जंगबहादुरको बेलाइत यात्रा

Source book: https://nepalikitab.org/kamal-mani-dixit-jungbahadur-ko-belyat-yatra/

पुस्तक परिचय

जंगबहादुरको बेलायत यात्रा प्रकाशकः मदन पुरस्कार पुस्तकालय नेपाल।

जंगबहादुरकोबेलाइत यात्री संपादन र भूमिका : कमल दीक्षित

प्रकाशक-मदन पुरस्कार पुस्तकोलय, श्रोदरबार पुनचोक, नेपाल २०१४

मुद्रकः--पशु्पति छापाखाना फ्रसिकेव, काठमाडौं |

सर्वाधिकार सुरक्षित

पिपहिलो पटक१०० थान मात्र मोल १।२०

‍‍भूमिका

नेपाली भाषामा श्रमण वृत्तान्त लेखिएकै थिएन भन्ने घारणाख्राई त चिरञ्जीवी पौड्यालको “आफ्नु कथा छे काटिदिसकेकोछ) तर समुद्रपरिको बयान पनि हाम्रो भाषामा लेखिएको छ भन्नेहामीलाई थाहा थिएन । ऐले, सय वर्षे अघिको युरोपको बर्णनपढ्न पाउँदा यस विषयमा हामी ञअ&्‌ भारतीय अभ -षाहरूभन्दापत्ति अघि रहेछौं भन्ने छाग्दछ ।प्राइम मिनिष्टर जङ्गबहादुर राजदूतको हैसियतले महाराजा-घिराज,मुरेन्द्रको खलितापत्र लिएर भिबटोरिया महारानीलाईभेट्न, बेशाइत गएका, थिए भन्नेसम्म सवैलाई बाहाछ । यो० किताबले जङ्गबहादुरको बेलाइउ मात्राको मुख्य उद्देश्य के थियो“अन्त देखाउछ । उनी बेलाइत जाको कारण आफ्नै आँखालेहेरी अँग्रे जहरुको बलको बतता पाउनु थियो । महत्वाकांक्षी जङ्ग-बहाँबुरल्ई अँग्रेजहरू घरम,कमजोर देखिए, उनीहरुसँग टक्करलिई सुगौली-संघि काटेर राज्य बढाउने हौसला थियो होला ।बेलाउत गई हेर्दा अंग्रेजहरुको णक्ति: र बल ठलो देखे उनीहरुसँगलड्ने विचार छाडी मित्रता गर्ने उनको लश्य थियो भन्ने बुभिन्छ।छरने कुरा जे भए प्नि, अँग्रे जहरुको बल पर'क्रम वारे उनीहरुलेनै भनेका र छापेका कुराले मात्र चित्त नबुझी आफैँ गई जाँचन्रफ गर्ने उनको ध्येय थियो भन्ने कुरा यो किताबको पहिल्यै पेजबाटस्पष्ट हुन्छ । लेल्लेको छु: "आजतक हिन्दुस्थानका मानिस्‌लन्डन्‌ बेलायत्‌ पुगी आयाको कोहि छैनन्‌, इन्का मुष जर्मान्‌अक्वारको वेहोरा सुन्दा सारा हिन्दूस्थान्‌का राज: नवाव पात्‌-साहाकी मुलुक लिदा पनि अँग्रे ज्को 'वस्थान अंग्रे जका वादसा-हाक। बलपराक्रम्‌ तहकित्‌ गरि चिन्ह हिन्दूयान्‌, मध्येस, पहाड,भोर, चीन कमैले सकेनन्‌ । अव श्री भगवानको कृपा भया चार घामपनि गरुला हिन्द्रस्थान्‌ वेलायत्‌ ११ तापूका पातसाहाहरूका बेहोराकार्षाना क्यारहेछ बुझुला । वेहोरा बुझी दोस्ती पनि गरुँला” यसक्रिसिमशँग, पूर्वी देशका शासकहरू कसैले विचार नगरेका दिशा-तिर जङ्गबहादुरले कूटनीतिक पाइलो, चालेका रहेछन्‌ भन्नेबुझिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा नेपालको निमित्त यो तानु गौखकोकुरा होइन ।

जङ्गबहादुरको राजकाजी जेहेनकोभन्दा पनि उनको व्यक्ति-त्वको, रहनसहन र चालचलनको बारेमा धेरेँ कुरा हामीलाई योकितावले बताउँ दछ र साधारण इतिहासका पुस्तकमा पाइनेभन्दाभिन्नै किसिमका तर घेर महत्वपूर्ण कुराहरू जङ्गबहादुरकोविषयमा हामीलाई थाहा हुन्छ। बेलाइत जाँदा जहाजमा भएका अँग्रेजहनले जङ्गबहादुरकोधारेमा गरेको कुराको जुन उल्लेख यो किताबमा भएको छ( पेज ८ ) त्यो र ध्यारिसक्रो राजनी तिक क्षेत्र-कौसलमा उनलाई"हाम्रा अघिका वादसाहा” ( नेपालीयन ? ) सँग दाजेर गरिएको त रिफबाट ( पेज ५४ ] उनको: व्यक्तित्व कस्तो, रहेछ भन्ने बुझ्नइतिहासकारहरुलाई मदेद हुनेछ ।

