकोलौप हुँदैन, तर दीर्घस्वर अन्तमा भए त्यसको द्वस्वचाहिँ हुन्छ, जस्तै :मोहीयानी, गाउँले, ठिमिले, मादिले, गतिलो, फुर्तिलो, मालदार, खबरदार आदि ।यसै गरी ना, पन, पत्ता, पाईं, ल, हर, ली प्रत्यय लारदा प्राय: सबै शाव्दका अन्तिमस्वरको लोप नभएको पाइन्छ, जस्तै : जपना, वालकपन, मूर्खपना, मपाईं, पोइल,खण्डहर, गतिली आदि । ५५४ शन्दनिर्माणप्रकिया र सन्धि (र) उलाउ लोप कृत भूतक्तिया धातुदेखि लाग्ने प्रत्ययलाई कृत्‌ प्रत्यय भनिन्छ । यो पूत्रले अनेकाक्षरी धातुकोअन्तमा रहेका 'उ, आउ र्‌ ल' को लोप गर्दछ । एकाक्षरी उ अन्त्यक धातुकोचाहिँ सूत्र (१३) र (१४) अनुसार सन्धि हुन्छ । यस सूत्रको लोपसन्धि नियम कृत्‌ज्जियकारा शव्दनिर्माण गर्दा र भूतकालिक क्रियाका रूपहरू चलाउँदा लागू हुन्छ,जस्तै : 'उ' लोप : चुहु"आवट च्चुहावट, आउनइन्दा चआइन्दा, कुहु-एत्रो5 कुहेत्रो आदि । 'आउ'" लोप: बिसाउ-औना ठनिसौना, कमाउ-.आइ त्कमाइ,बिराउ--औटोलबिरौटो, अहाउ-ओटन्अह्रोट, चिलाउ"आइ न चिलाइ, चोख्याउ१आन - चोख्यान,बिछ्याउन औना २ बिछ्यौना, चिच्याउ-आहट ०८चिच्याहट आदि । ध्ल्‌' लोप : उक्ल-आलो ० उकालो, ओर्लजआलो ओरालो,उम्लनआल - उमाल आदि । तर नु, नी, दै, दा कृत्‌ प्रत्यय पछाडि भएमा 'उ' र 'आउ' को लोप हुँदैन,जस्तै : दुहुनु, विसाउनी, घाउँदा, पिउँदा आदि । भूतकालिक क्रिपाका रूपहरूचलाउँदाचाहिँ उ र आउ अन्त्यमा हुने धातुको 'उ' मात्रको लोप हुन्छ भने 'ल'अन्तमा हुने धातुको 'अ' मात्रको लोप हुन्छ, जस्तै :'उ' लोप : दुहनएरज्दुहेर, सिएर, पिएर, जिएर, तुहेर, तुहेर, चुहेर आदि ।पढाउन्यो न्पढायो, बङ्गघायो, टिपायो, चिलायो, कमायो आदि'अ' लोप : उक्ल-्यो चउक्ल्यो, ओ्ल्यौ, उम्ल्यो आदि । तर आइ वा अक्कड प्रत्यय लागेमा इउ अन्त्यक अनेकाक्षरी धातुका उको ठाउँमायू वा ल्‌ तथा आउ अन्त्यक अनेकाक्षरी धातुका उको ठाउँमा 'व्‌' आदेश हुन्छ,जस्तै : पिउ-आइ - पियाइ /पिलाइ, सियाइ “सिलाइ, पियक्कड, आउनआइ तअबाइ, गवाइ आदि । (३) आं्ढि पूर्व औन्पलोप शब्दको कुनै अंशमात्र दोहोरिने प्रक्रियालाई आंशिक द्वित्व भनिन्छ । योसूजले आंशिक द्रवित्ब हुने क्रममा 'ओ' र संयुक्त व्यञ्जनवर्णको लोप गर्दछ ।एकभन्दा बढी ब्पञ्जनवर्णको संयोग भएका शव्दमा त्यस्ता व्यञ्जनवर्ण र औदुवैको लोप हुन्छ भने व्यञ्जनसंयोग नभएका शाव्दमा 'ओ' मात्रको लोप हुन्छ,जस्तै औं' लोप : बाटोज्बाटोन्बाट्बाटो, तातो--तातो “तात्तातो आदि । औव्प लोप : आफूनो-आफूनो -्आआफूनो, झझल्को, थथर्को, टुटुल्को, सुसुर्को, ककसको, जजसको आदि । शब्दनिर्माणप्रचित्र्या र सन्धि/ १५ (४) आद्दि पूर्व व्यलोप द्वित्व भएका जान्दको सुरुको ध्वनिमा परिबर्तन हुने प्रक्रियालाई आपरिवर्तितह्वित्व भनिन्छ । यसरी द्वित्व हुने क्रममा यो सूत्रले अघिल्लो शब्दका व्यञ्जनवर्णकोलोप गर्दछ, जस्तै : पैँचो-पैँचो (“पू' लोप) -पँँचोपैचो । यसै गरी निर्माण गरिएकाअन्य शब्दहरूमा आलोपालो, आलेटाले, आनीबानी, अदलीबदली, अगलबगल,आनतान, औह्योरदौहोर आदि पर्दैछन्‌ । यसरी नेपाली लोपसन्धिमा मुख्यतया 'अ, आ, ओ, ई, उ, आउ' र केहीव्यञ्जनवर्णको लोप भएको पाइन्छ । यसका अतिरिक्त 'हिले' तद्धित प्रत्यय पछाडिभएमा यो, त्यो शब्दका ओको आ आदेशका साथै यलोप पनि हुन्छ भने जहाँतहाँ,जस्तोतस्तो, जसोतसो, तसर्थ आदि अव्ययीभाव समास भएका शब्दमा समेत 'प्‌'लोप भएको देखिन्छ । २.२ आगमसन्धिको परिचय आउनु अथवा थपिनुलाई 'आगम' भनिन्छ । सन्धि गरिने शाब्दका बीचमाकुनै नयाँ वर्ण गाँसिदा आगमसन्धि हुन्छु । नेपालीमा खो सन्धि हुँदाव्यञ्जनवर्णमात्र थपिन्छन्‌ । कृत्‌ प्रत्यय, आंशिक दित्ब र क्रियाको रूपायनकासन्दर्भमा आगमसन्धिका नियमहरू लागू हुन्छन्‌ भने तद्धित र समासमाआगमसन्धिको प्राय: प्रयोग भएको पाइँदैन । नेपालीमा आगमसन्धि गर्ने मुख्यसूत्रहरू तीनवटा छन्‌ । (५) आउ स्वकृत आगम यो सूत्रले आ अथबा उ अन्तमा हुने एकाक्षरी धातुदेखि 'ब्‌' आगम गर्दछ ।अनेकाक्षरी धातुदेखिचाटिँ उका ठाउँमा सूत्र (१३) ले 'व्‌' आदेश हुन्छ । यो सूत्रकोआगमसन्धिनियम स्वरवर्ण आदिमा हुने कृत्‌ प्रत्ययद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा लागूहुन्छ, जस्तै : 'झ' अन्त धातु : जातअत व्जावत, जातआइ (सूज ८ समेत) च्जनाइ, खान ऐया च्खवैया, खानआइ न्खवाइ आदि ।“उ' अन्त धातु : धुनंआइ च्घुवाइ, रुनआइ च्स्वाइ आदि । यसका साथै एकाक्षरी उकारान्त धातुबाट आउ प्रत्यय लगाई प्रेरणार्थक धातुबनाउँदा पनि 'व्‌' आरम हुन्छ, जस्तै : छु--आउ -्छुबाउ, रुबाङ, धुबाउ, फुबाउआदि । [६१ अड्‌ आउ नागम यछक्रिपा यस्त सूत्रले अ, आ, इ र उ अन्तमा हुने प्राय: सबै घातुदेखि 'न्‌' आगमगर्दछ । यस सूत्रको सन्धिनियम छ्‌ वा थ्‌ वर्ण पछाडि हुने क्रियाको रूपायनकासन्दर्भमा मा लागू हुन्छ, जस्तै : ५६ / शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि 'अ' अन्त धातु : निस्कके्छ (“न्‌' आगम)त्निस्कन्छ, निस्क-थ्यो २निस्कन्ध्यो । यसै गरी 'अ' अन्तमा हुने उफ्र, उक्ल, ओर्ल,गर्ज, तम्स, तर्क, दौड, निक्ल, निस्क, पौड, फर्क, लम्क,फैल, भत्क, उम्क, घुस्न, घिम्र, कुर्ल, जिस्क, पल्ट आदिघातुदेखि पनि 'न्‌' आगम हुन्छ । 'आ' अन्त धातु : जान छौँ ('न्‌' आगम) -जान्छौ, खा--थ्यौं च्खान्थ्यौं । यस्तैआ अन्त धातुमा ला र्‌ लैजा पर्दछन्‌ । “डु अन्त धातु : खिइनछन्‌ (न्‌' आगम) -खिइन्छन्‌, खिइ--थे -खिइन्ये ।यसै गरी 'इ' अन्तमा हुने अन्य छुट्टि, उभि, डुक्रि, अर्थि,बल्फि, अकमकि, कहालि, कुँडि, काठे, झुक्कि, चाउरि,चोखि, खप्टि, खनि, झुन्डि, कुल्चि, लि, दि, पिल्सि, लदठि,तर्सि आदि धातुदेखि पनि न्‌ आगम हुन्छ । "उ अन्त धातु : रुग्छ ।न्‌' आगम) - रुन्छ, सम्थैँ न रुन्थे । यस्तै 'न्‌'आगम हुने उ अन्त्यक घातुहरूमा छु, फु, नुहु, धु, हु, तुद्ठर चुहु पर्दछन्‌ । आउ अन्त्यक घातुदेखि चाहिँ 'न्‌' आगम नभएर यसको सट्टा चन्द्रविन्द्ुको आगमभएको पाइन्छ । यसरी आगम हुने खण्डेतर अनुनासिक वर्णलाई बुझ्न सजिलोहोस्‌ भन्ने मनसायले सूत्र (११) मा आदेशसन्धिअन्तर्गत राखिएको छ। (७) आंट्दि एक शेष रागम यस सूतले द्वित्व गर्ने क्रममा पछाडि द्वित्व शब्द भएमा एकशेष अघिल्लोवर्णदेखि बीचमा 'र्‌' आगम गर्दछ । यो नियम आंशिक ढ्ित्वमा मात्र साग हुन्छ,जस्तै : घडेरी घडेरी (आद्वि? घ र्‌ घडेरी ('र्‌' आगम) च्घर्घडेरी । यसै गरीछर्खिमेक, मर्मसला, सर्सल्लाह, सर्सामान, गर्गहना आदि शब्दमा पनि 'र' आगमभएको हो। ॥ यक्षरी नेपाली आगमसन्धिमा मुख्य रूपमा 'ब्‌', “न्‌' तया “र्‌' आगम भएकोपाइन्छ । यसका अतिरिक्त याईं, याहा, यौली तद्धित प्रत्यय नस्वीकारिएको सन्दर्भमाआई, आहा, औली तद्धित प्रत्यय पछाडि भएमा 'य' आगम हुन्छ । यसरी 'य्‌आगम हुँदा आईँ प्रत्ययमा सुह्मा उ भएका शब्ददेखि, आहा प्रत्ययमा जुनसुकै स्वरभएका शब्ददेखि पनि 'य्‌' आगम भएको पाइन्छ, जस्तै : धूर्त--आइँ [सूत्र १ 'अ'लोप, सूत्र ९ 'उ' आदेश)? धुर्तु-आइँ (“यू आगम) न्घुर्त्याइँ, लुच्च्याइँ, खुन्याहा,जँडचाहा, रत्यौली, पुस्त्यौली आदि । २.३ वर्णाबिकारसन्धिको परिचय वर्णमा आउने परिवर्तनलाई 'वर्णविकार' भनिन्छ । कूनै वर्णका ठाउँमापरिवर्तन भै अर्को नयाँ वर्ण रहँदा वा थपिँदा वर्णविकारसन्धि हुन्छ ।वर्णविकारसन्धिलाई आदेश सन्धि पनि भनिन्छ । सन्धि गरिने रूप वा शब्दमा श्म्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ५७ लोप वा आगम नभै कुनै वर्णलाई हटाउने र त्यस्तो हटाइएको वर्णको सद्दा अर्कोनयाँ वर्ण थप्ने प्रकियाको नाम नै आदेशसन्धि हो । नेपालीमा वर्णविकारसन्धि बाआदेशसन्धिका प्रशस्त उदाहरणहरू पाइन्छन्‌ । यो सन्धि नेपाली शब्दनिर्माणकाकृत्‌, तद्वित, समास र ढ्वित्व सबै प्रक्रियामा लागू हुन्छ । त्यसैले नेपालीमालोपसन्धि र आगमसन्धिभन्दा यो सन्धि समृद्ध र मुख्य पनि रहन गएको छ्‌ ।नेपालीमा वर्णविकारसन्धि गर्ने मुख्य सूत्रहरू दशओटा छन्‌ । (६) आ तकृस अ आदेश प्रायशःयो सूत्रले स्वरवर्ण वा व्यञ्जनवर्ण पछाडि भएमा धातु वा शव्दमा रहेकोआको ठाउँमा 'अ' आदेश गर्दछ । यत्त सूत्रको आदेशसन्धिनियम तद्धित, कृत्‌ रसमासप्रक्ियाद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा लागू हुन्छ, जस्तै :(क) तद्वितप्रक्रियाहाँसमलो [सूत १ 'अ' लोप)? हाँसन-इलो (आश. आदेश) तहँसिलो । यसैप्रक्रियाद्वारा निर्माण भएका अन्य शब्दहरू हुन्‌ : गँँजडी, कजाइँ, रजाइँ,लमाइ, जडाउरी, हटारु, थकाली, दङाली, लजालु, गथासो, जँडचाहा, भरिया,अधिया, बटुवा, ठड्बा, चँदुबा, हतुवा, कलुवा, रतेउली, मझौलो, पढेग्रो,गग्रेटो, केरी, मझेरी, पतेरो, पनेरो, सपेरो, रजीटा, खगौतो, सरीतो, मसौरा,घमौरा, कचौरा, कमारो, हतार, अँगालो, हटिया, वदिनी, खटिया, थलिया,भतेर, खरेल, कचौरी, हतौडी, हतासो, भत्कर आदि । उपर्युक्त सूत्अनुसार तद्धित प्रक्रियाको अपवादमा ई, औ, आली, आलु, इली,इलो, ए, दार, ओटा, ओटी, औडा, ओडी, औं आदि प्रत्यय पछाडि भएमा शब्द (प्रकृति) मा रहेको आको ठाउँमा 'अ' आदेश हुँदैन, क्रमश: जस्तै : काखी, पातो,माझाली, मायालु, जाँगरिलो, स्वादिलो, भाते, बास्नादार, चारोटा, सातोटी, पाँचोडा,चारोडी, चारौँ आदि । (ख) कृतप्रक्रियाढाल्‌"-आन (आर-अ आदेश)? ढल्‌न-आन «ढलान । यसै गरी धातुमा रहेकोआको ठाउँमा 'अ' आदेश चै निर्माण हुने शब्दहरू यस प्रकार छन्‌ : छनौट,थमौती, कटान, ढकनी, मगन्ते, खैँदिलो, हँसाइ, हकाइ, रखालो, चखुवा,मगुवा, हस्वा, हँसुवा, गँसुवा, ढँदुवा, भगन्ता, छपान, ढलाइ, छँटनी, जनाउ,तनाउ, चलान, फँडानी, लल्लार, थकाबट, छनौटो, रखाल, हँसालु, भँडाहा,कटुवा, भँडुवा, मडुबा, ढकुवा, पदुवा, हनैया, सट्टी, कट्टी आदि ।उपर्युक्त सूतअनुसार कृतप्रक्रियाको अपवादमा एको, ई, ओ, नु, आ, अ, न, दै,तै, दा, ता, ने आदि कृतृप्रत्यय पछाडि भएमा धातु (प्रकृति) को 'आ' 'अ' मापरिणत हुँदैन, कमशः जस्तै : टाँसेको, हाँसी, पाको, ठान्नु, छापा, मार, नाप्न,आग्दै, साँच्तै, गाड्दा, कादूता, माग्ने आदि । ५० ४ रान्दनिर्माणप्रक्िया र सन्धि (ग) समासप्रक्तिया हातनःकडी (आ2अ आदेश)? हतनकडी च्हतकडी । यस्तै 'अ' आदेश भएरनिर्माण हुने समासका शब्दमा कपडछान, गोडधुवा, लखपति, रतन्धो, राजहाँस,घौडचढी, राजकाज, राजदरबार, कनफट्टा, कनसुत्लो, कलमुखा, कनचिरा,कठफोरा आदि पर्दछन्‌ । उपर्युक्त सूत्र (5) को नियम नामलाई घातु बनाउँदा पनि लागू हुन्छ, जस्तै :लाज--आउ -लजाउ आदि । (९) क ईं तद्धित उ इ आदेश प्रायशःयस सूत्रले स्वरवर्ण वा व्यज्जनवर्ण आदिमा हुने तद्धित प्रत्यय पछाडि भएमाशब्द (प्रकृति) मा रहेको दीर्घ कका ठाउँमा द्वस्व 'उ' आदेश गर्छ भने दीर्घ ईकाठाउँमा ह्रस्व 'इ' आदेश गर्दछ । यस सूत्रको आदेश सन्धिनियम तद्धित प्रत्ययद्वाराआब्दनिर्माण गर्दा लागू हुन्छ, जस्तै :कमउ आदैश : बूननइलो (सूत्र १ 'अ' लोप)? नून्‌-इलो (क? उ आदेश)न्नुनिलो । यस्तै अन्य शब्दहरूमा झुसिलो, दुधिलो,पुजारी, धुलौटो, जुवाडे, चुलेत्रो, बुढेउली, धुर्त्याइँ,चुलेसी, मुर्ख्याइँ, जुनेली, जुरेली, बुढ्याइँ, ठुल्याइँ,घुन्यान आदि पर्दछन्‌ । ईन्द्र आदेश : तीतोतऔरा (सूत्र १ 'ओ' लोप)? तीत्‌नऔरा ।(ईट्डआदेश) न्तितौरा । यसै गरी निर्माण हुनै अन्य शब्दहरूहुन्‌ : इखालु, सिँगौरी, सिपालु, भिखारी आदि । पन रपना प्रत्यय पछ्लाडि भएमा चाहिँ ह्रस्व 'उ' आदेश हुँदैन,जस्तै : बूढोपन, शूरोपना, धूर्तपन, मूर्खपना आदि । (१०) ओ व्य तद्वित समास अईआ आदेशयो सूत्रले व्यञ्जनवर्ण आदिमा हुने प्रत्यय वा शब्द पछाडि भएमा अघिल्लोशब्दको अन्तमा रहेको ओका ठाउँमा 'अ', 'आ' र 'ई' मध्ये कुनै एक आदेशगर्दछ । पो सन्धिनियम ओ अन्तमा हुने सर्वनाम शाब्ददेखि तद्धित प्रत्यय लगाएरशव्दनिर्माण गर्दा र कर्मधारय वा बहुब्गीहि समास भएका शब्दलाई जोड्नेसन्दर्भमा लागू हुन्छ । यस क्रममा तद्धितमा 'अ' मात्र आदेश हुन्छ भने समासमा'अ', 'आ', 'ई' तीनओटै आदेश हुन सक्छन्‌, जस्तै :औष्अ आदेश (समास) ; लामोन-कान?? लामनंकान च्लामकानै । यसै गरी'अ' आदेश भएर निर्माण भएका समस्तशब्दहरूमा नीलडाम, नीलकमल, लामखुट्टे,लामकीरो, लामपुच्छे, कलमुखा, कलजिब्ने,गोलकाँक्री, ठाडकाने, रातमाटे आदि पर्दछन्‌ । शाब्दनिमांणप्रन्नित्या र सन्धि/ ५९ औ?-अ आदेश (तद्धित) : योनता? यन्ता च्यता । यसै गरी ताका अतिरिक्तति, चो, हिले र हाँ तद्धित प्रत्यय पछ्चाडि भएमाओका ठाउँमा 'अ' आदेश भएर निर्माण भएकाशब्दहरू यस प्रकार छन्‌ : त्यता, जता, कता,यत्रो, त्यत्रो, कत्रो, जत्रो, अहिले, तहिले, कहिले,जहिले, यहाँ, त्यहाँ, जहाँ, कहाँ आदि । तर ओ, ऐ, अरीजस्ता स्वरवर्ण आदिमा हुने तद्धित प्रत्यय पछाडि भएमाचाहिँ सार्बनामिक शव्दका ओका ठाउँमा 'अस्‌' आदेश हुन्छ, जस्तै : जोनओ(ओ--अस्‌ आदेश) च्जसो । यसै गरी यसो, त्यसो, कसो, त्यसै, यसै, जसै, कसै,यसरी, त्यसरी, जसरी, कसरी, कस्तो, यस्तो, त्यस्तो, जस्तो, जस्तरी, यस्तरी,त्यस्तरी, कस्तरी आदि शब्दहरू निर्माण गरिन्छन्‌ । ओरई आदेश : राततोजगौडौ? रातीजगडौ चरातीगेडी । यस्तै अन्यशब्दहरू हुन्‌ : कालीमाटी, गोलीगाँठी, लामीडाँडा,चरीनङ्ग्रै, बुचीकाने, पहँलीपात, सेतीमकै, मुसीकाने,चरीआँखे आदि । ओऔरआ आदेश : कालौ-पानी? कालानपानी च्कालापानी, माछापुच्छे,माछाकाँडे, चिसापानी, लामाचौर आदि । उपर्युक्त सूत्रको अपवादमा ओल्ोप भएर निर्माण हुने शाब्दहरूमध्ये ठूल्दाइ,सान्दाइ, लादूमी आदि पर्दछन्‌ । (११) उ थछ्दै उँ आदेशक्तिया यो सूत्ले धातुको अन्तमा उ भए त्यसका ठाउँमा 'उँ' आदेश गर्दछ । यससूत्रको आदेशसन्धि नियम थ, छ तथा दा/दो/दै पछाडि रहने क्रियाका रूपहरूकोनिर्माण गर्दामात्र लागू हुन्छ । सूत्र नं. (६) अनुसार “न्‌' आगम हुने रु, धु, फु,हु धातुको उका ठाउँमा थ र छ पछाडि भएमा 'उँ' आदेश हुँदैन, दा/दोपछ्लाडि भएमा चाहिँ 'उँ' आदेश हुन्छ, जस्तै : थ पर भएमा : गाउन्थेँ त गाउँदै, गुमाउँथ्यो, पिउँदथ्यो,निच्छयाउँथ्यो आदि । छ पर भएमा : पढाउ-छु च्पढाउँछु, नचाउँछ, देखाउँछ, समाउँछन्‌आदि । दा/दो/दै पर भएमा : हु--दा नहुँदा, हुँदो, हुँदै, सँदै, पिउँदै, चिच्याउँदै, छँदैआदि । यसै गरी अकारान्त, आकारान्त र इकारान्त घातुदेखि पनि दा, दो, दै प्रत्ययपछाडि भएमा इका ठाउँमा 'इँ' आदेश हुन्छ, जस्तै : लिदै तलिँदै, लिँदा, लिँदो,दिँदै, कूल्चिँदै, छुट्दा, छुट्लिँदै, पिल्सिँदा, खाँदा, उक्लँदै, जाँदै, लैजाँदा, उम्लँदाआदि । ६० ४ शब्दनिर्माणप्रमित्र्या र सन्धि (१२) हुजा भूतक्रिया भग आदेशयो सूत्रले हु घातुका ठाउँमा 'भ' रजा शातुका [का ठाउँमा “ग' आदेश हुन्छ । हुर जा धातुबाहेक अन्य नेपाली धातुमा यसरी पूरै परिवर्तन भएको पाइँदैन । यससूत्रको आदेश सन्धिनियम पूर्वकालिक वा भूतकालिक क्रियाको रूपायनकासन्दर्भमा लागू हुन्छ, जस्तै :हुनभ आदेश : हुम्यो नभयो । यसै गरी हु घातुमा भूतकालिक विभिन्नप्रत्यय लाग्दा भए, भयौ, भएँ, भई, भएर, भइन्‌, भएकी,भइस्‌, भएछ, भएथ्यो, भएथ्यौं आदि रूपहरू निर्माणहुन्छन्‌ ।