ब्रेलाइतमा जङ्गबहादुरले त्यहाँको सामाजिक संसारमाएक किसिमको भेचालो नै ल्याइदिएका थिए; उनको चालढाल,रहनसंहनले उनी बेलाइतबासीका साह्रै प्यारा भएका थिए भन्नेकुरा त 5.र इतिहासका पुस्तकबाट पनि देखिन्छ, तर बेलौइतबसुन्जेलका तीन महिनासम्म जुन स्वागत जङ्गबहादुरले पाएत्यसको निरालः बन यस कितबिमा छ । यो किताबबाट अरूकुराभन्दा पनि बेलयातका आइमाईहरुको समाजमा त जङ्गबहादुरकमदेवनै ठहरिएका रहेछन्‌ भने जस्तो बुझिन्छ । स्वास्नीमानिसहरू उनीमाथि त्यसै आसक हुन्थे ( पेज ३७ ) जङ्गबहादुरउनीहखपष्दि कत्तिको आर्कषित भएका थिए त्यो यो किताबबाटखुल्दन । तर “बरू नआयाको भया हुन्थ्यो, अब जान्छौं भन्दाहामीलाई मुटुमा तीर हानेको जस्तो छाग्छ” ( पेज ३७) भन्नेमायाठु रमशीप्रति उचित भाव व्यक्त गर्ने शिष्टाचार जान्नेजङ्गबहादुर अवइरै चुकेन होलान्‌ । यता, यसरी आसक हुनेहरुमाठूलै ओइदाका आइमाई थिएक्ति भन्ने शङ्का लाग्दछ । किनभने,तल्ला खालका स्वास्तीमानिसले उनौसँग त्यसरी बोल्ने साहसगरेकै भएउनि त्यस कुरालाई यति महत्व दिएर अवश्य वर्णनगरिदैन थियोहोला । यस किताबको महत्व खालि जङ्गबहादुरको व्यक्तित्वकोबारेमा मात्र छैन । बेलाइत-बृटेनको पालियामेण्टको जो वर्णनयहाँ गरिएको छ, त्यसबाट बेलाइत गएको यो प्रतिनिधिमण्डल