जार्ग आदेश : जाभ्यो ठगयो । यसरी नै अन्य बिभिन्न प्रत्यय लगाएरगए, गयौं, गएँ, गई, गएर, गइन्‌, गएको, गएकी, गइस्‌,गएछ, गएथ्यो, गएथ्यौँ आदि रूपहरू पनि निर्माण गर्नसकिन्छ । यसका अतिरिक्त भविष्यत्कालिक आज्ञा वा आदेश अर्थमा पनि 'भ' तथा “ग'आदेश हुन्छ, जस्तै : हुनएस्‌ त्भएस्‌, जा--एस्‌ तगएस्‌ आदि ।(१३) इय्‌ उन्‌ आदेश स्वकृत यो सूतले इका ठाउँमा 'य्‌' आदेश गर्दछ भने उका ठाउँमा 'व्‌' आदेशगर्दछ । यो सन्धिसूत्रको नियम स्वरवर्ण आदिमा हुने कृत्‌ प्रत्यय लगाएरशब्दनिर्माण गर्दा लागू हुन्छ, जस्तै : इन््य्‌ आदेश : फझुक्कि आइ? झुबक्‌ पूनआइ त झुबक्याइ, पछयौरा,जिस्क्याइ, बढ्यामा, ठूल्यामा, माहिल्यामा, कान्छयामा,घ्यू, ज्यू, प्यूनु आदि । उनव्‌ आदेश: आउनअतर? आ वृनंअत च्आवत, गवैया, धावन्ती, लबाइ, अबाइ, गवाइ आदि । यसरी उपर्युक्त 'पू्‌' आदेशको उदाहरणमा कुदन्त शब्दका अतिरिक्तपछचौराजस्ता तद्वित शब्द र बढ्घामाजस्ता समास भएका शब्दमा पनि 'य्‌'आदेश भएको पाइन्छ । यस सूत्रको नियम संस्कृत व्याकरणको 'इको यर्णचि'(अ.च्१॥७७) नामक सूत्रले गर्ने यण्सन्धिसँग मिल्दछ । (बह) उ क्रिया ओ आदेश यस सूजले धातुको अन्तमा रहेको उका ठाउँमा 'ओ' आदेश गर्दछ । यससन्धिसूत्रको नियम रु, धु, फु, छुजस्ता एकाक्षरी उकारान्त धातुबाट पूर्वकालिक वाभूतकालिक र्‌ आदेश तथा सम्भावना भविष्यत्‌ कालका क्रियाको रूपायन गर्दामात्रलागू हुन्छ, जस्तै : पूर्वकालिक क्रिया : रु" ई रोई, रोएर, धोएर, फोएर, छोएर, छोई आदि । भूतकालिक क्रिया : धुः्योत्धोयो, रोयो, रोएकी, छोयौ, फोएछ, घोए आदि शब्दनिर्माणप्रक्रिया र्‌ सन्धि/ ६१ आदेशात्मक अर्थ : छुनएस्‌ न्छोएस्‌, रोएस्‌, फोएस्‌, घोएस्‌ आदि । सम्भावना अर्थ: फुनला फोला, होला, धोला, रोला, छोला आदि । यसै गरी इकारान्त दि, लिजस्ता एकाक्षरी धातुको इका ठाउँमा ला प्रत्ययपछ्लाडि भएको अबस्थामा 'ए' आदेश हुन्छ, जस्तै : दिज्ला (इन्रए आदेश) नदैला,लेला आदि। (१५) आद्।ि व्यपर पश्च रूप सादेशयस सूत्रले आपरिवर्तित द्वित्व हुने क्रममा पछिल्लो शब्दको आदिमाव्यञ्जनवर्ण भए त्यसका ठाउँमा 'स्‌' आदेश गर्दछ । यो सन्धिसूत्रको नियमद्वित्वप्रक्रियामा मात्र लागू हुन्छ, जस्तै :भातनभात (भूटस्‌ आदेश) न्भातसात । यस्तै स्‌ आदेश भएका अन्यशब्दहरू यस प्रकार छन्‌ : घामसाम, पहँलोसहँलो, भरेसरे, काठसाठ, जोसो,भोलिसोलि, मातसात, पानीसानी, चियासिया, कामसाम, घरसर, बारीसारी,छातासाता, जुत्तासुत्ता, टोपीसोपी, लसुनससुत, प्याजस्याज, खेल्नुसेल्नु,देख्नुसेख्नु, डुल्नुसुन्नु आदि । यदि द्वित्व हुने शब्दको आदिमा स्वरवर्ण छ भने त्यसपछि 'स्‌' आगम हुन्छ,आदेश हुँदैन, जस्तै : एकक्एक (स्‌' आगम)? एक स्‌-एक 5एकसेक, इलमश्षिलम, आँपसाँप,अचारसचार, अन्नसन्न, अम्बासम्बा, आटोसाटो, उखुसुखु आदि । (१६) आदि स्वपर आ उ आदेश यौ सूजले आपरिवर्तित द्वित्व हुने क्रममा अघिल्लो शाब्दमा रहेको जुनसुकैस्वर पछिल्लो शब्दको सुरुमा पुग्दा 'आ' अधवा “उ' मा परिणत गरिदिन्छ । योसूत्रको आदेश सन्धिनियम द्वित्वप्रकरियामा मात्र लागू हुन्छ, जस्तै : आ आदेश : गोद-न-गोद [ओ?-आ आदेश) न्गोदगाद । यस्तै अन्य शब्दहरूमातिरनतारन, भुटभाट, पिटपाट, थिचथाच, टिपनटापन,मिचमाच, किनकान, पिसनपासन, निफननाफन, केरकार,भैटभाट, फेरफार, थुनधान, चुनचान, पुछपाछ, भुटनभाटन,पुछ्नपाछन, सोधसाध, चोरचार, पोलपाल, खोलखाल, पोतपात,कोरकार, फोरफार, ठोकठाक आदि पर्दैछन्‌ । उ आदेश : झारत्झार !आ?-उ आदेश) नझारभुर । यसै गरी 'उ' आदेशभएर निर्माण हुने शब्दहरू यस प्रकार छन्‌ : सारसुर, चालचुल,साँधसुँध, टालदुल, चानचुन, बाँधबुँध, साटसुट, चाटचुट,फाँडफुँड, ढाँटढुँट, फाटफुट, लाटलुट, खासखुस, पाकपुक,चाइँचुइँ, गाइँगुइँ, फाट्फुट्, घार्रघुर्र, माडमुड आदि । यसरी प्राय: गरेर आका ठाउँमा नै 'उ' आदेश भएको देखिन्छ । घ्र/ सब्दनिर्माणप्रक्तिया र्‌ सन्धि 1१७) अ हित्व बहुत्रीहि मध्य आ आदेशसस सूत्रले अघिल्लो शन्दको अन्तिम अका ठाउँमा 'आ' आदेश गर्दछ । यससूजको आदेश सन्धिनियम द्रित्व र व्यतिहार बहुब्रीहि समासद्वारा शब्दनिर्माण गर्दालागू हुन्छ, जस्तै :बहुव्रीहि समास : भनेर भनेर हुन्छ जुन लडाइँ- भन-भन (अरआ आदेश)न भनाभन । यस्तै अन्य समस्त शव्दमा हानाहान,लातालात, लुछलाछ, पिटापिट, रिसारिस, काटाकाट,मारामार, मुखामुख, थुकाथुक आदि पर्दछन्‌ ।हरित्व्र : दनन-दन (अरआ आदेश) दनादन । यतै गरी निर्माणहुनै अन्य शब्दहरू यस प्रकार छन्‌ : मालामाल,जानाजान, रातारात, एकाएक, हेराहेर, फटाफट, भटाभट,खपाखप, सरासर, चटाचट, साटासाट, खचाखट आदि । यसरी नेपाली बर्णविकार सन्धिका सन्दर्भमा प्रमुख रूपमा 'अ, आ, इ, ईं, उ, उँ,ओ' स्बर तथा 'ग्‌, भू. य्‌, व्‌. स्‌' आदि व्यन्जनवर्णको विकार (आदेश) भएको पाइन्छ। यसका अतिरिक्त तद्धित प्रक्रियाअन्तर्गत हैरान, अचेल, घडेरी, खडेरी, वल्लो रपल्लो शव्दमा 'ऐ, च्‌, डू, ल्‌' आदेशसमेत भएको देखिन्छ भने द्वन्द्व समासमा आउनेदुई र्‌ चार शाब्दका ठाउँमा समास भएर सन्धि हुँदा 'दो' र 'चौ' आदेश भएकोपाइन्छ । त्यस्तै द्वित्वप्रक्रियाद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा 'ई, ए, ऐ, ढ्‌, प्‌. ब्‌, म्‌ आदिआदेश पनि हुन्छ, जस्तै : सनसनी, भटभटे, सँगसँगै, चालढाल, ढलपल, चहलपहल,सलबल, झिलिमिली, तिरमिर, गुटुमुटु, उकुसमुकुस, झलमल आदि । २.४ प्रकृतिभाब सन्धिको परिचय आआफूनो रूपले रहनुलाई प्रकृतिभान भनिन्छ । कूत्‌, तद्वित, समास, द्वित्व रउपसर्यद्वारा नेपालीमा शव्दनिमाण गर्दा कुनै परिवर्तन नभै जस्तो छ त्यस्तै रूपमारहेर रूप वा शब्दहरू जोडिँदा प्रकृतिभाव सन्धि हुन्छ । यस सन्धिलाई सन्निकर्षसन्धि पनि भनिन्छ । वर्णहरू अत्यन्त नजिक रहनु सन्तिकर्ष हो र्‌ यसलाई संस्कृतव्याकरणमा 'पर; सन्निकर्षः संहिता' (अ.१।४१०९) सूतद्वारा संहिता संज्चाभनिएको छ । वस्तुतः: यो संहिता संज्ञाले संस्कृत व्याकरणमा सन्धिका रूपमा नभैसन्धि गर्न सकिने अवस्थालाई सङ्केत गरेको हो । त्यसैले नेपाली सन्धिकासन्दर्भमा सन्निकर्ष सन्धिभन्दा प्रकतिभाव सन्धि भन्नु नै बढी सार्थक देखिन्छ । योसन्धि हुँदा लोप, आग्रम र वर्णबिकार केही पनि हुँदैन । नेपालीमा प्रकृतिभावसन्धि गर्ने मुख्य सूत एउटामात्र छ । (पद अन्यत्र प्रायः प्रकतिभाव ५ यस सूजले लोप, आगम र वर्णविकार सन्धिका उपर्युक्त सन्धिनियम र केहीअपवादलाई छाडेर अन्यत्र प्राय: गरेर प्रकृतिभाव सन्धि गर्दछ । यो सूत्रकोप्रकृतिभाब सन्धिनियम तदूभब तथा आगन्तुक उपसर्ग, कृत्‌, तद्धित, समास रह्वित्वद्वारा नेपाली शब्दनिर्माण गर्दा लागू हुन्छ, जस्तै : शन्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि? ६३ उपसर्गमा : बदननाम च्बदनाम, अनजान, बेकार, नाबालक, लाचार,हरघडी आदि । कृत्‌मा : भिड: अन्त ज्वभडन्त, लडाइँ, टिपन, बचत, बनावट, गन्ती,मस्वा, बोक्नु आदि । तद्वितमा : गाउँ-ले ठगाउँले, खबरदार, मूर्खपना, वूदढ्वोपन, मपाइँ,गतिलो, खण्डहर आदि । समासमा : कालो-अक्षर च्कालोअक्षर, पाठशाला, सानोठूलो, हर्ताकर्ता,सीताराम आदि । हित्वमा : जाँदा जाँदा --जाँदाजाँदा, तलतल, जहाँजहाँ, वारिवारि,भित्रभित्र, कहीँकहीँ आदि । ३. उपसंहार यसरी नेपाली सन्धिमा अधिकांश रूपमा स्वरवर्णहरू परिवर्तित भएका छन्‌भने अत्यन्त कम मात्रामा व्यञ्जनवर्णको परिवर्तन भएको देखिन्छ । यसै सन्दर्भमालोप र वर्णविकार सन्धिमा प्राय: सबै स्वरवर्णहरूको प्रयोग भएको पाइँदैन ।त्यस्तै आगम सन्धिमा 'न्‌, य्‌, च, र्‌, स्‌' व्यञ्जनवर्णको मात्र प्रयोग भएको देखिन्छभने लोप एवम्‌ वर्णविकार दुवै सन्धिमा 'य्‌, प्‌, म्‌, ढ' वर्णहरू प्रभावित हुनपुगेका छन्‌ । यसै गरी “द्‌, त्‌, द्‌' लोपसन्धिमा मात्र तथा 'ग्‌, च्‌. ड, भू व्‌ ल्‌,स्‌' वर्णविकार सन्धिमा मात्र परिवर्तित भएका छन्‌ । वास्तवमा नेपाली भाषाको विकास संस्कृतबाट भएको हुँदा नेपाली सन्धिकोपरिचयात्मक चर्चा गर्दा तत्सम सन्धिको पनि उल्लेख हुनुपर्ने हो । तर यहाँनेपाली सन्धिको मात्र सङ्क्षिप्त रेखाङ्कन गर्ने मोहले संस्कृत सन्धिको सामान्यचर्चासमेत भएन । संस्कृत सन्धिका नियमहरू पूर्ण व्यवस्थित छन्‌, जसको धेरैचर्चा स्वदेशी तथा विदेशी विद्वान्‌हरूद्वारा विगतका दिनहरूमा भैसकेको छ । साथैजसको प्रयोग तत्सम शब्दनिर्माणप्रक्रिया बुझ्न चाहेको खण्डमा मात्र गछौँ ।तद्‌भव र आगन्तुक नेपाली शव्दको निर्माण गर्दा संस्कृत सन्धिनियमहरू प्रायःलागू नहुने हुँदा प्रत्यक्ष रूपमा हामीले तिनको प्रयोग गर्दैनौँ । यद्यपि यसैलेखअन्तर्गत सूत्र (१३) मा संस्कृतको यण्‌सन्धि र सूत्र (१४) मा संस्कृतकैआर्घघातुक गुणसन्धिका नियमहरू लागू भएका वलि | तर नेपालीमा यी नियमकाधैरै अपवाद देखापर्ने प्रचुर सम्भावना छँदै छ। यहाँ नेपाली सन्धिकानियमहरूलाई व्यवस्थित र सूत्रीकरण यर्न सम्भव छ भन्ने कुरालाई सङ्केतमात्गर्न खोजिएको हुँदा तत्सम सन्धिकँ नेपाली सन्धिलाई पनि नियमित र व्यवस्थितगर्ने दिशामा नेपाली भाषाशास्त्रीहरूका तर्कसम्मत विचारहरू आगामी दिनमाप्रस्तुत भइरहनेछन्‌ भन्ने कुरामा विश्वस्त रहन सकिन्छ ।(गरिमा, २०५५, पूर्णाङ्क : २२५, पृ.७६-८२)[छ| ६४ / शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि नेपाली सन्धिका प्रमुख विशेषताहरू १. विषयप्रवेश कुनै दुई सन्तिकट ध्वनि वा बर्णलाई जोड्नु सन्धि हो । प्राचीत समयमा नैसंस्कृत व्याकरणले सन्धिका बारेमा अध्ययन गरैको थियो र पाणिनि नै सन्धिलाईवैज्ञानिक दृष्टिले अध्ययन गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए । उनको व्याकरणले वर्णलाईआधार मानेर सन्धिलाई पाँच प्रकारमा वर्गीकरण गरे पनि प्रकृतिभाव सन्धिलाईअच्सन्धिमा र्‌ विसर्ग एवम्‌ स्वादिसन्धिलाई हल्‌सन्धिमा समावेश गर्न सकिने हुँदापाणिनीय व्याकरणमा मुख्य रूपमा अच्‌ र हल्‌ गरी सन्धि दुई प्रकारका मात्रदेखिन्छन्‌ । पाश्चात्य जगतूमा भने संस्कृतकै प्रभावमा २० औं शताग्दीमा प्रथमतःब्लुमफिल्डले सन्धिलाई अध्यपतको विषय ननाए । सन्‌ १९४९ मा बेल्स रनाइडाले ध्वनिविज्ञानका रूपमा सन्धिलाई विकसित गरै । यस क्रममा सन्धिलाईआन्तरिक र बाह्य, स्वचालित र्‌ अस्वचालित, नियमित र अनियमितका रूपमाबर्गीकरण गरियो । सन्‌ १९७३ मा 5910 $याघाट वामक विद्वानूले पूर्वीयबाङ्मयको वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा उल्लेख गरिएका लोप, आगम, वर्णविकार रग्रकृतिभाव सन्धिलाई समर्थन गरे । नेपाली सन्धिलाई पनि यिनै चार प्रकारमावर्गीकरण गरी अध्ययन गर्नु सान्दर्भिक हुने देखिन्छ । २. नेपाली सन्धिको परिचय कुनै वर्णको लोष भएर हुने सन्धि लोप सन्धि हो भने कुनै नयाँ वर्ण थपिनेप्रक्रियालाई आगम सन्धि भनिन्छ । त्यस्तै सन्धि गर्ने अवस्थामा रहेका कुनैबर्णलाई हटाएर त्यसको सट्टा अर्को वर्ण राख्ने प्रक्रियालाई वर्णविकार वा आदेशसन्धि भनिन्छ । सन्धि गर्दा लोप, आग्रम, वर्णविकार केही पनि नभई जस्तो छत्यस्तै रहनुलाई प्रकृतिभाव सन्धि भनिन्छ । सन्धि गर्दा कूनै वर्ण प्रभावित हुने रनहुने आधारमा प्रकृतिभाव सन्धिलाई सामान्य सन्धि र लोप, आगम एवम्‌बर्णविकार सन्धिलाई विशिष्ट सन्धि पनि भन्न सकिन्छ । तदभव एवम्‌ आगन्तुक नेपाली शब्दको निर्माण गर्दा नेपाली सन्धिको प्रयोग गरिन्छ भने तत्सम नेपाली शाब्दको निर्माण गर्दा संस्कृत सन्धिको नै प्रयोगगरिन्छ । संस्कृत सन्धि कँ नेपाली सन्धिहरू नियमित र व्यवस्थित छैनन्‌ । किनकि शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ६५ सन्धिका दृष्टिले नेपाली भाषाको अध्ययन भइसकेको छैन । तैपनि नेपाली सन्धिकासामान्य रूपरेखाहरू प्रस्तुत गर्ने प्रयासचाहिँ हुँदै आएको पाइन्छ । नेपाली सन्धिअन्तर्गत मुख्यतया अ, आ, ओऔ, इ, उ, भाउ र केहीव्यञ्जनवर्णको लोप भएका उदाहरणहरू पाइन्छन्‌ । कृत्‌, तद्वित र ह्रवित्वप्रक्रियाबाट शब्दनिर्माण गर्दा र क्रियाको रूपायनमा समेत नेपाली लोप सन्धिकोप्रयौग गरिन्छ । द्वित्वमा प्राय: व्यज्जनवर्णको लोप हुन्छ भने कृत्‌, तद्धित रक्रियाको रूपायनमा प्राय: स्वरवर्णको लोप हुन्छ । जस्तै : बानी-बाती (न्‌ लोप)आनीबानी, गफनआडी (अ लोप) -्गफाडी, चुहु-आवट (उ लोप) च्चुहावट,बिराउ"-औटो (आउ लोप) ठबिरौटो आदि । नेपाली आगम सन्धिअन्तर्गत मुख्य रूपमा यू, व्‌, र्‌ व्यन्जनवर्णको आगमहुन्छ । स्वरवर्णको आगम नेपालीमा भएको पाइँदैन । नेपाली आगम सन्धिकोप्रयोग कृत्‌, द्वित्व र क्रियाको रूपायनमा लागू हुन्छ । जस्तै : फर्कम-छ (न्‌ आगम)न््फर्कन्छ्ठ, जानअत (व्‌ आगम) व्जावत आदि । सबै सन्धिहरूमध्यै वर्णविकार बा आदेश सन्धि मुख्य हो । नेपाली आदेशसन्धिमा मुख्यतया अ, आ, इ, ई, उ, ओ स्वरवर्णको एवम्‌ भ्‌, ग्‌, यू. व्‌, स्‌व्यञ्जनवर्णको आदेश भएको पाइन्छ । नेपाली शाब्दनिर्माणका कृत्‌, तद्धित, समासर ढ्वित्व सबै प्रक्रियामा र क्रियाको रूपायनमा पनि नेपाली सन्धिको प्रयोगगरिन्छ । जस्तै : हुन्यो (हुरभ) न्भयो, छुनएर (उ? ओ) व्छोएर, पानीतपानी(पूः्स) -्पानीसानी, नीलोस्कमल (ओ-?-अ)त्नीलकमल, गाउनऐया [उल्वूटगाव-ऐया (आ?-अ) च्गवैया, थाक?-आली ('अ' लोप) थाक्‌--आली (आर अ)च्यैकाली आदि । ३. नेपाली सन्धिका प्रमुख विशेषताहरू नेपाली आषा संस्कृत भाषाबाट विकसित भएको हुँदा नेपालीमा संस्कृत सन्धिभएका तत्सम शब्दहरूको संख्या धेरै छ । तर सबै नेपाली शाब्दमा संस्कृतसन्धिका नियमहरू लाग्दैनन्‌, यदि संस्कृतका सबै सन्धिनियमहरू तदूभव रआगन्तुक नेपाली शब्दमा पनि लागू गर्ने हो भने त्यस्ता शाब्दले कुनै अर्थ वहनगर्न नसक्ने अवस्था समेत हुन्छ । उदाहरणका रूपमा 'खा' धातुमा 'एर' प्रत्ययलागेर नेपाली प्रकृतिभाव सन्धिको नियमानुसार 'खाएर' कृदन्त शब्दनिर्माण हुन्छ ।यदि 'खा-एर' यहाँ संस्कृतको सन्धिवियम लागू गरिने हो भने 'आ' र 'ए' दुवैकाखाउँमा 'ऐ' वृद्धि भएर खैर' यस्तो निरर्थक शब्द बन्दछ । त्यसैले संस्कृतसन्धिभन्दा नेपाली सन्धिको बेग्लै अस्तित्व र विशेषता रहन गएको हौँ । नेपालीसन्धिका प्रमुख विशेषताहरू निम्नानुसार रहेका छन्‌ : ६६ ४ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि ३.१ स्वरसंयोग हुनु नेपालीमा अड्, आइ, उइ, एइ, ओइ, आउ, एउ, इइ, इउ, अए, आए, इए,आओ, एओ र ओए गरी मुख्यतया १५ प्रकारको स्वरसंयोग पाइन्छ, क्रमश:जस्तै : भइयो, माइजू, दुई, बेइमान, कोइली, भाउजू, एउटा, दिइयो, बिउ, गए,आए, लिए, आओ, देओ र रोए । यस प्रकारको स्वरसंयोग नेपालीमा एउटैशाव्दभित्र र वाक्यमा प्रयोग भएका दुई शव्दका बीचमा पनि पाइन्छ । संस्कृतमाचाहिँ एउटै जाब्दभित्र कहीँ पनि स्वरसंयोग हुँदैन र वाक्यमा प्रयोग भएका दुईशब्दका बीचमा पनि प्रकृतिभाब सन्धि भएका शाब्ढलाई छाडेर अन्यत्र प्राय:स्वरसंयोग भएको अवस्थामा दुवै स्वरका ठाउँमा वा अघिल्लो स्वरका ठाउँमा मात्रअर्कै तेस्रो वर्ण राखैर सन्धि गरिन्छ, जस्तै : महान-उत्सव (आन-उ?-ओ) न्महोत्सव,नैनअक (ऐटआय्‌) “नायक । तर नेपालीमा एउटै शाब्द वा दुई शब्दका बीचमाउपर्युक्त १५ प्रकारको स्वरसंयोग भए तापनि संस्कृतमा झैं लोप, आगम रवर्णविकार केही नभई प्रकृतिभाव सन्धि हुन्छ । त्यसैले स्वरसंयोग हुनु नेपालीसन्धिहरूको प्रमुख विशेषता हो । ३.२ स्वरको आगम नहुनु नेपालीमा सन्धि हुँदा व्‌, न्‌, र्‌ जस्ता व्यज्जनवर्णको मात्र आगम हुन्छ, तरस्वरवर्णको आगम हुँदैन । यो पनि नेपाली सन्धिको प्रमुख विशेषताभित्रै पर्दछ ।संस्कृतमा चाहिँ क्रियाको व्युत्पादनमा 'इ' स्वरको आगम अत्यधिक रूपमा प्रयोगभएको पाइन्छ । ३.३ पढादिमा हस्व हुनु सन्धि भएपछि नेपाली शब्दको सुरुमा इस्व हुनु पनि नेपाली सन्धिको अर्कोप्रमुख विशेषता हो । कृत्‌, तद्धित र समासद्वारा शब्दनिर्माण गर्दा धातु वा शब्दकोसुरुमा 'आ' भए त्यसको ठाउँमा प्राय: 'अ' हुन्छ । जस्तै : ढालु-आइ तढलाइ,लाजनआलु -्लजालु, लाख-पति -्लखपति । यसै गरी तढित प्रत्यय लाग्दाशब्दको सुरुमा दीर्घ ई, क भए हस्व हुन्छ । जस्तै : दूधकद्धलो व्दुधिलो,तीतोनऔरा -न्तितौरा । संस्कृतमा चाहिँ यसका विपरीत क्‌, न्‌, ण्‌ वर्ण भएकातद्वित प्रत्यय लागेमा शब्दको सुश्मा रहेका ह्ृस्व अ, इ, उ का ठाउँमा बृद्धि भएरआ, ऐ, औँ हुन्छ । जस्तै : वाराणसी-ढक्‌ (एय) च्वाराणसैय, शिच-अण्‌ (अ)नशौँब, मुखन-ठक्‌ (इक) तमौखिक आदि । शन्दनिर्माणप्रन्िया र सन्धि/ ६७३.४ तद्ित प्रत्यय लगाइँ सन्धि गर्दा प्रकृतिको अन्तिम स्वरको प्राय: लोपहुनुले, लो, दार, ना, पन, पना, पाई, ल, हर, ली बाहेक अन्य सबै तद्धित प्रत्ययलाग्दा प्रकृति अर्थात्‌ शब्दको अन्तिम स्वरको लोप हुन्छ । यो पनि नेपालीसन्धिको एउटा प्रमुख विशेषता हौ । जस्तै : खुर्पाच्एटो (आ लोप) च्खुर्पेटो,गुल्मीम्एली ।ई लोप) च्गुन्मैली, गोलो-आइ (ओ लोप) च्गोलाइ । संस्कृतमाचाहिँ तद्वित प्रत्यय लाग्दा प्रकृति (शब्द) को अन्तमा रहेका आवाइईकोमात्र लोप हुन्छ, अन्य प्राय: सबै स्वरको लोप भएको पाइँदैन । ३.५ ओकारान्त सर्वनाम र विशेषण शब्दहरू अकारान्त वा इकारान्तमापरिणत हुनुसमासमा ओकारान्त विशेषण शब्दहरू प्राय: अकारान्त वा इकारान्तमा रतदवितमा ओकारान्त सर्वनाम शब्दहरू प्रायः अकारान्तमा परिणत हुन्छ, जस्तै :लामकाने, तीलकमल, रातमाटै, कालीमाटी, लामीडाँडा, कहिले, कहाँ, कता, कतिआदि । ३.६ उकारान्त एकाक्षरी धातुको उ भूतकालमा ओ मा परिणत हुनु उकारान्त एकाक्षरी घातुका भूतकालका रूपहरू निर्माण गर्दा धातुको अन्तिमग्ठ' 'ओ' मा परिणत हुन्छ । सम्भावना भविष्यत्‌ कालमा समेत यो प्रक्रिया लायूहुन्छ । यो पनि नेपाली सन्धिका प्रमुख विशेषताभित्रै पर्दछ । जस्तै : रोयो, छोएर,घोई, होला आदि । ३.७ हु, जा र लैजा धातुको मात्र भूतकालमा भ, ग र लग्‌ आदेश हुनु भूतकालमा 'ह', 'जा' र 'लैजा' धातुका ठाउँमा क्रमश: “भ', 'ग' र 'लग्‌'आदेश हुन्छ, जस्तै : जा-्यो “गयो, हुनए नभए, लैजाक्यो च्लग्यो । यसरी 'ह','जा' र 'लैजा' धातुबाहेक अन्य नेपाली धातुको कुनै पनि आदेश सन्धि भएरधातुमा पूरै परिवर्तन भएको पाइँदैन । ३.८ रेफकौ संयोग हुनु दुई रेफ (रकार) को संयोग पाइनु नेपाली सन्धिको अर्को प्रमुख विशीषता हौँ,जस्तै : सर्र, घर्रा, दवार्र । संस्कृतमा चाहिँ दुई रेफको संयोग भएमा अघिल्लोरेफको लोप भएर सन्निकट स्वरको दीर्घ हुन्छ, जस्तै : अन्तर्‌--राष्ट्रियटअन्तन-राष्ट्रिय ख्अन्ताराष्ट्रिय । धद ४ शब्दानिर्माणप्रक्रिया र सन्धि ३.९ अनुस्वार वा आफूनै वर्गका पञ्चमवर्णको प्रयोग नहुनु संस्कृतमा अघिल्लो व्यञ्जनवर्ण न्‌ वा म्‌ भए त्यसको अनुस्वार हुन्छ रत्योअनुस्वारभन्दा पछिल्लो व्यन्जनवर्ण जुन वर्गको छ, सोही वर्गको पाँचौं नासिक्यव्यज्जनमा परिणत हुन्छ । यसरी सन्धि भएका शब्दलाई नेपालीमा नासिक्यव्यञ्जनवर्णसहित वा अनुस्वारसहित दुवै रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ, जस्तै :अङ्क/अंक, सम्पर्क “संपर्क, पञ्च /पंच, कण्ठ, कंठ । तर नेपालीमा नासिक्यब्यज्जन हुने शब्दलाई अनुस्वारका रूपमा प्रयोग गरिँदैन र आआफूना वर्गकापञ्चमवर्णको प्रयोग पनि गरिँदैन । नेपालीमा 'ङ्‌, ज्‌, ण्‌' को उच्चारण नहुने हुँदा'न्‌' र 'म्‌' बाट सबै वर्गका चासिक्य व्यन्जनवर्णको काम चलाउनु पर्ने हुन्छ,जस्तै : कान्छो, भान्जा, गुन्डा, चिम्टा, फन्को आदि । “कान्छो' जस्ता नेपालीशब्दलाई 'कान्छो' वा 'कांछो' का रूपमा प्रयोग गरिँदैन । त्यसैले यो पनि नेपालीसन्धिको प्रमुख विशेषता हो । ४. उपसंहारनेपाली सन्धिको चर्चा गर्दा विश्वविद्यालयस्तरका कतिपय पाद््य एवम्‌ सन्दर्भपुस्तकहरूमा संस्कृत सन्धिको मात्र चर्चा भएको र नेपाली सन्धिको चर्चा भए पनिअत्यन्त कम मात्रामा देखिएको अवस्थामा नेपाली सन्धिको बेग्लै अस्तित्वनिर्धारणका लागि उपर्युक्त केही विशेषताहरू सहयोगी हुन सक्छन्‌ । तैपति नेपालीसन्धिको पूर्णतया अलग अस्तित्व र विशेषता निर्धारणका लागि मार्गप्रशस्तगरिनुपर्ने आवश्यकताचाहिँ नेपाली भाषामा अझै खट्किरहन गएको देखिन्छ ।(मृगतृष्णा, २०५८, पूर्णाङ्क २ : पृ.ञ्छ-४०) [छा । शन्दनिर्माणप्रक्षिया र सन्धि/ ६९ अध्याय - नो। नेपाली व्याकरणमा सन्धितिच्छेदका आघारहरू १. विषयप्रवेश उपसर्ग, कृत्‌, तद्धित, समास र द्वित्वद्वारा व्युत्पन्न नेपाली शब्दको निर्माणहुन्छ । व्युत्पन्न षाब्दमा आधार र आधेयतत्त्च अनिवार्य रूपमा रहन्छन्‌ र तिनकाबीचमा सन्धि गरिन्छ । सन्धि गर्दा कुनै शब्दका प्रकृति बा आधार तत्त्वमा विशेषपरिवर्तन हुने गर्दछ भने कुनैमा केही पनि परिवर्तन भएको देखिँदैन । यसरी निर्मितशाब्दको प्रकृति प्रत्यय वा आधार र आधेय तत्त्व छुट्टघाउने प्रक्रियालाईसन्धिबिच्छेद भनिन्छ । सन्धि गर्दा बर्णहरू हटाइएका भए सन्धिविच्छेद गर्दा त्यस्तावर्णहरू थपिन्छन्‌ भने सन्धि गर्दा वर्णहरू थपिएका भए सन्धिचिच्छेद गर्दा त्यस्तावर्णहरू हटाइन्छन्‌ । जस्तै : 'अग्लो-आइ' मा औं हटाई सन्धि गरेर अग्लाइबनाइन्छ भने 'अग्लाइ' को सन्धिविच्छेद गर्दा सन्धि गर्ने अवस्थामा हटेको 'ओ'वर्ण थपेपछि 'अग्लो--आइ' बन्दछ । यसरी नै 'लजालु' शन्द सन्धि हुने अबस्थामाप्रकृतिको 'आ' का ठाउँमा 'अ' आदेश भई अन्तिम 'अ' को समेत लोप भएकोथियो भने सन्धिविच्छेद गर्ने अवस्थामा सन्धि गर्दा हटेको 'अ' थपिई 'अ' काठाउँमा 'आ' आदेश भएर 'लाज--आलु' हुन्छ । वस्तुतः सन्धिका दृष्टिले नेपालीभाषाको व्यापक अध्ययन नभैसकेको सन्दर्भमा नेपाली व्याकरणमा सन्धिविच्छेदकाआधारहरू निर्धारण गर्नु कठिन कार्य भए पनि यहाँ यससम्बन्धी निम्नानुसारप्रारम्भिक केही आधारहरूमात्र प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ । २. सन्धिविच्छेदका प्रमुख आधारहरू२.१ सार्थक प्रकृति र प्रत्ययको पहिचान कृत्‌ र तद्धित प्रत्यय लगाई निर्माण गरिएका शब्दहरूको सङ्ख्या नेपालीमाधैरै छ । कृदन्त शब्दको प्रकृतिमा धातु रहन्छ भने तद्धितान्त शब्दको प्रकृतिमाशब्द रहन्छ । त्यसैले प्रकृतिमा रहने धातु वा शब्द सार्थक हुनुपर्छ, निरर्घकहुनुहुँदैन । सन्धिविच्छेद गर्ने क्रममा प्रकृति पत्ता लगाइसकेपछि प्रकृतिमा धातु भएकृत्‌ प्रत्यय राख्चिन्छ र प्रकृतिमा शब्द भए तद्धित प्रत्यय राखिन्छ । यसरी राखिनेप्रत्यय कृत्‌ वा तदित प्रत्ययभिव पर्छ वा पर्दैन भन्ने बारेमा पनि विचार पुन्याउनुजरुरी हुन्छ । नेपालीमा यस्ता प्रत्ययहरूको सङ्ख्या यति नै छ भनेर किटाननगरिएको अए पनि भाषा वा व्याकरणमा प्रयोग गरिएका प्रत्ययहरू नै स्वीकार्य रसार्थक ठहरिन्छन्‌ । त्यसैले नेपालीमा सार्थक प्रकृति र प्रत्ययको पहिचान हुनुसन्धिविच्छेदको पहिलो आधार हो । ७० ८ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि २.२ आगम भएका व्यञ्जन वर्णहरू हटाइन्छन्‌ व्युत्पन्त नेपाली शब्दमा न्‌, न्‌, र्‌ जस्ता व्यन्जन वर्णको मात्र आगम हुन्छ,स्वरको आगम हुँदैन । सन्धि गरी निर्माण गरिएका यस्ता शब्दको सन्धिविच्छैदगर्दा आगम भएका त्यस्ता व्यञ्जन वर्णहरू हटाइन्छन्‌ । जस्तै : जान्छ? जा--छ,जावत?” जा--अत, गर्गहना? गहना--गहना आदि । यसै गरी सन्धिविच्छेद गर्दाजबाइ, खवैया, खवाइ, धुवाइ, स्वाइ जस्ता शव्दमा न्‌ हटाइन्छ भने अ, आ,इरउ अन्तमा हुने घातुदेखि छ्‌ वा ध्‌ पछाडि भएमा सन्धि गर्दा आगम गरिनेव्यञ्जनवर्ण न्‌ को सन्धिविच्छेद गर्ने अवस्थामा हटाइन्छ । त्यस्तै घर्घडेरी,छरछिमेक, मर्मसला, पर्सल्लाह, सर्सामान जस्ता आंशिक ड्वित्ब भई 'र्‌' आगम भएरसन्धि भएका शब्दमा रहेको र्‌ लाई पनि सन्धिविच्छेद गर्दा हटाइन्छ । २.३ प्रकृति छुट्टयाउँदा स्वरादि प्रत्यय भए प्रकृतिको अन्तमा स्वरवर्णो थपिन्छ स्वरवर्ण आदिमा हुने प्रत्यय लगाएर सन्धि गरी निर्माण गरिएका शब्दकोसन्धिबिच्छेद वा प्रकृति प्रत्यय छुट्टयाउँदा प्रकृतिको अन्तमा सन्धि गर्दा हटाद्एकोस्वरवर्ण थपिन्छ । व्यञ्जनवर्ण आदिमा हुने प्रत्यय लाग्दा भने यो आधार लागूहुँदैन । जस्तै : एकाइ” एक"-आइ, खुर्पेटो? खुर्पा-एटो, गुल्मेली? गुल्मी-एली,खैरेनी? खैरो--एनी, चुहावट? चुहु-आवट, बिरौटो?? बिराउ"औटो, पढायो?”पढाउ-यौ, सिएर?? सिउनएर आदि । २.४ प्रकृतिको आदि स्वरलाई दीर्घ गरिन्छ दीर्घ स्वरलाई हृस्व गरी सन्धि गरिएका शब्दको प्रकृतिमा रहेको अघिल्लोइृस्व स्वरलाई सन्धिविच्छेद गर्दा दीर्घ नै बनाइन्छ । जस्तै : थकाली? वाक--आली,खैदिलो?- खाँदकइलो, लखपति? लाख--पति, तितौरा? तीतौ-औरा, दुधिलो?"दूधनडलो आदि । २.५ प्रकृतिमा रहेका अकारान्त वा ईकारान्त विशेषण वा सर्वनाम शब्दहरूओकारान्त बनाइन्छन्‌ममास र तद्वित प्रत्यय लगाएर सन्धि गरी ओकारान्त शब्दलाई अकारान्तबा ईकारान्त बनाएर शब्दनिर्माण गरिन्छ । यसरी सन्धिनियम लागी निर्माणभएका शब्दहरू सन्धिबिच्छैद गर्दा प्रकृतिलाई ओकारान्त बनाइन्छ । जस्तै :नीलकमल?- नीलोन-कमल, कहिले?- कोहिले, कता? कोन-ता आदि । २.६ ओकारान्त एकाक्षरी धातु उकारान्तमा बदलिन्छ भूतकाल र सम्भावना भविष्यत्‌ कालका क्रिया शव्दको प्रकृति प्रत्ययछुट्टयाउँदा प्रकृतिमा ओकारान्त एकाक्षरी धातु भए त्यसलाई उकारान्तमा बदलिन्छ ।जस्तै : रोयो? रुम्यो, छोएर? छुन्एर, धोई? धुञ्ई, होला? हुम्ला आदि । शग्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ७१ २.७ एकाक्षरी घातुका ठाउँमा आदेश भएको भ र ग क्रमशः हुरजामापरिणत हुन्छभूतकालमा क्रियाका रूपहरू निर्माण गर्दा एकाक्षरी घातुका ठाउँमा आदेशगरिएको भ हु धातुमा परिणत हुन्छ भने ग चाहिँ जा धातुमा परिणत हुन्छ ।जस्तै : भएर हुनए, गयो? जात्यो आदि । ३. उपसंहारसार्थक प्रकृति र प्रत्यय बा आधार र आधेय तत्त्वको यथार्थ पहिचानकैसकेको खण्डमा सन्धिविच्छैदका आधारहरूले खासै महत्त्व राख्दैनन्‌ । त्यसैलेसामान्य नै भए पनि सन्धिविच्छैदका आधारहरूको चर्चाले नेपाली व्याकरणमाप्रबेश पाउन सकेको छैन । तैपनि नेपाली सन्धिको छुट्दै अस्तित्वबोध गर्ने सन्दर्भमासन्धिविच्छेदका उपर्युक्त प्रारम्भिक केही आधारहरूले नेपाली शब्दनिर्माणकोसामान्य प्रक्रियालाई नुझ्न केही मात्रामा सघाउने छन्‌ भन्ने कुरामा विश्वस्त रहनसकिन्छ ।(तिशान्त, २०१७, पूर्णाङ्क ७ : प.१९-२२)[| ७२ / झन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि अध्याय -द वाजसनैयी प्रातिशाख्यमा सन्धिको अध्ययन १. विषयप्रवेश वैदिक वाङ्मयका साथै लौकिक वाङ्मयमा पनि प्रातिशाख्यको विशिष्टस्यान र महत्त्व छ । वैदिक मन्त्रहरूको उच्चारण गर्दा विशेष सावधान हुनुपर्ने रमन्त्रोच्चारणमा अलिकति पनि तलमाथि हुन गएमा उच्चारित मन्त्रले विपरीतफल दिन्छ भन्नै कूरा वृत्रासुरले इन्द्रको विनाश गर्ने उद्देश्यले गरेको यज्ञमावृत्रासुरकै मृत्यु भएबाट प्रमाणित हुन्छ । यसकारण मन्त्रहरूको समुचित ढङ्गलेउच्चारण गर्न सकियोस्‌ भन्ने विचारले वर्ण, पद, सन्धि, स्वर, मात्रा आदिविषयहरूको आवश्यकता बैदिक बाङ्मयमा देखापरेको हो । त्यसै गरी आधुनिकआषाविज्ञानका क्षेत्रमा देखापर्ने समस्याहरूलाई समाधान गर्न वेदहरूको अध्ययनआवश्यक मानिएको वर्तमान समयमा वेदको अध्ययनमा सहयोग गर्ने प्रातिशाख्यग्रन्थहरूको आवश्यकता विशेष रूपमा खट्किँदै गएको छ । साथै प्रातिशाख्यग्रन्थहरूमा गरिएको ध्वनिविज्ञान र सन्धिविज्ञानको विशेष प्रकारको अध्ययनअन्यत्र नपाइनुले पनि प्रातिशाख्य ग्रन्थहरूप्रति भाषाशास्त्री एवम्‌व्याकरणविदूहरूको चाम्तो दिनानुदिन बढ्दै जानथालेको हो । चारै वेदका सन्दर्भमा धेरै प्रातिशाख्य ग्रन्थहरूको रचना भए पनिक्रग्वेदप्रातिशाख्य, वबाजसनेयिप्रातिशाख्य, तैत्तरीयप्रातिशाख्य, क्रव्तन्त्र,चतुराध्यायिका र अधर्वप्रातिशाख्यमात्र हाल उपलन्ध हुनसक्ने प्रातिशाख्र्यभित्रपर्दछन्‌ । यी प्रातिशाख्य ग्रन्थहरूको रचना कहिले अयो ? भन्ने बारेमा अन्वेषकएवम्‌ विचारकहरूमा मतैक्य नभए पनि सामान्यतया यास्कभन्दा पछि रपाणिनिभन्दा पूर्व नै यिनीहरूको रचनाकाल मानिन्छ । पाणिनिको अष्टाध्यायीसँगप्रातिशाख्यको तुलनात्मक अध्ययन गर्ने गोल्डस्टूकरबाहेक लाइनिज, मैक्समूलर,बेबर, राथ आदि बिद्वान्‌हरूले ग्रातिशाख्य ग्रन्यको रचनाकाल पाणिनिभन्दा पूर्व नैमानेका छन्‌ । यी प्रातिशाख्यहरूमध्ये वाजसनेयी प्रातिशाख्य सबैभन्दा पुरानोमानिन्छ । शुक्लयजुवेदसँग सम्बद्ध भएको हुँदा यस प्रातिशाख्यलाई शुक्लयजुर्वेदीयप्रातिशाख्य पनि भन्ने गरिन्छ र यसका रचनाकार कात्यायन हुन्‌ । २. वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा सन्धि२.