(जसमा जङ्गबह। दुर पनि शामेल छन्‌, निश्चय ) कतिको प्रभावितभएको थियो भन्ने बुझ्न सकिन्छ । हुकुमी शासनंकी एकोहोरोराजकाज मात्र देखेका नेपालीहरुले त्यहाँको संसदीय ' प्रणालीदेख्दा एकदम आवाक्‌ भएकी रहेछन्‌ भन्ने यसको: अक्षर-अक्षेरमादेखिन्छ । जस्तो कि राजाको शाक्त सीमित भएको कुरामाआश्चर्य मानेर लेब्नेको छः “आफ्ना दर्वीरको दौलथ, म. राजाहुँ, मेरै घन हो भनी वादसाहा पनि आफुखुशी गर्न पाउदैनन्‌"( पेज २३ ) राजाका शक्ति 'छाँ।टएको त नेपालीहरुले त्यसै बखतदेखिसकेका थिए, त्यसमा ठूलो कुरो केही भएन; तर प्रागमितिष्टर त सर्बेसर्वा हुनुपर्ने, सो पनि छैन भन्ने कुरा दर्शाडदछेखेको छः “मेरो दर्जा ठुलो छ भनि प्राइम मिनिए्टले अतरीत्‌गन्या पारमेष्ट कौसलबाट सजाय हुन्छु" ' ( पेज २१ ) प्राइममिनिष्टरको अधिनायकादमा चलेका नेपालीहरुलाई त यस कुराछेआँखै खोलिदिएको थियो होला । जङ्गबहादुरले पति यो हृदयंगमगरेको हुनुपर्छ । किनभनै त्यसपछि नेपाल फर्केर आएपटिकोजङ्गबहादुरको शासन प्रणाली केही मात्रामो कंम आतंकवादीभएको, थियो भन्ने इतिंहासकारहरुछै मानेको कुरा हो । त्यो यहीसबै कुराका प्रभाव. परी भएको हुनुपर्छ । पा्लियामेण्टबाट यिनीहरू कत्तिको प्रभाबित भएका थिएभन्ने कुसलाई यो कित बमा पाखियामेण्टको कति लामो वर्णतगरिएकोछ त्यसँबाट पनि अनुमान गर्ने सकिन्छ । यो क्ितात्रमात्यति बिस्तारसाथ अछ कुनै कुराको पनि ब्यान गरिएको छैन ।सर, पाखियामेण्टको तारीफ गर्दा, एक दुइ कुरा विशेष नदुभिद्वनलेखेको जस्तो लाग्छ। लो कुरा त के भने बे्ाड्रतको पालिपा- छु भन्ने गलत्त धारणा“क्तिब" मा यस्तो लेखेकोछ, रोक म। भनेको छ । बेजाइतको चनकुनै लिखित संविधान छैन, त्यस' हुँदा त्य “किताव भनेको केहोला जप्तो लाख्छ । तर त्यसै निठजिशामा एक ठाउँमा१ जिज्यूक्यत” या जीजस क्राइट्ट_ 4 पेअ ८७ |को नाम परेकोलेदुइ कुरा मिलाए: “ भन बपक्टलाई नै होकिभन्न अड्कल । त्यसो झाएमा प्जद्ढ् माभ्एको भविच्यवाणी कुन चाहि किताबको होन्टा खुल्दैन । कम एक ठाउँमा पालियामेण्टलाई "दिइएको छ। यसरी: “यो पाग्लमील्ट कचहघर्मेसासत्र, नीतिर्सासत्र, बुढाको चल;जैन हो" ( पेज २१ ) । हुन न यो कृ्ठमजस्तो देखिन्छ । किनकि एउटा संस्थालाई कर्सेलेऐन या कितिग्ब कसरी वगाउला । भन्ने संज्ञा,। कस्तो हो भन्यासिक्री दनायाको पालियामेण्टको बारेको यस्तै एक दुइ गलत धारणा बाहेकैअरू कुरामा त यो किताव छेल्ने मानिसको ठेखाइमा सूक्ष्म:निरीक्षणका अनेक नमूना पाइन्द्न्‌ । जस्तो फ्रान्स पुगेपछिको .एउटा वाक्य छ '“पृथ्वीको। पीठमा कालिगढ अकखबन्द फान्सीसको.बराबर कौन मुलुवमा छैनन्‌ ( पंज ४६ ) । सय बर्षे अघि बैज्ञा-निक र कलात्मक विषयमा सबैमा चढे बढेको मुलुक फ्रान्स नैथिग्रो, हो,, तर एक फेर) नजर घुमाउँ दैम। भन्न शक्ति कुरा योहोइच--सरृक्षम टृष्टि चाहिन्छ । जस्तो लङ्ख।) टापूको बसान गर्दा,व्यहाँको इतिहासको आफूले बुझेसम्मको कुरा संक्षिउ रूपमा पेश गरिएको छ । त्यस्तै जहाज बनाउने ठाउ ( ।पंगला ? ) कोबयान गर्दा एउटा ठूलो जहाज बनाउन लाग्ने समय र ज्यामीकोहिसाब: इत्योदिको पति, उल्लेख भएको छ । अरुमा, लण्डनसहरको वर्णन, बेलाइत र फान्सका बिभिन्न क्यासलहरुको वयान,विम्वाका पार्टीको वर्णन दत्यादिमा चाख राग्दा उल्छख छन्‌ ।त्यो सबैलाई यो कितावका छेरुक वरपरका, कुरामा पनि निकैचाख राख्दा रहेछन्‌ भन्ने देखिन्छ ।

, यी लेखक रसिक पनि रहेछन्‌ । आइमाईको बयान गर्नु पर्दासबै ठाउँमा यिनीले मन फुक्राएर गरेका छन्‌ । मेडिटरेनियनसुन्दरी--माल्टाका रमणीहरू देखेदेखि यिनले गोरा छाला भएकासीमहेछ देरुनथाले । त्यसपछि, यिनी उनीहरुको चन्द्रबिम्ब जस्तोमुख, कमलपत्र जस्ता आँखा र तेलका घारा जस्तो ( लाम्चीलो ?)नाकको बयान गर्दा कैले अघाउँ देनन्‌ । बेलाइत पुगेपछि कन्‌«जो देछ्यो राम्रो, ज्या देख्यो राम्न” हुँदा इन्द्वासन या स्बग नैयहीहो कि जस्तो लागेको कुरा अति रसीलोसँग बयान गरेका:छन्‌ । सुन्दरीहरुकी यस्तो वर्णनबाट, यो किताबका लेलकलाईसंस्कृत साहित्यको ज्ञान रहेछ भन्ने लाग्दछ । यिनले जङ्गबहादुरका,/तीन भाइ अँग्रे जका सभामा जाँदा जरासन्धका समामा कृष्णअजुँ न्‌ भीससेन गए जस्तै देखियो पनि भनेका छन्‌ ( पेज २२ )त्यसबाट र बीच-बीचमा यिनले दिएका पुराणका अरू उपमाहरुबाट यिनको संस्कृततर्फ राम्रो दखरू रहेछ भन्ने कुराको पुष्टिहुन्छ ।