१ वाजसनेयी प्रातिशाख्यको परिचय वाजसनेयी प्रातिशाख्यलाई आठ अध्यायमा विभाजन गरिएको छ । प्रत्येकअध्यायमा न्यूततम १२ देखि अधिकतम १९८ सूत्रहरू समाबेश गरिएका छन्‌ । शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ७३ संस्करणगत भिन्नताका कारण यस प्रातिशाख्यअन्तर्गत सम्पूर्ण सूतहरूको सङ्ख्या७२४ देखि ७४० सम्म पाइन्छ । यस प्रातिशाख्यको पहिलो अध्यायमा शब्दकोउत्पत्ति, बेदको अध्ययन गर्ने विधि, संज्चा र्‌ परिभाषा, वर्णहरूको उच्चारण स्थानर करणको चर्चा गरिएको छ भने दोम्तो अध्यायमा स्वरसम्बन्धी नियमहरूकोउल्लेख गरिएको छ । तेस्रो अध्यायमा सन्धिनियमहरू समावेश गरिएका छन्‌ भनेचौंथो अध्यायमा पनि सन्धिनियमहरूका साथै पदपाठ र्‌ कमपाठका नियमहरूपाइन्छन्‌ । पाँचौं अध्यायमा समस्त शब्दलाई अलग्याउने प्रक्रिया अवद्रह (विग्रह)सम्बन्धी नियमनिर्धारण गर्ने सूत्रहरूको उल्लेख भएको छ भने छैटौं अध्यायमाआब्व्यात (क्रियापद) र उपसर्गसम्बन्धी स्वरनिपमका साथै पदस्वरूपका बारेमा पनिविचार गरिएको छ । यसै गरी बीचमा 'इति' राखैर पदलाई दोहोन्याउनेप्रक्रियालाई सातौँ अध्यायमा वताइएको छ भने अन्तिम तथा आखैँ अध्यायमाबर्णसमाम्नाय, वेदको अध्ययन गर्ने विधि र त्यसको फल, वर्णका देवता,चारप्रकारका पढ र्‌ तिनको लक्षण आदिका बारेमा चर्चा गरिएको पाइन्छ । २.२ सन्धिको वर्गीकरण 'स्वरसंस्कारयोश्छन्दसि' (कात्यायन “का. १।१) वाजसनैयी प्रातिशाख्यकोपहिलो सूत्र हो । यस सूत्रानुसार वाजसनेयी प्रातिशाख्यले विशेष गरी वैदिक स्वरर संस्कारका बारेमा अध्ययन गर्दछ । यहाँ संस्कार शब्दको प्रयोग सन्धि शब्दकोपर्यायका रूपमा भएको र यस सूत्रको भाष्यमा उवटले संस्कार भन्नाले लोप,आगम, वर्णविकार र प्रकुतिभावलाई जनाउँछ भनेका छन्‌ । यस प्रकारकोसन्धिवर्गीकरणको आधारलाई संयौजनगत आधार भन्न सकिन्छ । यसै गरीबाजसनेयी प्रातिशाख्यकै 'पदान्तपदाद्यो: सन्धि:' (का. अर) भन्ने सूत्रले सन्धि कहाँगर्ने ? भन्ने बारेमा प्रष्ट पारैको छ । जुन दुई शब्दका बीचमा सन्धि गर्नखोजिएको छ त्यसमा बायाँतर्फ रहेको पदान्त अर्थात्‌ शब्दको अन्तिम वर्ण रदायाँतर्फ रहेको पदादि अर्थात्‌ शव्दको सुरुको वर्णका वीचमा मात्र सन्धि गरिन्छ ।त्यसैले सन्धिका नियमहरू वैदिक र लौकिक संस्कृतमा पदान्त र पदादिमा नै लागूहुन्छन्‌ । नेपाली भाषामा चाहिँ एउटा शब्दभित्र पनि सन्धिकार्य स्वीकारिएकोपाइन्छ । उपर्युक्त 'पदान्तपदाद्यो: सन्धि:' (का. ३।३) सूत्रकै भाष्पमा उवटले सन्धिकाचार प्रकारको उल्लेख गरेका छन्‌- स्वरसन्धि, व्यञ्जनसन्धि, स्वरव्यञ्जनसन्धि रव्यम्जनस्वरसन्धि । यस प्रकारको सन्धिबर्गीकरणको आधारलाई क्षेत्र बाप्रभावगत आधार मान्न सकिन्छ । दुई स्वरका वीचमा हुने सन्धि स्वरसन्धि हो भनेदुई व्यञ्जनका वीचमा हुने सन्धिलाई व्यञ्जनसन्धि भनिन्छ । त्यस्तै स्वर रव्यज्जनका बीचमा हुने सन्धिलाई स्वरव्पज्जनसन्धि भनिन्छ भने व्यञ्जन रस्वरका वीचमा सन्धि हुँदा व्यञ्जनस्वरसन्धि हुन्छ । ७४ / शब्दनिमांशप्रक्रिया र सन्धि बाजसनेयी प्रातिशाख्यअन्तर्गत तेम्रो अध्यायका सम्पूर्ण १५१ सूत्र र चौँथोअध्यायका सम्पूर्ण १९५ सूत्रमध्ये १६७ सूत्रसमेत जम्मा ३१८ वटा सूत्रमाकात्यापनले सन्धिको चर्चा गरेका छन्‌ । यसमध्ये १९ सूत्रले लोप, २२ सूतलेआगम, १६५ सूत्रले वर्णविकार र वाँकी सूत्ले प्रकृतिभावको विधान गरेका छन्‌ ।यस प्रातिशाछ््यमा लोप सन्धिअन्तर्मगत अ., आ, इ, न्‌, नि, य्‌, ब्‌, स्‌ आदि वर्णकोलोपविधानका सूत्रहरू पाइन्छन्‌ भने आगम सन्धिअन्तर्गत क्‌, च्‌, त्‌, र्‌, ल्‌, शू,प्‌, स्‌ व्यञ्जनवर्णको आगम गर्ने सूतजहरूको व्यवस्था गरिएको देखिन्छ । त्यस्तीवर्णविकार सन्धिको निपेध गरिएका नियम सूत्रहरूमा नै विशेषतः प्रकृतिभावसन्धिको अध्ययन भएको पाइन्छ । यस प्रातिशाख्यमा चर्चा गरिएका लोप, आगम,वर्णविकार र प्रकृतिभावमध्यै वर्णविकार सन्धिका नियम सूत्रहरू विस्तृत रूपमापाइन्छन्‌ । वाजसनेयी प्रातिशाछ्ल्यमा वर्णन गरिएका वर्णविकार सन्धिनियमहरूलेलौकिक संस्कृत वाङ्मयका साथै नेपाली भाषामा समेत विशेष महत्त्व राख्नसक्ने१ वर्णविकार सन्धिका केही नियमलाई सड्क्षिप्तरूपमा चर्चा गर्नु सान्दर्भिक न्छु । २.३ प्रमुख वर्णविकार सन्धिहरू वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा वर्णविकार सन्धिअन्तर्गत एकीभाव, अन्तस्थीभाव,अयादिभाब, पूर्वरूपता र दीर्घीभाबजस्ता स्वरवर्णबिकारका उदाहरण भेटिन्छन्‌ भनेव्यञ्जन वर्णविकारअन्तर्गत पञ्चमवर्ण, तवर्गको चवर्ग, दन्त्यको मूर्धन्य आदिआदैशविधान गर्ने नियमसूजहरू व्यवस्थित गरिएका छन्‌ । २.३.१ एकीभाव पाणिनिको 'एकपूर्वपरयो?' (पाणिनि/ पा, ६१४) सूवरझै यहाँअयैकमुत्तरश्च (का. ४५१) सूत्रको अधिकारमा पदान्तीय र पदादि स्वरवर्णकोस्थानमा एउटै स्वरवर्ण आदेश गर्ने प्रक्रियालाई एकार्थीभाव भनिएको हो रयसअन्तर्गत एघार सूजद्वारा सवर्णदीर्घ, एकार, ओकार, ऐकार, औकार, आर्‌ रआल्‌को बिधान गरिएको छ । 'सिं सबर्णे दीर्घम्‌ (का, ४१२), 'कण्ठ्यादिवर्णएकारम्‌' (का. ४५४) र 'उवर्ण ओकारम्‌' (का. ४५५) एवम्‌ 'सन्ध्यक्षरऐकारौकारौ' (का. ४५५) सूजका कार्यहरू पाणिनीय व्याकरणका सवर्णदीर्घ, गुणर्‌ वृद्धि गर्ने 'अक: सवर्णे दीर्घ: (पा. ६१०१), 'आद्‌ गुण:' (पा. ६१५७) र'बृद्धिरिचि' (पा, शासक) सूत्रहरूसँग तुलदीय छन्‌ । 'आरमृकारो५पुक्तात्‌' (का.४६०) र 'लकारशचाल्कारम्‌' (का. ४६१) सत्नले क्रमश: आर्‌ र आलूको बिधानगरेका छन्‌ अने पाणिनीय व्याकरणमा 'वृद्धिरिचि' (पा. ६१।७७) सृजद्वारा नै यिनकोकार्य गरिनै हुँदा छुद्दै सूत्रको अध्ययन भएको पाइँदैन । वैदिक एवम्‌ लौकिकसंस्कृतका अतिरिक्त तत्सम नेपाली शब्दमा पनि उपर्युक्त सवर्णदीर्घ, गुण रवृद्धिका विद्यालय, सूर्योदय, सदैव जस्ता उदाहरणहरू पाइन्छन्‌ । झब्दानिर्माणप्रक्तिया र सन्धि/ ७५ २.३.२ अन्तस्थीभाव स्वरवर्ण पछाडि भएमा अकण्ठच स्वर इ, उ का ठाउँमा अन्तस्थवर्ण य्‌, व्‌आदेश हुनुलाई अन्तस्थीभाव भनिन्छ । अन्तस्थीभाव गर्ने 'स्वरे भाव्यन्तस्थम्‌' (का.३1४७) कात्यायनको सूज पाणिनिको यण्‌ गर्ने 'इको यणचि' (पा. ६१।७७) सूजसँगतुलनीय छ । नेपालीमा अत्यधिक, स्वागत जस्ता अधिकाँश तत्सम शब्दमा रजिस्क्याइ, ठूल्यामा, आवत, गबैया, धावन्ती जस्ता अतत्सम शब्दमा पनिअन्तस्थीभाव सन्धिको प्रयौग भएको पाइन्छ । २.३.३ अयादिश्वाव सन्ध्यक्षर अर्थात्‌ ए, ओ, ऐ र औ का स्थानमा क्रमश; अय्‌, अव्‌, आय्‌ रआव्‌ आदेश हुनुलाई अयादिआाव भनिन्छ । अयादिभाव विधान गर्ने“सन्ध्यक्षरमयवायावम्‌' (का. ४1४८) सूत्रको कार्य पाणिनिको 'एचोप्र्यवायाव:' (पा.६१७८) सूतरसँग तुलना गर्न सकिन्छ । वैदिक र लौकिक संस्कृतमा मात्र होइननायक, गायक जस्ता तत्सम नेपाली शब्दमा पनि अयादिभावको प्रयोग भएकोदेखिन्छ । ३.३.४ अभिनिधानभाव एकार र ओकारपछि रहेको अकार अघिल्लो वर्णमैँ मिल्नुलाईअभिनिच्यानभाव अर्थात्‌ पूर्वरूपता भनिन्छ । वाजसनेयी प्रातिशाखर्यमा पच्चीस वटासूत्रहरूमा अभिनिहित ।पूर्वरूप) सन्धिको अध्ययन भएको छ । तीमध्ये प्रमुखमानिने 'एदोद्भ्याँ पूर्वमकार:' (का. ४६२) सूत्रको कार्य पाणिनिको 'एङः:पदान्तादति' (पा. ६१।१०९) सूत्रसँग तुलनीय छ । यस सन्धिका उदाहरणनेपालीमा भने पाइँदैनन्‌ । ३.३.५ तबर्गको विकार चवर्ग पछाडि भएमा तबर्गका स्थानमा चवर्ग हुन्छ भने शकार पछाडिभएमा सकारका स्थानमा शकार हुन्छ । यस्तो कार्य गर्ने 'तकारवर्गशचकारवर्गेचकारबर्गम” (का. ४९६) र 'शाकारे च' (का. ४९७) दुई सूज पाणिनिको 'स्तोःष्चुना शचु:' (पा. न।४1४0) सूजसँग तुलनीय छन्‌ । यत्त सन्धिका उदाहरणलौकिक संस्कृत र तत्सम नेपालीमा पत्नि प्रशस्त भेटिन्छन्‌ । २.३.६ नति 'दन्त्यस्य मूर्घन्यापततिर्नति' (का. १।४२) अर्थात्‌ दन्त्य वर्ण त्‌. थ, द, घ, न्‌,स्‌ का ठाउँमा क्रमश: ट्‌, ठु, ड, द्‌, ण्‌, पू हुनुलाई नति भनिन्छ । बाजसनेयीप्रातिशाख्यमा नतिको विधान गर्ने सूतहरूको सङ्ख्या ४० छ । नतिको कार्यपाणिनिको 'प्ुना प्टु:' (पा. ५।४।४१) सूत्र र पत्व तथा णत्व गर्ने अन्यसूत्रहरूसँग तुलदीय छ । लौकिक संस्कृतमा नतिका प्रशस्त उदाहरणहरू ७ / झब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि पाइन्छन्‌ । नेपालीमा चाहिँ प्रत्यक्षकूपमा प्रयोग नभेटिए पनि तत्समशब्दनिर्माणको प्रक्रिया बुझ्ने सन्दर्भमा यसको प्रयोग अनिवार्य देखिन्छ । २.३.७ पञ्चमवर्ण स्पर्शवर्ण (कदेखि मसम्मका) पछाडि भएमा पूर्ववर्ती स्पर्शवर्ण परवर्तीवर्गको पञ्चमवर्णमा परिणत हुन्छ । पञ्चमवर्ण विधान गर्ने 'स्पर्शो परपञ्चमम्‌'(का. ४१२) सूतको कार्य पाणिनिको 'अनुस्वारस्य यि परसवर्ण;' (पा, दाड।४८)सूत्रसँग आंशिकरूपमा तुलना गर्न सकिन्छ । तत्सम नेपाली शब्दमा पनिपञ्चमवर्ण प्रयोग भएका उदाहरणहरू प्रशस्त पाइन्छन्‌ । ३. उपसंहार वास्तवमा प्रातिशाख्यग्रन्थहरू नै वैदिक व्याकरण हुन्‌ । वैदिक व्याकरणमाअध्ययन गरिएका सन्धिलगायत अन्य कतिपय पक्षहरू लौकिक संस्कृत व्याकरणहुँदै नेपाली व्याकरणसम्म आइपुग्दासमेत स्वीकार्य हुनपुगेका छन्‌ भन्ने कुरालाईउपर्युक्त सूचनात्मक अध्ययनले देखाएको छ । त्यसैले भाषा र व्याकरणकोअध्ययन अनुसन्धानका सन्दर्भमा प्रातिशाख्यहरूले विशेष महत्त्व राख्दछन्‌ ।सन्धिको आधुनिक अध्ययन तथा वर्गीकरणका सन्दर्भमा सन्फोर्ड स्क्यान नामकबिद्वानृद्वारा सन्‌ १९७३ मा आएर वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा अध्ययन गरिएका लोप,आगम, वर्णविकार र प्रकृतिभाव सन्धिलाई नै समर्थन गर्नुले पनि सन्धिकोसमसामयिक अध्ययनका दृष्टिले प्रातिशाख्य ग्रन्यहरूमा वाजसनेयी प्रातिशाख्यको विशेष स्थान र महत्त्व रहेको देखिन्छ ।[निशान्त, २०५६, पूर्णाङ्क ८ : पू. २५-३१) [छ | झब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि, ७७ अध्याय - एघार]संस्कृत र नेपाली सन्धिको अध्ययन परम्परा १. विषयप्रवेश संस्कृत भाषा निकै पुरानो, आफैँमा समृद्ध र धेरै भाषाहरूको जननी हो भन्नैकुरामा आजका प्राय: सबै आपाविज्ञानीहरू सहमत भएका छन्‌ । वर्तमान समयमाप्रत्यक्ष रूपमा भन्दा अप्रत्यक्ष रूपमा संस्कृत भाषाबाट विकसित भएका नेपाली,हिन्दी, मैथिलीलगायतका आधुनिक आर्य भाषाहरूमा संस्कृत भाषाले प्राणसञ्चारगरिराखेको छ । कथ्य नेपालीभन्दा स्तरीय नेपाली भाषा दिनानुदिन संस्कृतमय बन्दैगइरहेको सन्दर्भमा संस्कृत र नेपाली व्याकरणका कतिपय पक्षहरूमा तुलनात्मकअध्ययन-अनुसन्धान हुनु आवश्यक देखिँदै आएको छ । शव्दनिर्माणप्रकियाका बारेमा संस्कृत व्याकरणको वा भाषाचिन्तनकोपरम्परामा मूलत: तीन मान्यताहरू देखा पर्छन्‌ । सबै शब्द मूल हुन्‌, पढाइ,गराइजस्ता शब्दहरू धातुबाट बने पनि नाम आदिमा वर्गपरिवर्तन भएको हो भन्नैमान्यता राखी गार्ग्यले अव्युत्पन्न पक्षको समर्थन गरेको देखिन्छ भने निरुक्तकारयास्कचाहिँ सबै शब्दहरू धातुद्वारा निर्मित हुन्छन्‌, मूल भन्ने शब्द नै हुँदैन भन्नेदृष्टिकोण प्रस्तुत गर्दै व्युत्पत्ति पक्षको समर्थन गर्न पुगेको पाइन्छ । त्यस्तैपाणिनिले केही शब्द मूल र केही शव्द व्युत्पन्न हुन्‌ भन्ने मान्यता राख्दै उपर्युक्तदुबै अतिवादी दृष्टिकोणलाई समन्त्रय गर्न पुगेको देखिन्छ । समन्वयवादी दृष्टिराखेर पनि उनले पूरै व्याकरणमा बढीजसो शब्दलाई धातुको कल्पनाद्वारा सिद्धगर्ने प्रयास गरे र अन्त्यमा केही अपवाद देखिएका शब्दलाई रूढ वा मूलको संज्ञादिए । उत्तरबर्ती संस्कृत व्याकरण र संस्कृतबाट विकसित नेपाली, हिन्दीलगायतकाधेरै भाषाहरूले पनि परम्परागत रूपमा प्रायःजसो यही समन्वयबादी दृष्टिकोणप्रस्तुत गर्दै आएका छन्‌ । आधुनिक भाषाविज्ञानको शाखा रूपनिज्ञानले डाब्दनिर्माणका मुख्य दुईप्रक्रियाका रूपमा व्युत्पादन र रूपायनको चर्चा गरेको छ । व्युत्पादनले शब्दकोरचना गर्दछ भने रूपायनले शब्दका रूपहरूको निर्माण गर्दछ । शब्द वा घातुमाउपसर्ग, प्रत्यय, शब्द बा डब्लिएको शब्द जोड्ने प्रक्रियालाई व्युत्पादन भनिन्छ ।शब्दको व्युत्पादनमा अनुकरण, कर्तन, सङ्क्षेप, मिश्रण, प्रतिनामीकरण आदिपद्धति पनि देखा पर्दछन्‌ तापनि सर्ग वा व्युत्पत्ति, समास र ढ्रित्व नैशान्दन्युत्पादनका प्रमुख पद्धति मानिन्छन्‌ । धातुमा प्रत्यय वा उपसर्ग र प्रत्यय दुवैजोड्दा कुदन्त शव्दको रचना हुन्छ । उपसर्गलाई पूर्वसर्ग र प्रत्ययलाईपरसर्गको संज्ञा पनि दिइने हुँदा यी सर्गद्वारा कृदन्त र तद्वितान्त शब्दनिर्माण गर्नेप्रक्रियालाई सर्गपद्धति पनि भनिन्छ । शब्द वा शब्दहरू जोडेर शब्दरचना गर्ने ३ ४ रब्दनिर्माणप्रकया र सन्धि प्रक्रियालाई समासपद्धति भनिन्छ र यसका दुई शब्दका बीच र दुई शब्दभन्दा बढीशब्दका बीच गरी दुई प्रकारका शाब्दरचनाप्रक्रिया छन्‌ । उही शब्द डन्ल्याउने र्‌डब्लिएका शब्दलाई जोडेर शब्दरचना गर्ने प्रक्रियालाई द्वित्वपद्बति भनिन्छ रयसका पूर्ण, आंशिक र आपरिवर्तित गरी तीन प्रकारका रचनाप्रक्रिया छन्‌ । नेपाली शब्दनिर्माणका सन्दर्भमा उपर्युक्त पद्धतिहरू पूर्ण रूपमा लागू हुन्छन्‌भने संस्कृत शब्दको रचनामा पनि प्राय: यिनै पद्धतिहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।उपर्युक्त व्युत्पादन र रूपायनपद्धतिद्वारा शब्दहरूको निर्माण गर्ने क्रममा नेपाली रसंस्कृत सन्धिहरूको उपयोग कसरी हुन्छ ?, शब्दनिर्माणमा उपयोग गरिनेसन्धिका ती विशिष्ट प्रक्रियाहरू केके हुन्‌ ? भन्ने बारेमा तुलनात्मक एवम्‌विश्लेषणात्मक अध्ययनको आवश्यकता देखिएको वर्तमान सन्दर्भमा प्रस्तुत लेखमाहालसम्मको संस्कृत र नेपाली सन्धिको अध्ययनपरम्परालाई कालक्रमिक रूपमासमीक्षात्मक सङ्क्षिप्त चर्चा गर्न खोजिएको छ । २. सन्धिको अध्ययन परम्परा संस्कृतमा सन्धिको अध्ययत व्यवस्थित्त रूपमा भएको पाइन्छ भने नेपालीसन्धिको अध्ययन मौलिक एवम्‌ आगन्तुक शाब्दनिर्माणलाई आधार मानी संस्कृत रनेपाली दुवै पद्धतिमा विकसित हुन खोजेको देखिन्छ । यस क्रममा पस्तुत लेखएघार जना वैयाकरण लेखकका सन्धिअध्ययनहरूमा आधारित छ । तीमध्येकात्यायन, पतञ्जति, भट्टोजिदीक्षित र वरदराजाचार्यका अध्ययनहरू संस्कृतसन्धिसँग मात्र सम्वद्ध छन्‌ भने डा. देवीप्रसाद गौतम, डा. माधवप्रसाद पोखरेल रमतिप्रसाद ढकालका सन्धिअध्ययनहरू नेपाली सन्धिसँग मात्र सम्वद्ध छन्‌ । त्यस्तैकृष्णप्रसाद पराजुली, डा. हेमाङ्गराज अधिकारी, नरेन्द्र चापागाईं र प्रा. मोहनराजशर्माका सन्धिअध्ययवहरूले नेपाली र संस्कृत दुवै सन्धिलाई समेद्न खोजेका छन्‌ । २. १ संस्कृत सन्धिको अध्ययन परम्परा कात्यायनको कुति 'बाजसनेयिप्रातिशाख्पम्‌' (१९७५ इ.) मा सन्धिकोपर्यायका रूपमा उल्लेख गरिएको 'संस्कार' शब्दले लोप, आगम, बर्णबिकार रप्रकृतिभादलाई जनाउँछ भन्ने कुरा उक्त ग्रन्थको भाष्यमा उवटले व्यक्त गरेकाछन्‌ । साथ्रै 'पदान्तपदाच्यो: सन्धि;' कात्यायनसूजको भाष्यमा उवटले स्वरसन्धि,व्यञ्जनसन्धि, स्बरव्यञ्जनसन्धि र्‌ व्यञ्जनस्वरसन्धि गरी चार प्रकारका रूपमासमेत सन्धिको उल्लेख गरेका छन्‌ । कात्यायनद्वारा रचित 'वाजसनेयीप्रातिशाख्य'अन्तर्गत तेस्रो अध्यायंका सम्पूर्ण सूत्र १५१ र चौंथो अध्यायका सम्पूर्णसूज १९५ मध्ये १६७ सूतसमेत जम्मा ३१८ सूत्रमा सन्धिको चर्चा गरिएको छ ।यसमध्ये १९ सूत्रले लोप, २२ सूत्रले आगम, १६५ सूत्रले बर्णविकार र बाँकी सुतेप्रकृतिभाव सन्धिको विद्यान गरेका छन्‌ । यस प्रातिशाख्यमा लोपसन्धिअन्तर्गत ,अ, शब्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि/ ७९ आ, इ, न्‌, नि, यु, व्‌. स्‌ आदि व्यञ्जनवर्णको आगम गर्ने सूत्रहरूआगमसन्धिअन्तर्गत क, च, द, र्‌, त्‌, श्‌, प्‌, स्‌ व्यञ्जनवर्णको आगम गर्नेसूत्रहरूको व्यवस्था गरिएको देखिन्छ । त्यस्तै वर्णविकार सन्धिको निषेध गरिएकानियम सूतहरूमा नै विशेषत: प्रकृतिभाव सन्धिको अध्यपन भएको पाइन्छ । यसप्रातिशाख्र्यमा चर्चा गरिएका लोप, आगम, वर्णबिकार र प्रकृतिभावमध्येचर्णयिकारसन्धिका नियमसूतहरू विस्तृत रूपमा पाइन्छन्‌ । वाजसनेयीप्रातिशाल्र्यमा अध्ययन गरिएका वर्णविकार सन्धिनियमहरूले वैदिक संस्कृतकाअतिरिक्त लौकिक संस्कृत वाङ्मयका साथै नेपाली भाषामा समेत विशेष महत्त्वराख्दछन्‌ । वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा बर्णबिकार सन्धिअन्तर्गत वर्णन गरिएकाप्रक्रियाहरूमध्ये 'अन्तस्थीभाव' सन्धिप्रक्रियाका अत्यधिक, स्वागत, जिस्क्याइ,ठूल्यामा, आवत, गवैया, धावन्ती आदि प्रयोगहरू नेपालीमा भेटिन्छन्‌ भनेअयादिभाव, एकीभाब, नति र पञ्चमवर्ण सन्धिप्रक्रियाको प्रयोग तत्सम नेपालीशव्दको निर्माणमा भएको भेटिन्छ । यसै प्रातिशाख्यमा अध्ययन गरिएका लोप,आगम, वर्णविकार प्रकृतिभाव सन्धिलाई सन्‌ १९७३ मा आएर आधुनिकभापाशास्वरी सानफोर्ड सेन (इश्ाणिप इलागाट) ले समर्थन गरी सन्धिकोवैज्ञानिक अध्ययन-विश्लेषणलाई प्रेरित गर्नुले वाजसनेयी प्रातिशाख्यमा गरिएकोसन्धिको अध्ययनले निशेष महत्त्व राख्दछ । पत्तञ्जलि (२०२४ : ०) ले व्याकरण पढ्नुका मुख्य प्रयौजनहरूको उल्लेखगर्ने सन्दर्भमा लोप, आगम र वर्णविकारलाई जान्नेले नै बेदको राम्रोसँग रक्षा गर्नसक्ने भएकाले व्याकरण पढ्नुपर्छ भन्ने ठहर गरेका छन्‌ । शब्दनिर्माणकासन्दर्भमा कुन शब्दमा कुन वर्णको अदर्शन बा लोप हुन्छ ?, कुन शब्दमा नयाँबर्ण थपिन्छ ? र कून शब्दअन्तर्गत कुन बर्णलाई हटाएर त्यसका ठाउँमा अर्कोबर्ण राखी परिवर्तन गरिन्छ ? भन्ने कुरा व्याकरण पढेका व्यक्तिले बाहेक अरूलेजान्न पनि सक्तैन । त्यसैले जुनसुकै भाषाको शवब्दव्युत्पादनमा लोप, आगम रवर्णविकारको भूमिका महत्त्वपूर्ण रहन्छु । पतञ्जलिले लोए, आगम रवर्णविकारलाई स्पष्ट शब्दमा सन्धि नभनेको भए पनि बस्तुतः यी सन्धिकासन्दर्भमा आउने प्रमुख तीन सन्धिप्रकियाहरू हुन्‌ र यिनकै आधारमा संस्कृत तथानेपाली सन्धिहरूको अध्ययन-विश्लेषण गर्दा शब्दरचनामा सरल तथा तुगमपद्धतिको विकात्त हुनसक्ने देखिन्छ । भट्टोजि दीक्षित (इ. १९५६ : ५५-१७२) लै संस्कृतका १३१ सूजद्वारा अच्‌,प्रकृतिभाव, हल्‌, स्वादि र वित्तर्ग पाँच सन्धिहरूको चर्चा गरेका छन्‌ ।बरदराजाचार्य (इ. १९८१ : १०-४१) ले ११८ सूत्रद्वारा आफूना गुरु भट्दोजिदीक्षितको उपर्युक्त पञ्चसन्धिको चर्चालाई केही छोट्ट्याएका छन्‌ भने अर्कोअध्ययनमा (२०४० : २१-४२) उनले नै १०१ सूतद्वारा अच्‌, हल्‌ र विसर्ग तीनसन्धिको मात्र उल्लेख गरेका छन्‌ । वास्तवमा केही विशेपताहरूका कारण ८० « शन्दनिर्माणप्रक्तिया र सन्धि प्रकृतिभाच तथा सुप्‌ प्रत्ययहरूको सन्धिजन्य परिवर्तनलाई अर्कै नाम दिएरसन्धिहरूको सङ्ख्या पाँच माने पनि संस्कृत व्याकरणमा सामान्यतः अच्‌, हल्‌एवम्‌ विसर्ग तीन सन्धिमात्र पाइन्छन्‌ र संस्कृत सन्धिको चर्चा गर्दा यिनै तीनप्रकारलाई नेपाली व्याकरणविद्हरूले पनि पछ्याएका छन्‌ । वस्तुतः लोप, आगमर वर्णविकारका दृष्टिले संस्कृत सन्धिको अध्ययन हालसम्म हुन नसकेकाले भट्टोजिदीक्षितको अध्ययन र बरदराजाचार्यका दुवै अध्ययनहरू संस्कृत सन्धिको समग्रअध्ययनलाई पूर्णता दिन असमर्थ नै छन्‌ । जसका कारण संस्कृतमूलका नेपालीशब्दमा सन्धिको अध्ययन-अध्यापन जटिल बन्दै गएको छ । २.२ नेपाली सन्धिको अध्ययन परम्परा पराजुली (२०४२ : ४२, ५७-९२) ले उपसर्ग, प्रत्यय, समास ह्वित्वप्रक्रियार सन्धि तथा आगमलाई व्युत्पन्न नेपाली शब्दनिर्माण गर्ने किसिमका रूपमाउल्लेख गरेका छन्‌ । शब्दनिर्माणका क्रममा सन्धिको पनि भूमिका रहने कुराकोउल्लेख गर्दै उनले नेपाली शब्दमा संस्कृतका स्वरसन्धि, व्यञ्जनसन्धि रविश्र्गसन्धिका नियमहरू लागू भएको देखाउँदै नेपाली स्वरसन्धि र व्यन्जनसन्धिमापनि लोप, आगम आदि भएको देखाएका छन्‌ । उनले सन्धिका विषयमा गरेकोचर्चा अत्यन्त छोटो छ, नेपाली शब्दमा सन्धि कम हुने नताउनुका साथै सन्धि रआगमलाई पनि भिन्न छूपमा उल्लेख गर्न खोजिएको छ । वास्तवमा सन्धि,शब्दनिर्माण गर्ने छुटै किसिम नभएर उपसर्ग, प्रत्यय, समास र ठित्वप्रक्रियामालागू हुने अनिवार्य तत्त्व हो । नेपाली शब्दमा सन्धि भएका प्रशस्त उदाहरणहरूपाइन्छन्‌ । साथै आगम पनि सन्धिभन्दा पृथक्‌ नभै सन्धिकै एउटा भेद वा विशिष्टप्रक्रिया हो । अधिकारी (२०४९ : १८७-१५९, १९५-२०१, २१८, रेरे३-२२४, २४२-२४७) ले शब्दव्युत्पादनका सन्दर्भमा तत्सम (संस्कृत) र नेपाली सन्धिहरूको चर्चागरेका छन्‌ । संस्कृत उपसर्ग लगाई शब्दनिर्माण गर्दा केही स्वरसन्धि तथाव्यञ्जनसन्धिको चर्चा गर्दै छ, स्‌ आगम पनि हुने कुराको उल्लेख गरिएको छ भनेकृत्‌ प्रत्ययद्वारा व्युत्पन्तन शवब्दनिर्माणका सन्दर्भमा वर्गपरिवर्तनजनित,स्वरपरिवर्तनजनित, प्रत्ययजनित र सन्धिजनित परिवर्तनहरू देखाइएका छन्‌ ।त्यस्तै तद्ितप्रक्रियामा आदिवृद्धि र गुणका उदाहरणहरू प्रस्तुत गर्दै आगमलाई पनिसन्धिजनित परिवर्तवभित्र राखिएको छ । यसै गरी नेपाली कृत्‌ प्रत्यय लागेपछिआधारपद र प्रत्ययका खास सन्दर्भले आ अमा र उ वूमा परिणत हुने, ब्‌, य्‌आगम हुनै तथा 'उ' लोप हुनेजस्ता सन्धिजनित परिवर्तन देखापर्ने कुराकोसोदाहरण उल्लेख गरेका छन्‌ । तद्धितप्रक्रियामा स्वर र व्यञ्जनका साथै लोप,आगम, आदेशजस्ता सन्धिजनित परिवर्तन देखाएका छन्‌ । समासप्रक्रियामा लोप,आगम, आदेश र सन्धिका साथै क्रमपरिवर्तन पनि हुने कुराको उल्लेख गरिएको शञग्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ८१ छ । ढ्वित्वप्रकियामा स्वरव्यन्जनादिमा परिबर्तन र लोप एवम्‌ आगम पनि भएकाशब्दहरू प्रस्तुत गरिएका छन्‌ । शाब्दनिर्माणप्रक्रियाका क्रममै तत्सम (संस्कृत) र्‌नेपाली वर्णवैज्ञानिक सन्धिहरूको विस्तृत चर्चा गर्ने प्रयास अधिकारीले गरेकाछन्‌ । तर यो प्रयास अपूर्ण र सड्केतात्मक मात्र छ । कस्तो अवस्थामा केकसरीसन्धि हुन्छ र त्यसका अपवादहरू केकति छन्‌ ?. भन्ने वारेमा उनको दृष्टि पुग्नसकेको देखिन्न । साथै उनले समासमा हुनै क्रमपरिवर्तनलाई लोप, आगम रसन्धिका साथै क्रमपरिवर्ततका रूपमा देखाउन खोजेका छन्‌ । बास्तबमा लोप,आगम, आदेश र क्रमपरिवर्तन सन्धिका प्रकार वा विशिष्ट प्रक्रिया हुन्‌, भिन्नरूप होइनन्‌ । चापागाईं (२०४१ : २८-३८) ले सन्धिप्रक्रियालाई संस्कृत सन्धि र्‌ नेपालीसन्धिका रूपमा भिन्नाभिन्नै चिनाउने प्रयास गरेका छन्‌ । उनले संस्कृतमा दुईस्वतन्त्र एकाइ हुने खालका रूप वा शब्दका बीचमा बढी मात्रामा सन्धि भई प्रायःअक्षर प्रभावित हुन्छ भन्दै दुवैका बीचमा भिन्नता देखाएका छन्‌ । संस्कृतमा मूलतःतीन किसिमका सन्धि पाइन्छन्‌ भन्दै उनले स्वरसन्धिअन्तर्गत दीर्घ, गुण, बृद्धि,यण्‌ र अयादि सन्धिको चर्चा गरेका छन्‌ भने व्यञ्जनसन्धिअन्तर्गत सत्र रविसर्गसन्धिअन्तर्गत दशओटा सन्धिप्रक्रियाको उल्लेख गरेका छन्‌ । संस्कृतसन्धिको अध्ययनमा चापागाईंको प्रारम्भिक दृष्टिमात्र छ, वैज्ञानिक विश्लेषण हुनसकेको छैन । चापागाईं (२०५१) ले नेपाली सब्धिप्रकियामा आफूतै किसिमका विशेषताहरूरहेको बताउँदै नेपालीमा रूपसन्धि, सामासिक सन्धि, बाह्सन्धि र आन्तरिकसन्धि रहेको पनि उल्लेख गरेका छन्‌ । रूपरूप वा प्रकृति र प्रत्ययका बीच हुनेसन्धिप्रक्रियालाई रूपसन्धिप्रक्रिया भनिन्छ भन्दै उनले यसका आठमओोटाविशेषताहरू देखाएका छन्‌ । त्यस्तै शब्दशव्दका बीचमा हुने सन्धिलाई सामासिकसन्धिको संज्ञा दिँदै उनले यसका दशओटा विशेषताहरूको चर्चा गरेका छन्‌ ।प्रकृति र प्रत्ययको संयोग हुँदा प्रायशः प्रकृतिमा हुनै निकारलाई आन्तरिक सन्धिर वाम्यमा रहेका अघिल्ला र पछिल्ला पदका प्रभावमा विकार आउने प्रक्रियालाईबाह्यसन्धि भनेका छन्‌ । नेपालीमा बाह्यसन्धि नियमित नभई स्वचालितरूपमा देखापर्ने नताउँदै उनले वक्तामा निर्भर रहने बाह्यसन्धिमा आउने विकारलेख्य रूपमा नेपाली भापामा स्वीकार्य नरहेको धारणा प्रस्तुत गरैका छन्‌ । चापागाईं (२०५१) ले नेपाली सन्धिका प्रकारमा लोप, आदेश, आगम रसन्निकर्षलाई लिएका छन्‌ । रूपरूपको वा शव्दशब्दको संयोग हुँदा कुनै वर्ण बाअक्षरको लोप हुने प्रक्रियाका रूपमा लोपसन्धिलाई परिभाषित गर्दै उनले 'उ' र'ओ' लोप अएका उदाहरणहरू प्रस्तुत गरेका छन्‌ । त्यस्तै आदेशसन्धिलाई एकबर्ण बा अक्षरलाई हटाई अर्को बर्ण वा अक्षर रहने सन्धिप्रक्रियाका छूपमा ५२ ४ शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि परिभाषित गरी 'इ, उ, हु र जा' का ठाउँमा क्रमश: 'ए, ओ, भ र ग' आदेशगरेका उदाहरणहरू पेप्त गरेका छन्‌ । कुनै वर्ण वा अक्षरलाई नहटाइकन आफैंकनै वर्ण वा अक्षर थपिने प्रक्रियालाई आगमसन्धि भनी उनले यसअन्तर्गत 'य्‌, व्‌'जस्ता वर्णको आग्म भएको देखाएका छन्‌ । नजिकनजिक रहेका वर्ण वा अक्षरमाकुनै विकार नआइकन हुने सन्धिलाई उनले सन्निकर्ष सन्धि भनेका छन्‌ । यसभित्र“फुपूसासू, दालभात" जस्ता उदाहरणहरू समावेश गरेका छन्‌ । यसका अतिरिक्त'घिउन्ध्यू, जीउञ्ज्यू' जस्ता उदाहरणहरू प्रस्तुत गर्दै उनले द्विस्वरान्त मुक्तखूपहरूको सन्धि भएको पाइनु पनि नेपाली भाषाको मौलिक विशेषता हो भन्नेठहर गरेका छन्‌ । साथै उनले नेपालीमा केकति र केकस्ता सन्धिहरू छन्‌ अथवासन्धिका दृष्टिले नेपाली भाषाको राम्रो अध्ययन हुन अझै बाँकी रहेको निष्कर्ष पनिप्रस्तुत गरेका छन्‌ । चापागाईको यसै निषप्कर्षले उनको सन्धिविषयक अध्ययनअधूरो रहेको र त्यसको अध्ययन-अनुसन्धान हुनुपर्ने दिशातर्फ प्रेरित गर्दछ । शर्मा (२०५४ : ५९-६७) ले शब्दरचनाका सबै प्रक्रिपाहरूमा सन्धिकोप्रयोग गरिने कुराको उल्लेख गर्दै नेपालीमा सन्धि भन्नाले प्राय: संस्कृतसन्धिबुझिए पनि 'मर्जीअनुसार, रीतिअनुसार' जस्ता शब्दमा संस्कृत सन्धिको नियमलागू नहुने हुँदा नेपाली र संस्कृत सन्धिमा अन्तर रहेको देखाएका छन्‌ । सन्धिमुख्यत: सामान्य र बिशिष्ट गरी दुई प्रकारको हुन्छ भन्दै उनले कुनै ध्वनिविकारनभई 'देखान, चरुवा' जस्ता शब्दमा हुने सन्धिलाई सामान्य सन्धि र ध्वनिविकारभएर सन्धि हुने 'आवत, ढकनी' जस्ता शब्दलाई विशिष्ट सन्धिको उदाहरणकारूपमा पेस गरेका छन्‌ । शब्दसीमाका आधारमा एउटा शब्दभित्र हुने'बहिनी--बैनी, जुबाई:-ज्वाईं' शब्दलाई आन्तरिक सन्धि र दुई शब्दमा हुने'गाउनऐया -्गवैया, ढाँद्नउवा तढँटुवा' शब्दलाई बाह्ट्यसन्धिको संज्ञा दिँदै उनलेनेपाली सन्धिका पच्चीसओटा नियमहरूको उल्लेख गरेका छन्‌ । शर्मा (२०५४) लै पनि नेपालीमा प्रयोग हुने तत्सम शब्दको निर्माणमासंस्कृतका स्वर, व्यञ्जन र विसर्ग गरी तीन प्रकारका सन्धिनियमहरू नै लागू हुनेवताएका छन्‌ । उनले सन्धिका क्रममा शब्दको कुनै ध्वनि लोप हुने (लोप), कुनैनयाँ ध्वनि आउने (आगम) र कुनै ध्वनिको सद्दा अर्को ध्वनि बपिनुलाई (आदेश)सन्धिका बिशिष्ट प्रक्रियाको संज्ञा दिएका छन्‌ तर यी विशिष्ट प्रकियाहरूकाआधारमा नेपाली शब्दको बिश्लेषणचाहिँ उनको अध्ययनले गरेको छैन । शर्मा (२०५४) ले प्रस्तुत गरेका नेपाली सन्धिका पच्चीसओटानियमहरूमध्ये नियम एक र दुइमा दिइएका 'खुल्क्याइ, जिस्म्याहा, झुक्क्याइ,आवत र धाबन्ती'मा संस्कृतको प्रचलित पाणिनीय व्याकरणअन्तर्यत यण्‌ सन्धिगर्ने 'इको यणचि' (अ. ६१।७७) सूत्रको नियम लागू हुन्छ । 'क्र्म्योनी, कज्याइँ,गदैया र गँवैया'मा उक्त सूत्रको नियमका साथै शर्माको आर-अ गर्ने नियम ज्ञब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि प्उ चौधसमेत लागु हुने देखिन्छ । शर्माले नियम दुईमा प्रस्तुत गरेका 'जाउ--अतव्जावत, खाउ-ऐया च्खवैया' मा क्रमशः जा र खा धातुदेखि 'ब्‌' आगमगर्नुपर्नेमा आउ धातुको साहचर्यमा जाउ, खाउ धातुको कल्पना गरी 'उ'का ठाउँमा“व्‌' आदेश गरेर 'जावत, खवैया' सिद्ध गर्ने प्रयास गरिएको पाइन्छ । त्यस्तै नियमसोह, अठार, तेइस र पच्चीसअनुसार सन्धि हुँदा कुनै ध्वनिमा विकार नहुनेभएकाले सामान्य सन्धिका छपमा एउटै नियममा समाबेश गर्न सकिन्छ भने“आ'को ठाउँमा 'अ' आदेश गर्ने नियम सत्र र चौवीतलाई नियम चौधअन्तर्गतराख्न सकिन्छ । यसप्रसार शर्माले प्रस्तुत गरेका नेपाली सन्धिनियमहरूको सङ्ख्यासत्रमात्र हुन आउँछ र यी नियमहरू भाषावैज्ञानिक रूपमा प्रस्तुत गर्न खोजिए पनिनेपाली शाब्दनिर्माणका सबै पक्षलाई पूर्णतया समेट्न नसक्ने भएकाले अपूर्ण रव्याख्याविश्लेषणको अभावमा सङ्केतात्मकमात्र हुन गएका छन्‌ । गौतम (२०५४ : १०९-११९) ले ध्वनिहरूलाई सन्तिकर्षका साथ प्रस्तुतगर्दा ध्वनिहरूमा देखापर्ने लोप, आगम, परिवर्तन आदि प्रक्रियाहरूलाई संस्कृतपरम्परामा सन्धि स्वीकारिएको र संस्कृतको यो सन्धि मोर्फोफोनोलोजी वारूपध्वनिका तुलनामा 'जङ्चर'को नजिक देखिन्छ भन्दै नेपाली सन्धिव्यवस्थाकोआधारभूत रूपमा अध्ययन हुन बाँकी नै रहेको ठहर गरेका छन्‌ । साथै उनलैभाषाशास्त्री बल्लभमणि दाहालको विद्यावारिधि शोधप्रबन्ध ।