सी लेखक वकालछती पनि गर्ने जन्ने चलाखहेछन्‌ भन्ने कुरा पिनको ठेखाइको एक खासारं मामूली ढङ्गबाट निकै महत्वपूर्ण रि पूर्ण कुरा"कुरा भनेको हौ कि होइन जस्तो परिदिनु सार ट्छौ पारखीकोकाम हो | त्यो यिनले गरेकाछन्‌ । बेलाइत गएका प्रतिन्तिधिमण्डललेआइमाईको बिषयमा आफूलाई अलि छाडा छाड्का थिए भन्नखोजेर, अनि त्यस कुरामा उनीहरुको विशेष दोष पनि थिएन“भन्ने कुरालाई उतले एउटा मात्र वाक्य लेखेर सिध्याएका छन्‌ ।म्बेलाइतका ठूला घरानाका आइमाईहरुको वर्णन गरेपछि उनलेलेखेका छन्‌ "तीनको छूप देषी र जोभन, भारी गहना-पोसाक,तिनका, सफाइ, मुषको श्री, देषदा दसै इद्रिय जिती रहन्यो सुकदेव-स्वामीलाई पनि मोह गराउन्या, अति सुरी, अति चंचली, तील्का"रूपको वर्णेन गर्ने ।सकीदैन” ( पेज २१ ) । दश इन्द्रिय जित्नेव्युकदेवजी त सस्तो ठाउँमा पुगेका भए आद्रमाईमा लट्ट हुन्थे“भने बेलाइत पुगेका प्रतिनिधि-मण्डलका अर्घीहरुलाई के भन्न“भग्न खोजेको जस्तै छ, लेखकले ! त्यसमा अझ तरुनी मीमहेरुसँग-जङ्गबहादुरले भेटेको कुराको सिलसिलामा छेखिएको हुँदा योप्याक्य अरू अर्थ पूर्ण लाग्दछ । यो किताब पढ्दा मनमा उठ्ने भाषहरुमा सबभन्दा टडकाराएउटा छ, त्यो के भने यसमा वर्णेत गरिएका सबै कुरा नेपालीआँखा हेरर नेपाली ( सय वर्ष अघिको नेपाली समाज ) को"निमित्त बयान गरिएका छन्‌ । नेपालमो नभएका) नदेखेका चीज-बीज देख्दा साँचै नै अचम्म लागेको कुरा नलुकाई स्पष्ट लेखेको छ। नेपालीहरुले कँल्यै नदेखेको चीज, रेल, देल्दा त्यसको करामत देख्दा जुन भाव त्यहाँ गएका नेपालीहरुको मनमा एकदमनिस्क्यो त्यसलाई त्यही छपमा कागजमा उतारेको छ: “४० कोसबाटो रेलगाडाम। चडी जाँदा ५ घडीमा पुग्याछन्‌" ( पेज १४) 1टूछा-ठूल। पयाबटरी, मिल, मेसिनरी नदेखेका नेपाली;फ्याक्टरीहरुमा राम्नरी काम भएको देख्दा भने होलान्‌ :काम गर्दा राम्रो पनि, बलियो ननि, चाँडो पनि हुँदो रहेछ",त्यही कुरा केही तल माथि नपारी यहाँ लेखिएको छ ( पेज ३५ )।यो सबै भन्नाको मतलब के हो भने--यो किनाब लेख्ने म।निसबोबर्णनको सत्यता र इमान्दारी तारीक लायकको छ।