इ. १९७४) मानेपालीको रूपरचनाका क्रममा आउने सन्धिव्यवस्थालाई प्रस्तुत गरिएको सूचितगरेका छन्‌ भने नेपाली वर्णव्यवस्था र सन्धिको शिक्षण' (२०४९) विषयकआफूनै अध्ययनमा नेपाली सन्धिव्यवस्थाका शैक्षणिक विशिष्ट क्षेत्रमाथि प्रकाशपारिएको जनाएका छन्‌ । नेपाली सन्धिव्यवस्थाको विश्लेषण गर्ने संरचनात्मक,अर्थतात्विक, कोटिगत, प्रभावगत वा क्षेत्रगत र संयोजनगत पाँच आधार प्रस्तुतगर्दै उनले संयोजनगत आधारमा देखापर्ने लोप, आगम, आदेश र प्रकृतिभाव वासन्तिकर्ष सन्धिको विश्लेषणका सन्दर्भमा एघारओटा नेपाली सन्धिसूत्रहरूकोउल्लेख गरेका छन्‌ । त्यस्तै शैक्षणिक सन्दर्भमा नेपाली सन्धिव्यवस्थाका पाँचओटाबुँदाहरू देखाई नेपाली सन्धिका उल्लेखनीय विशेषताका रूपमा आठओटा बुँदामानिष्कर्षसमेत प्रस्तुत गरिएको छ । गौतम (२०५४) ले नेपाली सन्धिको संरचनात्मक आधारमा व्युत्पादननिप्ठ र्‌समासनिष्ठ दुई भेद देखाउँदै संस्कृत सन्धिव्यवस्थामा भन्दा नेपाली सन्धिव्यवस्थामापाइने केही मौलिक विशेषताहरूको उल्लेख गरेका छन्‌ । अर्थतात्विक दृष्टिमाएउटै हुनसक्ने संरचनात्मक एकाइका बीचमा मात्र सन्धि हुन्छ, स्वतन्त्रएकाइका वीच छ भनी सन्धिविश्लेषणको अर्थतास्बिक आधार उल्लेख गरिएपनि यो आधार त्यति प्रभावकारी देखिँदैन । सर्वनाम, सङ्ख्या, सामान्य भूत रपूर्णपक्षजस्ता व्याकरणात्मक कोटिमा मात्र लागू हुने सन्धिनियमलाई कोटिगतआधारमा देखाइको छ र यस आधारमैं मात्र पनि समग्र नेपाली सन्धिको पूर्णविश्लेषण सम्भव देखिँदैन । सन्धि हुँदा वर्ण वा अक्षर कुन प्रभावित हुन्छ ? २५४ ८ शब्दनिमाँणप्रक्रिया र सन्धि त्यसलाई उनले प्रभावगत बा क्षेत्रगत आधारको संज्ञा दिएका छन्‌ । संस्कृतमाप्रभावको क्षेत्र वर्ण भएकालाई मात्र सन्धि मानिन्छ भने नेपालीमा सन्धिकोप्रभानक्षेत्र अक्षर देखिन्छ भन्दै उनले संस्कृतमा प्रयुक्त सन्धि शब्दले 'गम्‌नतिन्गति' जस्ता शव्दमा भएको ध्वनिपरिवर्तनलाई नबुझाउने र शव्दनिर्माणभित्र नैयस प्रकारको ध्वनिपरिवर्तनलाई देखाएर सन्धिभित्र समावेश नगर्ने संस्कृतपरम्पराले सन्धि शब्दलाई बिशिष्ट सन्दर्भमा अर्थ्याएको बताएका छन्‌ । गौतम (२०५४) ले संयोजनगत आधारमा नेपालीका सन्धिलाई लोपसन्धि,आयमसन्धि, आदेशसन्धि, प्रकृतिभाबसन्धि भनी चार प्रकारमा वर्गीकरण गरेकाछुन्‌ र यो बर्गीकरणले कात्यायन ।इ. १९७५) को वर्गीकरणसँग समानताराख्दछ । यस आधारअन्तर्गत उनले तेह्र सूत्र सङ्ख्याको उल्लेख गरे पनि छैटौं रनवौं सूतरसङ्ख्या नपाइएकाले उनको अध्ययनमा जम्मा एघारओटा सन्धिसूत्रहरूपाइन्छन्‌ । आदेशसन्धिसँग सूतसङ्ख्या १, २, २ र ४ सम्बद्ध छन्‌ । सूत१मा'आन, आनी, अनी, आउ, आइ, आर, आली, उवा, औट, औटो, औटी, औती,अक्कड, अन्ते, आलु, आहा, इलो, ऐया, आइ, आइ र इङ्गर' समैत एक्काइसस्बरादि प्रत्यपको योग हुँदा आकारान्त एकाक्षरी मूलको स्वर अकारान्तमापरिवर्तित हुने कुरा सोदाहरण प्रस्तुत गरेका छन्‌ । त्यस्तै सूज २ मा एकाक्षरीउकारान्त मूल रूपपछि 'इ, उ, ए, ओ' आएमा मूलको उ ओमा परिवर्तित हुन्छभन्दै यसका 'रोड, रोए, रोउ, रोएँ, रोओ, हो' जस्ता उदाहरणहरू उल्लेख गरिएकोछ । एकाक्षरी उकारान्त मूल रूपपछि नै स्वरादि कृदन्त क्रियाविशेषण आएमामूलको उ औमा परिणत हुन्छ भनेर सूत्र ३ लाई अर्थ्याई “रोएर, धोएर, छोएर,धोएको, छोएको' उदाहरणहरू प्रस्तुत गरिएको छ । सूत्र ४ मा आउ मूलका पछिस्वरादि अन्य अक्षर आएमा आउ अवूमा परिवर्तित हुन्छ भनी 'गदैया र लवैया'दुईमात्र उदाहरण दिइएको छ । पाँचौं सूत्र सन्निकर्ष सन्धिसँग सम्बन्धित छ रयसमा आग्‌, माग्‌, चाख्‌, हाँक्‌ आदि उदाहरण प्रस्तुत गरेर सव्यञ्जन आकारान्तएकाक्षरी मूलसित व्यञ्जनविहीन अ, आ, इ, उ, ओ आदिको योग हुँदासन्निकर्षमात्र हुने, ध्वनिपरिवर्तनचाहिँ नहुने भनेर सन्तिकर्ष सूतलाई अर्थ्याइएकोछ । लोपसन्धिअन्तर्गत सातौं, आठौँ र नवौँ तीन सूत सम्बद्ध रहेका छन्‌ । सातौँसूतमा ई, एर, एको प्रत्ययसित संयोग हुँदा संयुक्त व्यञ्जनपछि आएको अकारकोलोप हुन्छ भनी 'चम्केर, लम्की, गम्केको' जस्ता उदाहरण देखाइएको छ ।“उकालो, ओरालो' दुईमात्र उदाहरण प्रस्तुत गरी आखैँ सूत्रलाई द्विस्वरात्मक संयुक्तव्यञ्जनका रूपमा आएको 'ल्‌'को लोप हुन्छ भनी अर्थ्याइएको छ । दसौँ सूत्रमाआउ अन्त्यक मूलपछि ई, एको स्बरादि प्रत्यपको योग भएमा मूलको 'उ'को लोपहुनै कुरा बताई “पाई, धाई, लाई, पाएको, घाएको, लाएको' उदाहरणहरू उल्लेखगरिएको छ । एघारौँ, बाह्रौँ र तेद्ठौँ तीन सूज आगमसन्धिसँग सम्बद्ध रहेका छन्‌ ।स्वरान्त मूलपछि दो, दै, दा रूपको योग भएमा अनुनासिकता (“) को आगम हुन्छआनी एघारौं सूत्रलाई अर्ध्याएर 'जाँदो, आउँदा, कहँदै, रहँदै, गाउँदो' जस्ता शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ५५ उदाहरणहरू पेस गरिएको छ । बाह्रौं सूत्रमा एकाक्षरी धातुपछि छ रूपको योगहुँदा 'न्‌' को आगम हुन्छ भनी 'जान्छ, खान्छ, कहन्छ, रुन्छ, दिन्छ' उदाहरणदिइएको छ । यसै गरी अन्तिम तथा तेह्रौं सूजलाई आउ अन्त्यमा हुने धातुपछि छआएमा अनुनासिकताको आगम हुन्छ भनी अर्थ्याएर 'गाउँछ, सुताउँछ, पाउँछ'जस्ता उदाहरण प्रस्तुत गरिएको छ। यस प्रकार गौतमको अध्ययन (२०५४) ले आदेश सन्धिअन्तर्गत 'आ, उरआउ'का ठाउँमा कंमश: 'अ, ओ र अच्‌' आदेश भएको, लोप सन्धिअन्तर्गत 'अ, ल्‌र उ'को लोप भएको, आगम सन्धिअन्तर्गत न्‌ र्‌ अनुनासिकता (") को आगमभएको बारेमा वर्णन गरेको छ भने सन्निकर्ष सन्धिअन्तर्गव सामान्यऔपचारिकतामात्र प्रदर्शन गरेको देखिन्छ । उनको यो अध्ययन कृदन्त शब्द रक्रियाको रूपायनमा मात्र सीमित छ, तब्धितान्त र समस्त शब्दका साथै सुबन्तशब्दको रूपायनतर्फ अग्रसर छैन । कुदन्त र क्रियाको रूपायनकोसन्धिविश्लेषणमा पनि यो अध्ययन अपूर्ण नै छ तापनि यस अध्ययनले नेपालीसन्धिलाई व्युत्पादननिष्ठ र समासनिष्ठ दुई वर्यभित्रै लोप, आगम, आदेश रसन्निकर्ष सन्धिको चर्चा गर्नु बढी वैज्ञानिक हुने ठहन्याएको छ । नियमभन्दाउदाहरणतर्फ विशेष जोड दिन निर्देश गरेको छ । नेपाली शन्दका एकैसंरचनात्मक एकाइका बीचमा मात्र प्रायः सन्धि हुनु, समासनिष्ठ सन्धिकातुलनामा व्युत्पादननिष्ठ सन्धि बढी अनियमित रहनु, बाह्यसन्धिभन्दा आन्तरिकसन्धिमात्र हुनु, लोपसन्धि र आगमसन्धि कम देखिए पनि आदेशसन्धि रप्रकृतिभावसन्धिको स्थिति निकै उर्वर रहनु, नेपाली सन्धि अक्षरात्मक रपरिवेशमूलक रहनुजस्ता नेपाली सन्धिका विशेषताहरू प्रस्तुत गरिएका छन्‌ । साथैअध्ययनको अन्तमा उनले नेपाली धातु र कृतृप्रत्ययको सूची तयार गरी तिनकोयोग हुँदा देखिने ध्वनिपरिवर्तनका अवस्थाको व्यवस्थित अध्ययनसहित तद्धितान्त रबमस्त शाव्दको रचनाप्रक्रियाको समग्र अध्ययनविना नेपाली सन्धिनियम निर्णायकहुन नसके भएकाले नमुनाका रूपमा आफूनो अध्ययनमा प्रस्तुत गरिएकासन्धिनियमहरूमा संशोधन र परिष्कारको आवश्यकता दर्साएका छन्‌ । त्यसैलेउनको अध्ययनलाई नेपाली सन्धिको व्यबस्थित अध्ययनतर्फको अपूर्ण यात्रा मान्नसकिन्छ । पौखरैल (२०५७ : १०-११, १३५-१६५) ले ध्वनिविज्ञानको ऐतिहासिकविकासकमअन्तर्गत संस्कृत ध्वनितत्व (ध्वनिविज्ञान) को चर्चा गर्ने सन्दर्भमासंस्कृत सन्धिको पनि चर्चा गरेका छन्‌ भने नेपाली सन्धिका नियमहरू प्रस्तुत गर्नेसन्दर्भमा नेपाली ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिका नियमहरूको सुक्ष्म विश्लेषण गरेकाछन्‌ । उनले क्रग्बेदप्रातिशाख्यमा 'सिँ सबर्ण दीर्घ:', 'आद्‌ गुण:', 'इको यणचि'जस्ता सन्धिसूत्रहरूको उल्लेख भएको पाइनुले पाणितिलाई पनि सूत्रहरू बनाउनेप्रेरणा प्रातिशाख्यले दिएको पाइन्छ भनेका छन्‌ । उक्त प्रातिशाख्यमै कुनै स्वर वा ८ ८ शब्दनिर्माणप्रत्रिया र सन्धि व्यञ्जनमा विकार नआउने सन्धिलाई 'अबशङ्गाम' र आगम हुने सन्धिलाई'अन्त:पातसंज्चा' सन्धिको नाम दिइएको उल्लेख गर्दै उनलै चाजसनेयी र तैत्तिरीयप्रातिशाघ्यमा समेत ढ्वित्बलाई क्रम र द्विवर्ण भनिएको कुरा उल्लेख गोेका छन्‌ । नेपाली ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिका नियमहरूको चर्चा गर्ने सन्दर्भमा पोखरेल(२०५७ : १३५-१६५) ले वर्ण र संवर्णका रूपमा सन्धिका मुख्य दुई प्रकारकोउल्लेख गर्दै बर्णसन्धिलाई वर्णबैज्ञानिक र संवर्ण सन्धिलाई ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिकोसंज्ञा दिएका छन्‌ । त्यतै गरी उनले एउटा शाब्द वा रूपिमभित्र पाइने वर्णहरूकोनियम र व्यवस्थाका रूपमा आन्तरिक सन्धिलाई र दुई शाब्द बा रूपिम जोडिँदावर्णका उच्चारणमा हुने भेदका रूपमा बाह्यसन्धिलाई परिभाषित गरेका छन्‌ ।उनले प्रस्तुत गरेका नियमहरू मूलत: संवर्णसन्धि र्‌ बाह्यसन्धिसँग सम्बद्ध छन्‌भने वर्णसन्धि र आन्तरिक सन्धिसँग उनका सन्धिनियमहरू प्राय: असम्बद्ध छन्‌ ।उनले उल्लेख गरेअनुसार सन्धिका लोप, आगम, वर्णविकार, प्रकृतिभाव र्‌अनुलौम गरी पाँच प्रकार वा प्रक्रियाहरू छन्‌ । सन्धिका यी पाँच प्रकार वाप्रकियाहरूको छोटो चिनारी प्रस्तुत गरी स्वरसन्धि र व्यज्जनसन्धिअन्तर्गत नैयिनको विस्तृत चर्चा गरिएको छ । साथै उनले संस्कृत र नेपाली सन्धिमा फरकख्नुट्ट्याउने सन्द्रर्भमा संस्कृतमा झैं नेपालीमा सवर्णदीर्घ र गुण नहुनु, पाँचप्रकारको स्वरसंयोग पाइनुले बृद्धि पत्ति नहुनु, स्वरमध्यगत 'ह' ध्वनिको लोप हुनु,रेफको द्वित्व हुनु, पञ्चमवर्णको प्रयोग नहुनु, पदादिमा व्यन्जनसंयोग नपाइनुजस्तानेपाली सन्धिका विशेषताहरूको उल्लेख गरेका छन्‌ । नेपाली ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिका नियमहरूको सृक्ष्म अध्ययन विश्लेषण गर्नेकाम सर्वप्रथम पोखरेल (२०५७) बाटै भएको हो र नेपाली सन्धिलाई संस्कृतसम्धिबाट अलग्याउने विशेपताहरूको तुलनात्मक चर्चा पनि शार्मा (२०५४) रगौतम [२०५४) पनि यिनले नै गरेका हुन्‌ । वस्तुतः यिनले वर्णवैज्ञातिक सन्धिलाईध्वनिवैज्ञानिक सन्धिनियमको एउटा बिशिष्ट अंशअन्तर्गत पर्ने भन्दै नेपालीसन्धिनियमको चर्चालाई दुब्वचाए पनि नेपाली भाषा जस्तो बोलिन्छ, त्यस्तै नलेखिनेभएको हुँदा नेपाली व्याकरणमा वर्णबैज्ञानिक सन्धिनिषमहरूको भूमिका नैमहत्त्वपूर्ण हुने भएकाले वर्णबैज्ञानिक सन्धिनियमहरूको अध्ययन विश्लेषणकोअभावलाई पोखरेलको उक्त अध्ययनले पूर्णता दिन सकेको देखिँदैन । ढकाल (२०५० क : ७५-५२) ले नेपाली सन्धिको परिचय दिने सन्दर्भमाबाजसनेयी प्रातिशाख्य (इ. १९७५) मा चर्चित, सनफोर्ड शैन (इ. १९७३) द्वारासमर्थित एवम चापागाईं (२०५१), गौतम (२०५४) र पोखरेल (२०५७) द्वाराविश्लेषित नेपाली सन्धिका लोप, आग्रम, वर्णविकार र प्रकृतिभाव चार प्रकारलाईतै सूत्रीकरण गरी प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेका छन्‌ । यसै सन्दर्भमा उनले प्रस्तुतगरेका अठारओटा सन्धिसूतका नियमहरू उपसर्ग, कृत्‌, तद्वित, समास, ढ्वित्व र शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ८७ क्रियाको रूपायनका क्रममा प्रयोग गरिन्छन्‌ भन्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । कृत्‌,तद्धित र द्वित्व प्रक्रियाद्वारा नेपाली शब्दको निर्माण गर्दा लोपसन्धिको प्रयोग गरिनेबताउँदै लोपसन्धिका नियमहरूलाई सूत्र १, २, ३ र ४ मा आवद्ध गरिएको छ।सूज १ मा तद्धित प्रत्ययको योग हुँदा प्रकृतिको अन्तमा रहेका 'अ, आ, ई र ओ'स्वरवर्णको लोप हुन्छ भन्दै उदाहरणका रूपमा "गफाडी, पुर्ख्यौली, बक्यौता,खैरैनी' जस्ता शब्दहरू उल्लेख गरिएको छ र्‌ यसले कृत्‌ प्रत्ययको पोग हुँदाअनेकाक्षरी धातुको अन्त्यमा रहेका 'उ, लन र्‌ आउ' को लोप गर्दछ भनेभूतकालिक क्रियाको रूपायनमा उ र आउ अन्त्यक धातुको 'उ' मात्रको लोप हुनेर ल अन्त्यक धातुका 'अ' मात्रको लोप हुने कुरा उल्लेख गर्दै 'चुहाबट, उकालो,विसौना, दुहेर, पढायो, उक्ल्यो' जस्ता उदाहरणहरू पेस गरिएको छ। सूत३ र ४मा आंशिक तथा आपरिवर्तित द्वित्व भई सन्धि हुँदा ओ, ओ स्वरसहितकाव्यञ्जनवर्णको तथा द्वित्व भएका अघिल्ला शब्दको ब्यज्जनबर्णको मात्र लोप गर्नेकुरा उल्लेख गरी 'तात्तातो, आआफूनो, आनीवाची' जस्ता शब्दलाई उदाहरणकारूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । ढकाल (२०१५ क) कै अध्ययनले कृत्‌ प्रत्यय, आंशिक ठ्रित्व र क्रियाकोरूपायनका सन्दर्भमा आगमसन्धिको प्रयोग हुने क्रा बताउँदै सूत्र ५, ६र७माआगमसन्धिका नियमहरूको चर्चा गरेको छ । सूत्र ५ मा स्वरादि कृत्‌ प्रत्ययकोयोग हुँदा आ वा उ अन्त्यक एकाक्षरी धातुदेखि 'व्‌' आगम हुने कुरा उल्लेख गर्दै"जावत, रुबाइ' जस्ता उदाहरण देखाइएको छ । क्रियाको रूपायन गर्दा छबाथवर्ण पछाडि भएमा अ, आ, इ, उ अन्त्यक धातुदेखि न्‌ आगम हुन्छ भनी छैटौंसुत्रलाई अर्थ्याएर 'निस्कन्छ, जान्थ्यौं, खिइन्छन्‌, रुन्यै' जस्ता उदाहरणहरू उल्लेखगरिएको छ । सूत्र ७ मा आंशिक ढ्रित्व हुँदा आंशिक द्रवित्व भएका वर्णपछि 'र'आगम हुन्छ भन्दै 'घर्घडेरी, मर्मसला, सर्सल्लाह' जस्ता शब्दलाई उदाहरणमाराखिएको छ। ढकाल (२०५५ क) को अध्ययनमा नेपाली शब्दनिर्माणका कृत्‌, तद्वित,समास र द्वित्व सबै प्रक्रियामा आदेशसन्धिको प्रयोग यरिने कुरा बताउँदैआदेशसन्धिअन्तर्गत सूत्र ५ देखि १७ सम्मका दश सूत्रहरू उल्लेख गरिएको छ ।सूत्र 5 लै कूत्‌, तद्धित र समासप्रकियामा प्रकृतिको आदिमा रहेका 'आ'को ठाउँमा'अ' आदेश गर्दछ भन्दै 'छनौट, हँसिलो, हतकडी' जस्ता शब्दहरू उदाहरणकारूपमा प्रस्तुत गरिएका छन्‌ । तद्धित प्रत्ययको योग हुँदा प्रकूतिमा रहेको दीर्घ 'ई,क'का ठाउँमा क्रमश: हृस्व 'इ, उ' आदेश गर्ने कुरा सूत्र ९ मा उल्लेख गर्दै'तितीरा, नुनिलो' जस्ता शब्दलाई उदाहरणमा राखिएको छ । सूत्र १० मा सर्चनामशब्दमा तद्धित प्रत्यपको योग हुँदा र कर्मघारय वा बहुद्वीहि समासमा प्रकृति वाअघिल्लो शब्दका अन्तमा रहेको 'ओ' का ठाउँमा 'अ' आदेश हुने कुरा वताउँदैप्योनता च्यता, नीलो कमल च्वीलकमल, ठाड्ो--कान स्ठाडकाने' जस्ता

३३ ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि जाब्दलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरिएको त । सूत्र ११ मा थ, छ, दा, दो,दैप्रत्यय पछ्चाडि भएमा उ अन्त्यक धातुको रछूपायनमा 'उ'का ठाउँमा 'उँ' आदेशहुन्छ भनी 'गाउँथे, पढाउँछु, हुँदा, पिउँदो, रँदै' जस्ता शब्द उदाहरणका रूपमाउल्लेख गरिएको छ । वस्तुतः सूत्र ११ को नियम आदेश नभएर आगमसन्धिअन्तर्गत नै हुनुपर्ने हो । हु र जा घातुको भूतकालिक क्रियाको रूपायनमाकमश; भ र ग आदेश हुन्छ भनी सूत्र १२ लाई अर्थ्याएर यसअन्तर्गत भयो, गयो'जस्ता उदाहरण दिइएको छ । स्वरादि कृत्‌ प्रत्ययको योग हुँदा इ, उ अन्त्यकधातुका 'इ, उ' का ठाउँमा क्रमश: 'यू, न्‌' आदेश हुने कुरा सूत्र १३ मा उल्लेखगर्दै 'पछ्यौरा, गवैया' जस्ता उदाहरण दिइएको छ । सूत्र १४ मा पूर्वकालिक वाभूतकालिक क्रिया र आदेश तथा सम्भावना भविष्यत्‌ कालका क्रियाको रूुपायनपर्दा एकाक्षरी उ अन्त्यक धातुको “उ'का ठाउँमा 'ओ' आदेश हुने बताउँदै 'रोएर,धोए, फोएस्‌, होला' जस्ता उदाहरण प्रस्तुत गरिएको छ । सूत १५ मा आपरिवर्तितद्वित्वका सन्दर्भमा पछिल्लो शब्दको आदिमा व्यञ्जनवर्ण भए त्यसका ठाउँमा 'स्‌'आदेश हुन्छ भनी 'आतसात, घामसाम, पानीसानी' जस्ता शब्दलाई उदाहरणकारूपमा राखिएको छ । सूत्र १६ मा आपरिवर्तित ढ्वित्व हुँदा अघिल्लो शब्दकोआदिमा रहेको जुनसुकै स्वर पछिल्लो शब्दको आदिमा पुग्दा 'आ' अथवा 'उ'मापरिणत हुन्छ भन्दै 'गोदगाद, भुटभाट, ठोकठाक, झारभुर, फाटफुट, चाटचुट,गाइँगुइँ' जस्ता शब्दहरूलाई उदाहरणका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । सूत्र १७ माद्वित्ब र व्यतिहार बहुब्रीहि समासमा अघिल्लो शब्दको अन्तिम 'अ'का ठाउँमा 'आ'आदेश गर्ने कुरा उल्लेख गरी 'दनादन, मालामाल, भनाभन, हानाहान' जस्ता शब्दउदाहरणमा दिइएका छन्‌ । ढकाल (२०५५ क) को अध्ययनमा प्रस्तुत गरिएको अठारौँ सन्धिसूत्रप्रकृतिभाव सन्धिसँगर सम्बद्ध छ र यसमा लोप, आगम, वर्णविकार सन्धिका नियमर तिनका केही अपवादलाई छाडेर अन्यत्र प्राय: प्रकृतिभाव हुने कुरा उल्लेखगरिएको छ । प्रकृतिभाव सन्धिसूजको उक्त नियम उपसर्ग, कृत्‌, तद्वित, समास र्‌द्वित्वद्वारा नेपाली शब्दनिर्माण गर्दा लागू हुने वताउँदै 'बदनाम, भिडन्त, गाउँले,कालोअक्षर, जाँदाजाँदा' जस्ता शब्दलाई उदाहरणका रूपमा लिद्दएको छ ।वास्तवमा उनको यस अध्ययनले नेपाली वर्णवैज्ञानिक सन्धिलाई व्यवस्थित एवम्‌सूत्रीकरणको सम्भावना देखाएको छ, नेपाली शब्दनिर्माणका सबै प्रक्रियालाईसमेट्न खोजिएको छ र सन्धिसूतहरूमा अपवादहरूसमैत उल्लेख गरिएको छतापनि संस्कृत (तत्सम) सन्धिको चर्चा नगर्नु, उदाहरणमा दिइएका सबैशब्दहरूको प्रकृति-प्रत्यय विश्लेषण नगरिनु, प्रस्तावित सन्धिसूञका नियममाप्रशस्त अपवाद देखा पर्नसक्ने सम्भावना रहनु आदिले गर्दा नेपाली सन्धिको समग्रअध्ययनलाई प्रस्तुत गर्न उक्त अध्ययन पनि समर्थ देखिँदैन । साथै ढकाल (२०५७:१९-२२) ले नेपाली व्याकरणमा सन्धिविच्छेदका सात आधारहरू र नेपालीसन्धिका नौओटा प्रमुख विशेषताहरूको अध्ययन (२०५८ ख : ३७-४०) प्रस्तुत शग्दनिर्माणप्रक्ररिया र सन्धि/ ०९ गरे पनि नेपाली सन्धिव्यवश्वाको अध्ययनले पूर्णता नपाइसकेका सन्दर्भमा उनकायी आधार र विशेषताहरूले संशोधन र परिष्कारको अपेक्षा राख्नसक्ने प्रचूरसम्भावना देखिन्छ । ३. उपसंहार संस्कृत सन्धिमा कात्यायन (इ. १९७५) को अध्ययन पूर्णवैज्ञानिक देखिन्छतर पतञ्जलि (२०२४) ले सन्धिलाई प्रकारान्तरले लोप, आगम र वर्णविकारकारूपमा उल्लेख गरे पनि तिनको छुट्टै विस्तृत चर्चा गरेको देखिँदैन भनेभट्टोजिदीक्षित (इ. १९८६) र वरदराजाचार्य (इ. १९५१, वि.सं. २०४०) ले पाँचसन्धिको छुट्टै चर्चा गरे पनि पञ्चसन्धिमा समेटिएका सूतहरूले मात्र संस्कृतसन्धिको अध्ययनलाई पूर्णता दिन सकेको पाइँदैन । पराजुली (२०४२), चापागाईं(२०५१) र शर्मा (२०५४) द्वारा नेपालीमा गरिएको संस्कृत (तत्सम) सन्धिकोचर्चा पनि वरदराजाचार्य (२०४०) को अध्ययनमा आधारित छ, यिनीहरूबाटसमेत संस्कृत सन्धिको अध्ययनमा कूनै मौलिकता थपिन सकेको देखिँदैन । जसकाकारण सरलतापूर्वक तत्सम नेपाली शब्दको व्युत्पादन गर्न सकिएको छैन ।अधिकारी (२०४९) को संस्कृत सन्धि अध्ययनमा सङ्घकेतात्मक रूपमाभाषावैज्ञानिक केही मौलिक चिन्तन पाइए पनि यसबाट समेत संस्कृत सन्धिकोअध्ययनले पूर्णता पाएको छैन । यसरी शव्दव्युत्पादन र शाब्दरूपायनमा लागू हुनेसम्पूर्ण संस्कृत सन्धिको छुट्टै विशेष चर्चा हालसम्मको संस्कृत र नेपालीविद्वानूहरूको अध्ययनमा नभएको पाइएकाले लोप, आगस, बर्णविकार, बर्णव्यत्ययर प्रकृतिभावका दृष्टिले संस्कृत सन्धिको नवीन अध्ययत-विश्लेषण गरिनुपर्नेआबश्यकता देखिन्छ । पोखरेल (२०५७) द्वारा गरिएको नेपाली ध्वनिवैज्ञानिक सन्धिहरूकोअध्ययनले व्यवस्थित रूप प्राप्त गरे पनि नेपाली वर्णवैज्ञानिक सन्धिहरूकोअध्ययन भने व्यवस्थित हुन बाँकी नै छ । अधिकारी (२०४९), चापागाईं (२०५१),शर्मा (२०५४), गौतम (२०५४) र ढकाल (२०१५% क) बाट विगतमा भएकानेपाली वर्णवैज्ञानिक सन्धिअध्ययत्तका प्रारम्भिक प्रयासहरू पनि आफैँमा अधुरा,अपूर्ण र अस्पष्ट भएकाले पुनः यिनको समग्गन रूपमा अध्ययन-अनुसन्धान ₹परीक्षण गरिनु आवश्यक छ । साथै वर्णवैज्ञानिक नेपाली सन्धिको नवीनबिश्लेषणात्मक गहन अध्ययनले पूर्णता नपाएसम्म नेपाली शव्दव्युत्पादन रशाब्दरूपापनका क्षेत्रमा देखिएका जटिलताहरूले निकास पाउनसक्नै सम्भावना पनिदेखिँदैन । (गरिमा, २०६२, पुर्णाइक-२७५ : पू. १०९-१२१)[| ९० / शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि पाणिनीय व्याकरणकालोप, आगम र वर्णविकार सन्धिको अध्ययन १. विषयप्रवेश संस्कृत व्याकरणको परम्परामा महर्षि पाणिनि अद्वितीय वैयाकरण मानिन्छन्‌र उनले सूत्ररूपमा प्रवर्तन गरेको व्याकरण अष्टाध्यायीका नामले चिनिन्छ । त्यसव्याकरणका उक्त, अनुक्त र वुरुक्त पक्षहरूका बारेमा गम्भीर अध्ययन गरेरकात्यायनले सहायक नियमहरूको प्रवर्तन गरै, जसलाई वार्तिकनियम भनिन्छ ।पाणिनि र कात्यायन दुवैले प्रवर्तन गरेका नियमहरूको पतञ्जलिले अत्यन्त सरलभाषा र सरल शैलीमा व्याख्या एवम्‌ विश्लेषण गरे, जसलाई महाभाष्य भनिन्छ ।त्यसैले संस्कृत व्याकरणको परम्परामा पाणिनिद्वारा प्रवर्तित, कात्यायनद्वारासंशोधित र पतन्जलिद्ारा परिष्कृत व्याकरणको समग्रतालाई नै पाणिवीयव्याकरण मान्ने गरिएको हो । अपवादनियमलाई साथमै लिएर सामान्यनियमकाआधारमा लोकमा प्रचलित शब्दहरूको निर्माणप्रक्रियाको बोध गराउनु व्याकरणकोकाम हो, त्यसैले वैयाकरणलाई शाब्दिक पनि भन्ने गरिन्छ । शब्दकोनिर्माणप्रकरियाका क्रममा कहीँ विद्यमान कुनै वर्णको लोप हुन्छ, कतै विद्यमानवर्णलाई असर नगरीकन कुनै नयाँ वर्णको उपस्थिति हुन्छ र कहीं विद्यमान कुनैवर्ण नै हटेर त्यसका ठाउँमा अर्कै वर्णको परिवर्तन हुन्छ । त्यसैले जुनसुकैभाषाका शब्दहरूको निर्माणप्रक्रियामा लौप, आगम र वर्णविकारको आवश्यकतादेखिएको हो । भाष्यकार पतञ्जलिले महाभाष्यको प्रारम्भमैँ व्याकरण किनपढ्नुपर्छ ? भन्नै प्रयोजनको चर्चा गर्ने प्रसङ्गमा लोप, आगम र वर्णविकारकोप्रक्रिया जान्ने व्यक्तिले नै वेदको रक्षा गर्नसक्छ भनेका छन्‌ । लोप, आगम र्‌वर्णविकारको ज्ञानपूर्वक संस्कृत भाषामा निबद्ध वेदको रक्षा गर्नसक्ने व्यक्तिलेलौकिक संस्कृत भाषाका साथै व्यस्त भाषाबाट विकसित नेपाली, हिन्दी, मैथिली,भोजपुरी आदि आधुनिक आर्यभाषाहरूको पनि संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्ने सम्भवदेखिन्छ । यही उद्देश्यले नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयबाट २०६७ असौजमा नोआगस र वर्णविकारका दप्टिले पाधिवीय व्याकरणका वियय र प्रयोगको सयीक्षणशीर्षकमा बिद्याबारिधिस्तरीय अनुसन्धान सम्पन्न गरिएको छ । प्रातिशाख्य,शिक्षाग्रन्य र आधुनिक भाषाशास्त्री सनफोर्ड स्क्यानले समेत लोप, आगम र्‌वर्णविकारलाई सन्धिप्रक्रियाका रूपमा स्वीकार गरेको हुँदा यस अनुसन्धानलाईसाणिवीय व्याकरणको तन्धिवैज्ञानिक अध्ययन पनि भन्न सकिन्छ । यस आलेखमात्यही अनुसन्धानको सङ्क्षिप्त परिचय र नेपाली भाषामा त्यसले पुग्याउने आंशिकयोगदानका बारेमा सङ्झैपमा प्रकाश पारिएको छ । शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९१ २. अनुसन्धानको परिचय लोए्‌ आयम र वर्णविकारका दुष्टिले पागिवीय व्याकरणका वियम रप्रयोगको तमीक्षप शीर्षकको शोधप्रबन्ध छ परिच्छेदमा विभक्त छ । पाणिनीयव्याकरणमा प्रचलित प्रमुख मान्यत्ताका आधारमा लोप, आगम र वर्णविकारकोसैद्धान्तिक रूपरेखा निर्माण गरी त्यसकै आधारमा व्याकरणमहाआष्ए काशिकाबत्तिर बैयाकरणतिद्वाताकौमुबीमा पाइने परिवर्तनमूलक प्रत्ययलौप, पदलोप,प्रातिपदिकलोप, अनेकवर्णबिकार, द्वित्ब र पुंवदूआवबाहेकका वर्णलोप, अक्षरलोप,बर्णागम, अक्षरागम एवम्‌ एकवर्णविकारका नियम र प्रयोगहरूको समीक्षात्मकअध्ययनमा मात्र प्रस्तुत शोधकार्य सीमित रहेको छ । शोधप्रबन्धका प्रारम्भिक रअन्तिम दुई परिच्छेदलाई औपचारिक परिच्छेद मानिएको छ । त्यसमध्ये गह्निलोपरिच्छेदमा विभिन्न उपशीर्षकहरूका माध्यमले शोधप्रबन्धको परिचय दिइएको छभने उपतहार शीर्षकको अन्तिम वा छैटौं परिच्छेदमा शोधप्रबन्धको दोखेपरिच्छेब्देखि पाँकौ परिच्छ्नेद्सम्मको सारांशसहित अन्तमा समग्र शोधनिष्कर्षप्रस्तुत गरिएको छ। २.१ ऐतिहासिक र सैद्धान्तिक पृष्ठभूमि शोधप्रबन्धको दोसो परिच्छैदमा अति सङ्क्षिप्त रूपमा संस्कृत व्याकरणकोऐतिहासिक पृष्ठभूमि, पाणिनीय व्याकरणको संरचनात्मक स्वरूप एवम्‌ लोप,आगम र वर्णविकारको सैद्धान्तिक रूपरेखाको उल्लेख गरिएको छ ।पाणिनिपूर्ववर्ती काशकृत्स; आपिशल् आदि व्याकरण र अम्प्रातिशाब्य, तैत्तिरीयप्रातिशाख्य वाजतनेवी प्रातिशाब्य आदि प्रातिशाख्यको प्रभाव पाणिनीयव्याकरणमा परेको पाइन्छ । पाणिनिपछिका कातन्त्र व्याकरण र चान्त्रव्याकरणका केही नियमहरूको प्रभाव पनि पाणिनीय व्याकरणका काशिकावि,अक्षियाक्षौसुदी आदि ग्रन्थहरूमा परैको भेटिन्छ । पाणिनीय व्याकरणका सूतैतरनियमहरूका बारेमा मतैम्य नदेखिए पनि महाशाव् र काशिकावृत्तिलाई नै क्रमशःप्रथम प्रमाण र द्वितीय प्रमाण मानी तिनको समाधान गर्न सकिन्छ । लोप, आगमर वर्णविकारका प्रक्रियाहरू पारमार्थिक दृष्टिले काल्पनिक मानिए पनि व्यावहारिकदृष्टिले शव्दशास्त्रमा तिनको आवश्यकता देखिन्छ । विद्यमानको अभावरूपमा लोपभावरूप परिवर्तनका रूपमा वर्णबिकार र त्यसदेखि भिन्न प्रकियाका रूपमाआग्मलाई ग्रहण गरिन्छ । षष्ठी विभक्तिद्वारा स्थानी र आग्रमीको निर्देश गर्नु तथासप्तमी विभक्तिद्वारा उत्तरपरिवेशको र पञ्चमी विभक्तिद्वारा पूर्वपरिवेशको च्चोतनगर्नु पाणिनीय व्याकरणका लोप, आगम र वर्णविकारसम्बन्धी नियमहरूको मुख्यविशेषता मानिन्छ । लोप, आगम र वर्णविकारको सर्वप्रथम बर्गीकरण यास्ककृतविलुक्तबाट प्रारम्भ भएको हो भने त्यसलाई पाणिनीय व्याकरणले परिवरद्धनसहितविस्तृत तुल्याएको र आधुनिक भापाविज्ञानले समेत तिनै प्रकारहरूलाई अग्रतरगराएको पाइन्छ । प्रातिशाख्य र शिक्षाग्रन्थहरूमा सन्धिका प्रमुख प्रकारका रूपमा १२ ४ शब्दनिर्माणप्रक्िया र सन्धि ग्रहण गरिएको हुँदा लोप, आगम र वर्णविकारका सबै प्रक्रियाहरूलाईशन्धिएकियाका रूपमा ग्रहण गर्न सकिन्छ । २.२ पाणिनीय व्याकरणमा लोपसन्धि 'शोधप्रबन्धको पाणिवीय व्याकरणका लोपवियम र फ्योगको चमीक्षणशीर्षकको तेस्रो परिच्छेदमा बर्णलोप र अक्षरलोपमा प्रवृत्त हुने पाणिनीयव्याकरणका लोपसन्धिसँग सम्बद्ध १३४ सूजनियम र ५६ सूजेतर नियमहरू एवम्‌तिनका प्रतिनिधिमूलक प्रमुख उदाहरणहरूको समीक्षात्मक अध्यपत प्रस्तुतगरिएको छ । पाणिनीय व्याकरणमा निम्नानुसारको स्वरवर्णलोप, व्यज्जनवर्णलोप,अयोगवबाहलोप र अक्षरलोपको उपधा अन्तत्तोप [ जष | [कर ।लोप केस्वर ज्ञर । इत्साक सै वर्ण एवम्‌ | | डवर्णलोप आ अनित्तसक अ.आ,ड.__1ईउ,करमोब्यञ्जन | इत्सजक कवर, ज्‌, पू. | इत्संज्ञक सबै वर्ण एवम्‌ घात्वन्त तपबर्णालोप | चवर्ग, टवर्ग, त्‌, र र्‌ | अतित्संजञक क, ड्‌, छ, सबै ररश्र पृ एवम्‌ ज्‌, द्‌, द, ण्‌ त्‌, द्‌, न्‌, वर्ण 0अतिस्तंजक पुमवुरवुपूरल्‌तपाषुरतअपोगव । ।। | | वितर्जनीय ।;] | | | |लोष | _ छदृत्सज्ञक नि, दुर ज्‌ गवागट्तबृति । ।डु एवम्‌ अनित्तंज्ञक डु अत जत अप इत्‌द्‌, ष, न, शा. त, र, ज, डटडक्‌र कनब, स, मि, दि.मु. च, इद0 ॥ धातु, प्रातिपदिक, प्रत्यय एवम्‌ पदमा प्रवृत्त हुने वर्णलोपका नियमहरूलेइत्संज्ञाका रूपमा सबै स्वरवर्ण र व्यञ्जनबर्णको, आदिशेषका रूपमा सबैव्यञ्जनवर्णको ठथा इत्संज्ञाभिन्त र आदिशेषभिन्तन रूपमा ए आइड्ईजकजकर जो स्वरबर्णको तथा छदा गवद्धद्‌ र गु ठू रर त्‌ व्यज्जनवर्णकोएवम्‌ अयोगवाही वित्वर्ग (:) को लोप हुन्छ भने (टि ववर्ण र संयोग संज्ञाकोउपयोरा गरिएका पाणितीय व्याकरणका लौपनियमहरू अन्य वर्णको लोपमा समेतपवृत्त हुनत्तक्छन्‌ । विशेषत: घातु र्‌ प्रातिपदिकमा एवम्‌ अंशतः प्रत्ययमा प्रवृत्तहुनै अक्षरलोपका निपमहरूका आधारमा इत्संज्ञक नि; टु र डु घात्वाद्यक्षरकोएवम्‌ इर्‌ धात्वन्ताक्षरको तथा अनित्संज्ञक च र इदू प्रातिपदिकाद्यक्षरको, सप्रत्ययाद्यक्षरको; द एन शत द्‌ जब छ मि दि यु आदि अभ्यासभूतधात्वाद्यक्षरकको एबम्‌ गएतयदलाव अत्‌ अतू अए इतुइपर वन्‌प्रातिपदिकान्ताक्षरको लोप हुन्छ भने अभ्यात्त र टि संज्ञाको उपयोग गरिएकापाणिनीय व्याकरणका लोपनियमहरू अन्य धात्वाद्वक्षरको र अन्यप्रातिपदिकान्ताक्षरको लोपमा समेत प्रवुत्त हुनसके देखिन्छ । शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९३ २.३ पाणिनीय व्याकरणमा आगमसन्धि 'शोधप्रबन्धको पागिनीय व्याकरणका आगमवियस र प्रयोगको ससीक्षणशीर्षकको चौंथो परिच्छेदमा वर्णागम र अक्षरागममा प्रवृत्त हुने पाणिनीयव्याकरणका आगमसन्धिसँग सम्बद्ध २२९ सूत्रनियम र ६० सूजैतर नियमहरू एवम्‌तिनका प्रतिनिधिमूलक प्रमुख उदाहरणहरूको समीक्षातमक अध्ययन प्रस्तुतगरिएको छ । पाणिनीय व्याकरणमा निम्नानुसारका वर्णागम र अक्षरागसको प्रवृत्तिपाइन्छु : आदि आगम । अन्त आगन | उपान्त आगम | । अट्‌, आाद्‌, इद, ईट्‌, शक, इत्‌, कक क रक: शो जग्‌, माम दमउद, उद, ऐरऔै रउम्‌ (भएगु डुईज ड्रग)कार द, व्यञ्जनागम | हुद, गुट, वृट, वट्‌, कुक, जुकु टुक्‌, तुक बुक, दुक, जिम पुग, गुन्रघुद, नुद्‌ गद, युद, हक्‌/नुम, पुक, मुक्‌/मुभ, युक [रस्‌ छिषस्‌ ष्ट्‌ र सुट पिक, तुक, चुक, पुक्‌ र सक्‌शमुक्‌ | तया द्‌“ १, डिग्किदयटकिजटदडुडनुपमुकु गुकुट्तघा त्‌: एए्‌ क्‌ शतया स्‌: 1२) १० अयोौगवाहागमअक्षरागम । २ | अनुस्बार ( ) | क्रयाद, पिद, तमद्‌, |प्रत्पपबत्‌ अम्‌, असुक्‌ अदुक्‌ |.यासुट, सीयुट्‌ र |आनुक्‌, आफुक, इथुक, नीक्‌, यक, णस्याद्‌ ।या; दि तम |रिके. रीक विक र तियुक्‌याहु सीय्‌ र तया . | /बग्‌ अतः अडु आनु आए इयु$४ न यररि टी बितया विय्‌ : १२ पाणिनीय व्याकरणको वर्णसमाम्तायमा पढिएका स्बरवर्णहरूमध्ये क्रवर्ण,लुकार, एकार र ओकारको तथा व्यञ्जनवर्णहरूमध्ये खकार, गकार, घकार,चकार, छकार, झकार, कार, ठकार, डकार, ढकार, फकार, वकार, भकार,शकार र्‌ हकारको आगम पाणिनीय व्याकरणमा प्रवृत्त भएको देखिँदैन । .वर्णात्मक, अयोगवाहात्मक र अक्षरात्मक दृष्टिले पाणिनीय व्याकरणमा आठप्रकारको स्वरारास; अठार प॒कारको व्यञ्जनागम, एउटा अयोगबाहागम र अठारप्रकारको अक्षरागम गरी जम्मा पैतालीस प्रकारका उपर्युक्त आगमहरू मात्र प्रवृत्तहुन्छन्‌ । २.४ पाणितीय व्याकरणमा वर्णाविकारसन्धि शोधप्रबन्धको पाथिवीय व्याकरणका वर्णविक्ारतियम र प्रयोगको ससरीक्षणशीर्षकको पाँचौं परिच्द्रेदमा स्वरवर्णविकार, व्यञ्जनवर्णविकार रअयौगवाहविकारमा प्रवृत्त हुने पाणिनीय व्याकरणका वर्णविकारसन्धिसँग सम्बद्धबफ सूजनियम र्‌ १७१ सूत्रेतर नियमहरू एवम्‌ तदन्तर्गतका प्रमुखउदाहरणहरूको समीक्षात्मक अध्ययन गरिएको छ । पाणिनीय व्याकरणमा