नपालीहरुको छागि लेखिएको यो किताब ( यो किन छुहालेन, विचार गन कुरा छ ) मा बुझ्दै नदुभिनेनाम दिएर चीजबीजको बगान गरिएको भए उति काम लाग्नेथिएन । यो कुरा लेखकले राम्ररी बुझेका थिए । कोड्ला नबनेनेपालीछे “पत्थरको गोल” र त्यस्तै “टाइल”" नबुझ्नेछे “पत्थरकोभिङ्गटी ' अवश्य बुझ्दथ्यो । लण्डनको कर्पोरेसनको तारीफ रसरसफाइको बेली विस्तार गरेर त्यो बेलाका नेपाडी जनतालाईबिशेष चाख लाग्ने थिएन होला, तर सल्ठी र नाल ले बेरिएकोकाठमाडौं खाल्डाका नागरिकले लण्डन सहरमा "नाल देख्नु कहींछैन-। हिलो धुलो नर्क कसिङ्गर देख्नु केही छैन" ( पेज १६]भनेको सुन्दा पक्कै प्रभावित हुँदा हुन्‌ । फेरि, वेलाइतमाविज्ञानको खुब प्रगति भएकोछ, सबै काम विज्ञानको मददबाट;हुन्छ भन्नुको . साटो,-“कमार| कमारीको चलन भएको नेपालमा आगो पानी बतास अँग्ने जल कमारो तुल्च'एको छ ' (पेज१७)भन्नु बढ्ता अर्थपूर्ण हुन्छ । त्यस्तै पालियामेण्टलाई “कौसछ"“कचहरी भनी बयान गर्दा नेपाडीले केही न केही जरुर बुझ्थेहोलान्‌ । बेलाइतको राजकाजमा रती दुनियाँलाई पीर पिराउकेही हँदैन) त्यहाँ “कोतपर्व" सधैं मज्रिर्ँदैन भनेर लामोव्याख्या गर्नाको सारो रामराज्यको सपना देख्ने नेपाठीहहुलाई“रामराज्य तेही मुलुकमा रहेछ” ( पेज १९ ) भनेर गागरमासाएर अटाइदिने लेखकको कलमको जति तारिफ गरे पनि हुन्छ ।

नेपाली आँखाले हर्दा हुर्दै एक दुइ ठाउँमा भने छे:अँग्रेजी रिवाज नवमी भद्दा भूल गरेका देखिन्छ ! पर- पुरुषसँगवोल्नै नहुने नेपाली जननाको वानी परे छेवकलाई मीमहरुलेआई अफूहरुसँग बोलेको, मीठा कुख गरेको देख्दाहो न हो विनीहरू आफूहरू माथि असक परेन्‌ भवी गने झैछाग्छ । पेजर१ मा बयानमायस्तै भूल परेको जस्तो देखिन्छ । ले; “भारी गहना-बोसाक लायाका भारादारका स्वास्नी, छोरो, बृहारी सबैआउँछन्‌, श्री मिनिष्टर साहेबलाई हात्त समाति गुडमानी सलामगर्छन्‌ । सारा आंग सिर झुक्काइ बोच्छन्‌ । लोगून्याहरू बरपरलागि,बस्थ्या; स्बास्तीहरू अघिसरी षयर मिजास पुछ्न्या, गहेनाकपडा हेरी बडो षातिर गरि वोल्न्या । लौद डुक साहेनानहेरू प्निआफ्ना छोरी बुहारी राम्रा-राश्रा तस्खी-तरुणी अघि राषि इनलाई तपाइले प्रसन्द गःयौ कि गरेनौ भनि श्री सिनिष्टर साहेवलाईसोध्न्यी । दाहिन्या दाउ अघि पछि राषि दिस्या । यो लेखाइबाद

" पचि अझ सुब्बा सिद्धिमानमाथि नै बढ्ता श

लाई नजर चढाउन ल्याएको जस्तो देहोईन:।, त्यसवाट यस. विषयमा लेखकस्प्रष्टे थाहा हुन्छ । तर माथि भनि सकिएको छल: कुरा नेपाली आँखाले हेरेर नेपाली मनले !। उनकोदोष छैन, सय वर्ष अजिको नेप ली समाजमा हुनेको जो सुकैलेअंग्रेजहरूको त्यो रिवाज देख्दा भट्ट त्यस्छँ ठाम्द्रा हुन्‌ । त्यसले, कुराको प्रामाणिकतमाभन्दा आफूले जै देख्यो, झ्ाफूलाई जस्तो"लाग्यो त्यही काग्रजमा उततारी दिने बी लेक्खक्रको इमान्दारीतर्फ:हामीछे वदता ध्यान दिनुपर्छ । त्यो इमान्द,री तारीफ छायकको विय अफसोसका कुरा छ-्यस्ता लेखकको नाग हामीलाई थाहाछैन । यो यात्राको बगान लेह्ने को हो त्यो लेखिएको छैन ।अडकल मत्र काट्न सक्न्छि । त्म्रो.के भने यो छेख्ने मानिसनिश्चय पति सबारीसाथ बेलाइत भएको ब्यक्ति हो । बेलोइतगएकागज्ये पचि अँग्रेजी पढेका : ( पहिला नेपाली ? ) ठेपटेनलाँलख्िहँ खत्री र जङ्गबहादुरका विश्वेष जिइवांसपात्र भएका(“भक्त भानुभक्त नाटक्रमा आउने ) सुब्त्रा सिद्धिमाने राज:भण्डारी, यी बुझ जनामा बेसी अनुमान लगाउन सकिन्छ । त्यसमा त्यसका दुइ कारण छन्‌ । एक त लेख्नेतफेका सिद्धिमानलाई नै लगाद्वनु बढ्ता संभाव्य कुरा हो रमह्वाराजले आडर नदिईकन त्यस जमानामा कसले आफुखुशी [ई) _ महाराजको सवारीको वर्णत लेल्न कलम समाय्रो होला भन्नमिल्दैन । दोल्रो कुरा, अँसेजी पढेनालेभन्दा संस्कृत पढेकाले नैकपछपत्र जज अखर द्व्वादि भनी आइ्णाई हो हारीफ गर्नेसक्तद्वन्‌ । फेरि अंग्रेजी पढेकः ले छे बण्टा र फ्निट नभनी प्रहर रधडी भन्देनथे हो त्यस ज हेक, कुतै पनि अंग्रेजी पढेकोमानिसले लप्डनबाट ५०० कोस. गाको उल्लेखगरी ३ ] अथवा लण्डन ई २०० कोस्‌,( ४०० माइछ ) छ भनी आएनो भूयी (पेज ष४)देखाउ दैन थियोहोला । लेखक; जो भएपनि; यो पुस्तक लेखकको आफ्नै हस्ताक्षरमाहान्नो सामू आएको छैन । यो किदाप मूलकापीबाट कैले सारेकोहो भत्रे स्पट छ । पेज १५ म; र ५० मा अलरस: दोहरिएकापंक्तिउह नै गसशाई प्रम श ह्न्‌ । गो सान काम लेखक आफैंले गरेहोला १. किनभने, पससद “टर “त” ये"शशुद्धि बाह्देक अरू धेरै छपजहरू पनि सःर्नाीको गलतीले गर्दीनबुभिने बएक छन्‌ । देजसले नै प्रतिलिपि बजाएकोमा यस्ता नराम्चा मूरहद अनःयँ रहने, थिएव होलान ! मलकापी कतै छु । त्यसको पत्ता लागेमा शायद लेखकको नामकोपनि यकीन साथ थाट्दा हुन्थ्यो । हाल पाइएको यो प्रतिलिपिचाहि श्री सङ्ग विक राखाका घरबाट प्रत भएकोहो रयोपुरानो किशिम्रको तर रुछ भएको एक्सरसाइज चुकमा पेजकोदुजपटि गरी छैखउगे छ । माथिदेजि तलसम्मंका जम्मा! ५७;पेजमा प्याराग्राफ क्त छुद्धाइएको छिन, कतै कल चार चर्का

-दिएर बिषय छुट्याइएका छन्‌ । विराम चिन्ह कतै पनि छैनत्‌अनावश्यक ठाउँमा: दुइ तीन लवजसम्म थोप्लोदिइएको छ । पदयोग र पद्दविच्छेदको केही ठेगान दैन त्यस्तैहस्व दीर्ध र झरू शब्द रच्तामा प्नि कुनै एकनासेपन छैन ।अक्षर सह ( उटैँबो जरता हैनन्‌ तर हेछाई पाको मसीमा बाँसकोदाँकाको जस्तो देखिम्छ ।यी त भए सरसरी हेर्दा देखा पर्ने माम्‌ली कुरा । यो कित बकोमहत्व त किताव समग्न नपढी बुझिदैन ! गहिरिएर पढ्नेले यसमाश्रेरे कुरा भेट्टा उनेछन्‌ । इतिह्वासकारलाई जङ्गबहादुरको विषयमापरेका धेरै श्रमहरू हटाउन यल्ले मदद दिनेछ, त्यो निःसन्देहभन्न सकित्छ॒ । अछ कुराभन्दा पति, जङ्गबहादुरको बेलाइतप्रोत्राले अन्तर्राष्ट्रीय क्षेत्रमा मानिसलाई पहिलो बाजी नेपालकोअस्तित्व मान्न कर लगायो भन्ने मान्नु पर्नेछ । नेपाल ( जोकित्यो बेछा “गोर्खा राज्य" भनिन्थ्यो ) भन्ने एउटा ठूलो शक्तिरहेछ भन्ने अँप्रेज जनतालाई पनि पन्यो ! यस कुराको पुष्टिजङ्गबहादुर बेलाइत पुगेपछि वहाँका प्राइम मिनिष्टरले उनलाईभैद्न आउँदा भनेका कुराबाट र उनको विदाइको बखत महारानीभिक्टोरियाले भनेका कुरा ( पेज ४२ ) बाट हुन्छ । लेखेको छ :तपाँई याहा आउनाले बढ्िया भयो । वया अर्थले भन्या हिन्दुस-थानबाट तपाई जस्ता ठूला मानिस याँहाँ कोही आयाके। छैनन्‌ ।तपाई को रवाफ देपदा यहाँक्रा छोडा उडा सबेलइ गोार्षा भन्याकोठुक्लो रह्याछ भन्या घाक्‌ पनि भयो ।” ( पेज २०-२१ ) “नेपालीमात्रले नाक फुलाउने कुरा हो यो, जसके श्रय जङ्गबहादुरलाईनैछ।