१४ ८ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि निम्तानुतारका विकारी एकस्बरवर्ण, द्विस्वरवर्ण, व्यञ्जनवर्ण र अयोगवाहकास्थानमा निम्बानुसारको स्वरवर्णात्मक, व्यञ्जनवर्णात्मक, अयोगवाहात्मक,अक्षरात्मक र शाब्दात्मक विकार भएको पाइन्छ : (क) एकस्वरवर्णको विकार 04 स्वरवर्णत्मक [जिलायालक। अक्षरात्मक | शब्दत्मकएकस्वरबर्ण। विकार विकार विकार विकारतिते अकार | अ, जा, दई, उ, क, क अय्‌, आन्‌ रइस्‌एरओअआ, औँ इ,ई,उ | हा ड्न्‌ इप इस्‌रनि इनम्‌रणआआ,इईई उ, क अन्‌, अम्‌, आन्‌, | |एर हन्‌, इयु र ओमव््ि ईंकार |अआ,इउईएरट | पप | अय्‌, इन्‌, इय्‌ र नाछि प्‌अइ,उँ,क,त्र,ओो चर्‌ उ्व्‌ तनए्औअउ,ओर औं ब्‌ व्‌ 0७, क्रकार अजा,इईकझर द्‌ अक, अन्‌, आत्‌, र, | अररअरा१ रिएवम्‌रीजि: अबाबउरब। र्‌ 1 1 - छ१, सुकार कक (जकार सम्भव ल्ल्‌ (अन्‌ सम्भव तर नपर अनपद्यक्त)१० एकार आ,दुइरए ०११. ओकार आ,उरओ न१२. ऐकार आरद्‌ हन१३. औठ ट 1 बन हा पाणिनीय व्याकरणमा उपर्युक्त तेह्र प्रकारका एकस्वरवर्णका स्थानमा चारप्रकारका सानुनासिक स्वरवर्णको,; बाह्र प्रकारका निरनुनासिक स्वरवर्णको; पाँचप्रकारका व्यञ्जनवर्णको; पन्ध प्रकारका अक्षरको तथा सात प्रकारका शब्दको गरीजम्मा त्रिचालीस प्रकारको विकार भएको पाइन्छ । (ख) द्विस्वरवर्णाको विकार वाड विकारी टि ।। विकृत एकस्वरवर्णी |१. अकार -अ/आ/ब/ई/उ/क/ज/जू/ल्‌/ए/ओो/हे/जी अ.आ,इए मो, ऐेरओऔ(अर्‌ आसु आएर आए २. आकारपञअ/आ/इ/ई/उ/क/ बक /ए/ओ/ऐे। आ, उ,ए,ओ, हेरदजर्‌ र आरु)

झब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९५ ३. इकार "अ/आ.//३/ई,/ उ /ए/: ६. ककार प्अ/उ/क1७, क्रकार नअ/ड/क7स. बहकार 1अ कन (उ/उल्‌ सम्भव तर 1०. एकारक११. ओकार 1अ आरओ पाणिनीय व्याकरणमा गण--ईश आाफोश जस्ता प्रयोगहरूको पूर्वान्तमा ऐकारर औकारबाहेकका जप क्त एघार प्रकारका विकारी स्वरवर्णको उपस्थितिरहनसक्ने र परादिमा सबै तेह्र प्रकारका विकारी स्वरवर्णको उपस्थिति हुनसक्नेहुँदा पूर्वान्त-पराद्य दुवै स्वरवर्णका स्थानमा तेहै प्रकारका स्वरवर्णको विकारसम्भव देखिन्छ । (गा) व्यञ्जनवर्णको विकार वेकारी | स्वरात्मक [ ब्यञ्जनात्मक [ अय्योगवाहात्मक [ अक्षरात्मक [ शब्दात्मकविकार विकार 'बिकार

९६ ४ शब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि नकार आ | ङ्‌न्‌, छ त्‌ त्‌, | अनुस्वार ()त क 000प॒कार - र्‌ब्‌ छि फकार । - प्‌ टुवकार २ | पुमूर न म्‌भकार क 040 जै । -_ ।मकार अरआ छन्‌म्‌,युँ बु | अनुस्वार।)& व्‌ र्‌ रस्‌गकार क इ | पुरबू रकार्‌ उरका वितर्जनीय ।:] र्‌ यु, र्‌ एटलकार ख् राजा |वकार अ.उ,कर | उगर | 1_ओशकार त्य वि जिका रप र ओ। - | २ ।घकार ड कछ दर्‌ न अन्‌ | |एवम्‌ स्‌ || ककल | अएरऔ हुबूदन्‌ र्‌ । बन अन्‌ र अस्‌ -भा. प्रस्‌ ।हकार | ७ | घ्‌, फक द, व्‌ हा । | कप्रम क्ययस प्रकार पाणिनीय व्याकरणमा ङकार र जकारबाहेकका एकतीस प्रकारकाव्यन्जनवर्णका स्थानमा आठ प्रकारका स्वरवर्णको; तेत्तीसै प्रकारका व्यञ्जनवर्णको; दुई प्रकारका अयोगवाहको; एउटा द्विवर्णको; आठ प्रकारका अक्षरको र एउटाशब्दको मात्र परिवर्तन भएको भेटिन्छ । (घ) अपौगवाहको विकार ॥ जार अपोगबाह [ ब्यञ्जनबणात्मिक पनन्युनकम । अयोगचाहात्मक बिकार १. (1) ब्‌ क पनत िललनकाबुलन ञ््‌, ग्‌, न र्‌ जोडि, शर. ष्ि प्रस्‌ बितर्जनीय (:), जिह्वाभूलीय () र५ उपध्मानीय ( ) _ यस प्रकार पाणितीय व्याकरणमा दुई प्रकारका अयोगवाहको सानुनासिकआठ प्रकारका व्यञ्जनवर्णमा, निरनुनासिक दुई प्रकारका व्यञ्जनवर्णमा र तीनप्रकारका अयोगवाहमा मात्र परिवर्तन भएको देखिन्छ । २.५ शोधकार्यको समग्र निष्कर्ष वैयाकरण पाणिनिक्को उदय हुनुभन्दा पूर्वका गि व्याकरण र प्रातिशाख्यग्रन्थहरूमा शाब्दनिर्माण प्रक्रियासम्बन्धी नियमहरू प्रवर्तत भइसकेकाथिए । पाणिनिले अनुबन्धशैली र प्रत्याहारशैलीको अत्यश्चिक उपयोग गरी पूर्ववर्ती शब्दनिर्माणप्रतर्रिया र सन्धि/ ९७ नियमहरूलाई र न्यूततापूरकका रूपमा नयाँ नियमहरुलाई समैत सूत्रबद्धगरिदिए भने कात्यायन र पतन्जलिले थप नियमहरू समावेश गर्दै पाणिनिकैयोगदानलाई सबल र समृद्ध छूपमा अग्रसर गराए । पाणिनीय व्याकरणपरम्पराकानियमहरूलाई आधार बनाएर कातन्त्र, चान्द्र आदि उत्तरवर्ती प्रक्रियाक्रममाआधारित व्याकरणहरू देखिए पनि पाणिनीय व्याकरणको सर्वोपरि महत्ता रव्यापकताका सामु तिनीहरू एकाङ्की र अपूर्ण ठहरिए । पाणिनीयव्याकरणपरम्परामा रुपावतारपछि थालिएको प्रक्रियाकमलेबैयाकरणबिद्वान्तकौसुबीमा आएर उत्कर्षता प्राप्त गरे पनि अष्टाध्यायीक्रम उपेक्षितभएकाले पाणिनीय व्याकरणका केही सूजनियम र अधिकांश सूतेतर नियमहरूकोसंरचनात्मक स्वरूपमा एकरूपता कायम हुन सकेको देखिँदैन भने नियमले अपेक्षागरेका सबै प्रकारका प्रयोगहरू पनि प्रक्रियाक्रमका ग्रन्थहरूमा समावेश हुनसकेका छैनन्‌ । अष्टाध्यायीक्रममा आधारित काशिकादुत्तिमा नियमापेक्षी अधिकांशप्रयोगहरू उपलब्ध भए पनि प्रत्याहार र वर्गमा आश्चित नियमका सबै प्रयोगहरूउपलब्ध हुन नसक्नु पाणिनीय सूत्नियमहरूको सीमा हो । पाणिवीय व्याकरणमालोप, आगम र वर्णविकारसँग सम्बद्ध १०३४ सूतनियम र २८७ सूत्रेतर नियमहरूगरी जम्मा १३२१ नियमहरू पाइन्छन्‌ र पाणिनीय व्याकरणकोशब्दनिर्माणप्रक्रियामा लोपनियमभन्दा आगमनियम, आगमनियमभन्दावर्णविकारनियमहरूको प्रवृत्ति बढी देखिन्छ । पाणिनीय व्याकरणमा अक्षरागमकासाथै एकवर्णका स्थानमा द्विवर्णविकृति, अक्षरविकृति र शब्दविकृतिसमेत भएकोपाइए पनि त्यस प्रकारका आगम र वर्णविकारका प्रक्रियाहरू प्रकृतिलाघव,प्रत्पपलाघब र प्रक्रियान्तरलाधवका कारण प्रवृत्त भएको हुँदा तिनलाईवर्णबैज्ञानिक आगम र वर्णबैज्ञानिक परिवर्तव मान्न नसकिए पनि अधिकांशएकवर्णात्मक आगम र एकवर्णात्मक परिवर्तनमा बर्णवैज्ञानिकता पाइन्छ ।परम्परागत रूपमा सन्धिप्रकरणमा पढिएका नियम र प्रयोगहरूलाई मात्र सन्धिमासीमित नगरी एकवर्णात्मक लोप, एकवर्णात्मक आगम र एकवर्णात्मक विकारकासबै नियम र प्रयोगहरूलाई सन्धिप्रक्रियाका रूपमा ग्रहण गर्न उपयुक्त देखिन्छ । ३. संस्कृत र नेपालीमा उक्त शोधकार्यले पुग्याउने योगदान वर्णलोप, अक्षरलोप, वर्णागम, अक्षरागम र वर्णविकारका दृष्टिले बैदिकसंस्कृत र लौकिक संस्कृतमा प्रयुक्त शब्दहरूको निर्माणप्रक्रियाका बारेमा पूधक्‌शैलीमा अध्ययन गरिएको उक्त शोधकार्यले संस्कृत वाङ्मयको संरक्षणमा रसंस्कृत व्याकरणको प्रचलित पठन-पाठन पद्धतिको सरलीकरणमा विशेष योगदानपु्याउदै छ । साथै उपर्युक्त शीर्षकको शोधकार्यका आधारमा नेपालीमा प्रयुक्तसंस्कृतमूलका शब्दहरूमा पाइने लोप, आगम एवम्‌ वर्णपरिवर्तनसम्बन्धीप्रक्रियाहरूको जानकारी ग्रहण गर्न, अत्याधिक अन्तर्कथ) अन्तर्कनह; अन्तर्राष्ट्रियअपहरित आतिथ्यता; उपरोक्त; उल्लेखित कृतसडकल्पित्‌ गरियामब यितजागुत उषित बिनक्रमित दुएनस्ा; धैर्यता; परस्परित पुवरावलोकनः एचकीकरण, ५५ ” शन्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि बाहुल्यता, सवोकामन सहानवा; राजनैतिक तब्च्प्रतिष्ठित वर्षत्म विद्युतीकरणविद्वातृवर्ण शुभाशिर्नाद शोभायमावः सङ्ग्रहित” तङ्ग्रहीत त्रस्बन्धित; सगरिवेक्षकछुपरिवेक्षण आदि अनुपयुक्त शब्दहरूको सद्ढा क्रमश: अत्यधिक, अन्त:कथा,अन्त:कलह, अन्ताराष्ट्रिय, अपहत, आतिथ्य, उपर्युक्त, उल्लिखित, कृतसङ्कल्प,गरिममय, ग्रस्त, जागरित, त्रस्त, दिग्भ्रान्त, दुरवस्था, चर्य/धीरता,पारम्परिक “परम्परागत, पुनरवलोकन, पृथक्करण, बाहुल्य / बहुलता, मन:कामना,महत्ता, राजनीतिक, सब्धप्रतिष्ठ, वर्चस्क, विद्युत्करण, विद्वृदूवर्ग, शुभाशीर्ाद,शोभयमान, सङ्गृहीत, सम्बद्ध, सुपर्यवेक्षक, सुपर्यवेक्षण आदि उपयुक्त शब्दस्वीकार गर्न ।हेनुँ, नेणली : पूर्णाङ्ग-२०४, पृ.२७-३९) तथा नेपाली सत्चिशीर्षकमा पठन-पाठन हुने सस्कृत पतिक्षेका प्रक्रिपाहरूलाई सरल रूपमा बुझ्नसकिने भएकाले उक्त शोधकार्यले नेपाली वाड्मयको संवर्द्धनमा आंशिक योगदान दिनसक्ने देखिन्छ ।(मिर्मिरे (भाषा विशैषाङ], २०६८, पूर्णाङ्क : ३०५, पृ.१७४-१८३) [| ज्ञब्दनिर्माणप्रक्रिया र सन्धि/ ९९ सन्दर्भ कृति-स्‌ची अधिकारी, हेमाङ्गराज (२०४९), समसामयिक नेपाली ब्याकरण, काठमाडौं : कुञ्जल प्रकाशन ।_ (२०५७), समसामयिक सरल नेपाली व्याकरण : अभ्यास र प्रपौग, काठमाडौं : विद्यार्थी पुस्तक भण्डार ।आचार्य, वरदराज (१९५१ इ.) मध्यसिद्धान्तकौमुदी, दिल्ली : मोतीलाल बनारसीदास । (२०४०) लघुसिद्धान्तकौमुदी, गोरखपुर : गीताप्रेस ।आप्टे, बामन शिवराम (२००७ इ.) संस्कृत हिन्दी कोश, दिल्ली : मोतीलालबनारसीदास ।ईश्वरचन्द्र (व्या. २००४ इ.), अष्टाध्यायी, दिल्ली ; चौखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान ।कात्यायन (१९७५ ड.) वाजसनैयिप्रातिशाख्यम्‌, वाराणसी : ज्ञानप्रकाश प्रतिष्ठान ।यौतम, देवीप्रसाद नेपालीमा सन्धिव्यवत्था कुज्जिनी (पूर्णाड्रक ३) पू. १०९-११९)चापागाईं, नरेन्द्र (२०५१), शब्द, वाक्य र अभ्रिब्यक्ति, काठमाडौं : रत्न पुस्तक भण्डार ।ढकाल, मतिप्रसाद [२०५८५), बेपाली तागिपिको परिचय गरिमा (वर्ष १९, अड्क ९),पु. ७५-८२। (२०६७), लौप, आगम र वर्णाविकारका दृष्टिले पाणिनीयब्याकरुपाका नियम र प्रयोगको समीक्षण, काठमाडौं : नेपालसंस्कृत बिश्वविद्यालयको बिद्यावारिधिस्तरीय अप्रकाशितशोधप्रबन्ध । दीक्षित, भट्टोजि (१९५१ इ.), बैयाकरणतिद्धान्तकौमुदी (सम्पूर्ण), दिल्ली : मोतीलालबनारसीदास । पतञ्जलि (२०२४), व्याकरणमहाभाष्यम्‌ (प्रथम खण्ड), वाराणसी : चौखम्बाविद्याभ्रवन । (२००७ इ.), व्याकरणमहाभाष्यम्‌ द्वितीय खण्ड), दिल्ली :चौखम्वा संस्कृत प्रतिष्ठान । पन्ची, टीकाराम (संयो, २०५७), नेपाली वर्णाविन्यासविधयक अधिगौष्ठी २०५७,काठमाडौं : नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान । पराजुली, कृष्णप्रसाद (२०४२), राम्रौ रचना : मीठौ नेपाली, काठमाडौं : सहयोगीप्रेस । पोखरेल, बालकृष्ण र अन्य (सम्पा, २०४०), नेपाली बृहत्‌ शब्दकोश (पाँचौंसंस्क. २०५४), काठमाडौं : नेपात्ग राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान । १०० “ शन्दनिमाणिप्रक्रिया र सन्धिपोखरेल, माधवप्रसाद (२०५७), ध्वतिविज्ञान र्‌ नेपाली भाषाको ध्वनिपरिचय,काठमाडौँ : नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।मिश्र, नारायण (सम्पा, १९७७ ड.), अष्टाध्यायीस्‌त्रपाठः (पाणिनिकृत व्याकरण),वाराणसी : चौखम्बा ओरियन्टालिया ।मिश्च, हरेकान्त (२००३ इ.), बृहद्धातुकुसुमाकरः, दिल्ली : चौखम्बा संस्कृतप्रतिष्ठान ।लुइँटेल, बिष्णु (२०५३), तत्सम शब्दको बर्णबिन्पास, काठमाडौं : साझा प्रकाशनशर्मा, गिरिघर र शर्मा, परमेश्वरानन्द (सम्पा., १९५१ इ.), वैयाकरणसिद्धान्त-कौमुदी (चतुर्थ भाग, दोस संस्क.], दिल्ली : मोतीलालबनारसीदास ।(१९५२ इ.), वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी (द्वितीय भाग), दिल्ली :मोतीलाल बनारसीदास ।_ (सँ. २००५ इ.), बैपाकरपासिद्धान्तकौमुदी (तृतीय भाग,आठौँ संस्क.], दिल्ली : मोतीलाल बनारसीदास ।शर्मा, मोहनराज (२०५१), शब्दरचना र वर्णविन्यास, वाक्यतत्त्व र अभ्िव्यक्ति,भाषावैज्ञानिक र प्रयोगात्मक पद्धति, काठमाडौं : नबीनप्रकाशन ।(२०५४), शब्दरचना र वर्णविन्यास, वाक्यतत्त्व, अभिव्यक्ति रपाठहरू, काठमाडौं : नबीन प्रकाशन ।शार्म्मा, सोमनाथ (२०१५), प्रतिसंस्कृतासिद्धान्तकौमुदी, काठमाडौं : नेपाल एकेडेमी|| आचार्य ।व्याकरण, वि.एम.ए. नेपाली, २०५५) त्रि.वि.विद्यावारिधि (व्याकरण, 2पाणिनीय व्याकरणको सच्धिवैज्ञानिक अध्यपन'प्रशासनिक सेवा अनुभव : 9 रुरु संस्कृत क्याम्पस, रिडी, गुल्मी ।२०४%-२०४१) %ने.सं.वि. केन्द्रीय कार्यालय, बेलफुन्डी, दाङ ।२०५१-२०५३)शिक्षण सेबा अनुभव : ७ भानु संस्कत क्याम्पस, चुँदीरम्घा, तनहुँ [व्याकरण : २०५३-२०१६, २०१९-२०६७) 9 जनक हजारी क्याम्पस, जनकपुर [व्याकरण : २०५६-२०५९) ७ रारा. वहमुखी क्याम्पस, जनकपुर ।नेपाली : २०५७-२०५९) % जनता क्याम्पस, बिजौरी, दाड ।व्याकरण : २०६७-२०६८)। 9 कालिका संस्कृत क्याम्पस, नवलपरासी ।व्याकरण : २०६5 देखि हालसम्म) 9 नमुना साइन्स कलेज, बैडाकोट, नवलपरासी (नेपाली : २०६९ श्राबणदेखि। 9 पारम्भिक संस्कृत व्याकरण र रचना (२०५६ : व्याकरण) 9 भानुभक्तीय रामायणका पाठमेदहरू (२०६३ : समालोचना) ७ मानुभक्तका लघुरचनाहरू ।२०६४ : पाठमेदीय सम्पादन) 9 संस्कृत, प्राकृत र नेपालीका सन्धिनियम (२०६९ : व्याकरण) 9 गरिमा, नेपाली, मिमिरि, मर्यादा आदि पत्रिकामा संस्कृत र नेपाली व्याकरण एवम्‌ भानुभक्तीय रचनासम्वन्धरी फुटकर अनुसन्धानात्मक लेखहरू प्रकाशित गँडाकोट-१, विकासचोक, नवलपरासीमोबाइल नं. ; ९५४१२७९४३१/९८४५०६८०२६, फोन नं. : ०५६-६९२४९१डुमेल : पा मा)क हाम. ता