(छ) इतिहासकै विद्यार्थीलाईभन्दा वाहेक भषागास्त्रपट्टि चाख लिलै-लाई पति पो कितःबफो अध्ययन लाभप्रद हुनेछ । घेर कामका कुराफेला पर्नेछन्‌ । सम्बत्‌ १९१९ साल तिरको नेपाली गद्यको रूप हेनखोज्नेलाई त प्रतिनिधि ग्रन्थ नै पही हुनेछ। १० साछतिर नैंनेपाली गद्य य्रति बिक्रसित भँसकेको थियो भन्ने कुरा यो किताव -बाट जान्न पउँदा सर्वंलाई आश्चर्ग र आनन्द लाग्नेछ । गद्यमासाहित्य भर्ने सक्ने खूुवी पनि त्यो वेलामा नेपालीमा रहेछ । अक,ठेठ नेपार्छ'पनको साहित्यको समेत सिर्जना गर्ने हाम्रा साहित्यिकहरुले त्यही बेलादेखि थ!।लिसकेका रहेछन्‌ । त्यस किसिमको झर्रोनेपाली प्रयोगको एउटा नमूना हो "तेलको घारा भै नाक" ।ब्याख्या व्यर्थ छ । त्यस्तो अर्को प्रयोग छ “आगो पानी वतासअँग्रे जले कमारो तुल्पाएको छ । सय वर्षअघि लेखिएको योएउटा त्यस्तो बाक्य हो जुम लेख्न सक्दा आजभोलिका लेखकलेपनि घमण्ड गरे हुन्छ । यो बाक्यमा अर्थको एउटा संसार लुकेकोछु। गद्य लेख्नमा पोख्त भएका साहित्पिक कलम नम यी जस्ताअनमोल रत्नहरू निस्कने थिएनन्‌, त्यो ठोकुबा गरेर भन्नसफिन्छ।यस किसिमको अनमोल क्रिताव पनि आजसम्म नेपालीहरुलेपड्न पाएका थिएनन्‌ ' त्यो दुःखको कुरा हो । तर यतिका वर्षे-सम्म लुकेर बसी ऐले भुल्केको यो रत्नको झुल्क्याइ निरर्थकहो्चन---पारखीहरुको नजर पन्यो भने ! नएकसल दीक्षिङ।श्री दरवार, पुल्चोक ! २०१४-११-२३-१

‍‍==छपाइ बारेमा== यो किताबको कुनै नाम थिएन । त्यसैले यसलाई एउटा नामदिइयो--“ जङ्गबहादुरको बेलाइत यात्रा" । 'बेलाइत” को अर्थयहाँ :इङ्गल्याण्ड मात्र होइन, ( जस्तो कि अचेल छ )।जञ्चबहादुरको समयमा, शायद. जे अध थिय्रो यो शब्दकोस्यह्ी अर्थमा यो यहाँ लिइएको छ । त्यो बेला यसको के अर्थथियो भन्नलाई यो शब्दको व्युत्पत्ति खोज्नुपर्छ । “ बिलायत" भन्नेअरबी लबज हो । उढूमा आउँदा मसको मानै “विदेश' हुन्छ ।चढ्को लुगत (कोश) मा“बिजायती “ को यत्ति अर्थ द्विइएको छः-बिदेशी, युरोपियन, ड्ङ्गलिसः पशियून, टकिस या चाइनिज ! यसबाटनेपालीमा पोर्न त्यस ताका यी सै अर्थमा 'बरिल्लोवत” को प्रशोगहुन्थ्यो होछा भन्न नसके पनि यति त सजीहँ संग भन्न सक्तिन्छ्नकि समद्रपारिका मुलुकहरुलाई बेलाइत भन्ने रिबाज त्यो बेलाहुनुपरछे । यस कितावमा ११ टापु बेलाइत र १९ टोपी बेलाइत भनेरशुट्टाएकोबाट पति यो कुराको पृष्टि हुन्छ ।

यस किताबल।ाई मृद्रित गर्दा गुरुकापी जस्तो हुबहु नगरीवाक्य, प्याराग्राफहरू ल्रुट्टाई विपयवस्तु अलग्ग छुट्टिने गरीशीर्षक र उपशीर्षक दिई पढ्न सजिलो बनाउन खोजिएको छ।विरामचिन्हको न.मै . नभएको लेख्लोट पड्न पाठकहरुलाई निर्कअसुविधा होला भनेर विरामचिन्हहरू हाल्ने साहरा गरिएको छ।तर इतिहासकार र भाषाशास्त्रीहुरुको खुक्खुहाकोअयालले बिराम

चिन्ह इत्यादिको थपथाप बाहक भाषाको हकमा जंस्ताको-तस्तैउत्ता्ने कोशिज गरिएको छ । पद-न्यास २ पदे-बिन्यास बाहेकयसमाका अरू ह्रस्व, दीर्घ, ट र्‌ त इत्यादिको कुनै शाष्धि गरुङछैन । गन्दका हकमग रेफ छुटेका र्‌ हुने ठाउँका रेक शिरविन्दु।इत्था दि थपिदिइएकोछ । त्यस्तै सातकोगफलतले मात्र भएका जस्ता भ जस्तो कि. “मुजिन्छ” कासट्टा भएको “सुनिन्द, “बाहाङ को सट्टा भएको “बाहाङ' इत्यादिछाई सच्याइदिड्रेएको छ । अछ, नेपाली उच्चारणले वयानगरिएका अंग्रेजी नामहरू छ (उदाहरणजिपार--जिंब्राल्टर; प्रिन्‌ सालबट--प्रिन्स अरबटे ६०) र कतैजस्ताको तस्वै छाडिदिइएको छ ( झचमण्ड टेरेग्रकोरिजिबन्त ब्यारेज घर; फ्तेब्लो को फाटन पुल $० ) । जे जति गरिएको छ साधारण पाठकलाई सजीलोहोषस्‌ भनेर नै गरिएको छ । भाषाको इतिहासको खोजी गर्नेचाहनेहरुको छागि त गुस्कापी न प्क्रागकसंग सुरक्षित रहेको हुँदाकेही अपठेरो पर्दैन होला जस्तो रा:

सम्पादक ।

घन्यवाद‍‍

श्री बालकृष्ण समज्यूलाई यस किताबमा परेको जङ्गबहादुरकोतसबीर यसमा राख्न अनुमदि दिनु भएको मा, कुमारी ज्वाला समज्यूलाई उहाँले सो तस्वीरको यति राम्रोप्रतिलिपि उतारिदिनु भएको मा, पशुपतिनप्रे स-्परिबारलाई यो किताबमा राम्ररी चाख लिईकाम गरिदिएको मा, र श्री श्याम प्रसाद लामिछानेज्यूछ।ई प्रुफ सम्वन्धी सबै भारबोकिदिनु भएको मा मुरी मुरी धन्यवाद ! ! ! पा्जकारजक ।

जंगबहादुरको बेलोइत योत्रा

गोर्षा भन्याको ठुलो रह्याछ

प्रस्थान

यालाको उद्देश्य

स्वस्तिश्वी मद्वाजकुमार कुमारात्मज श्री प्राइम्मीनिष्टर याण्डकम्योडर इन चिफ जनरल जङ्गबहादुर कुवर राणाजीबाट सम्बत्‌'१९०६ सालमा तजविज गर्नु भयाको अग्र ज पात्साहाको र हाम्रोसीबाना जोरियाको छ। इन्को फौज, पल्टन्‌,षजाना, हातृदृतियार:मुलुक; दौलथ, आम्दानि षरचे, थिति वन्दोबस्त क्या रहेछ पात्‌साहितषत्‌ वेलायेत्‌ काहा रहेछ, लन्डन्‌ सहर कस्तो रहेछ, ताहाका भा-:रावार दुनिजरा गेह्रको मीजाज कस्तो रहेछ, आजतक्‌ हिन्दूस्थान्‌कामानिस्‌ लन्डन्‌ बेलयेतृ पुगी आयाको कोहि छैनन्‌, इन्का मुषजमानू अकबारको बेहोरा सुन्दा सारा हिन्द्स्थानूका राजा नवाव,पात्साहाका मुलुक्‌ छीदा पनि अग्र ज्का अवस्यान अग्र जका बाद-साहका बल पराक्रम्‌ तहकीत गरि चिन्ह हिन्दूस्थान्‌, मध्येस, पाहाडभोट्रचीन, कसैछै सकेनन्‌ । अव श्रीभगवानुको कृपा भया.चार घाम .धनि गरला हिन्दुसंघानू बेलायेत्‌ ११ तापुका पातसाहाहरूका बेहोरा,कार्षाना क्या रहेछ बुझुला । बेहोरा बुझि दोस्त पनि गरूला भन्ग्रामनसुवा पनि गर्नु भयौ र आफ्ना माहिला भाई व्रीमृद्ाञ्कुमारकुमारात्मज श्री कम्यांडर इन चीर्फ जनरल बुंबहादूर कुवर रा:गाजिलाई मुल्कि कार्षाना, जँगि फौज पल्ट्नको आरा अपतीयार:गरिदिया । आफ्ना साथमा माई श्रीमद्राजकुमार कुमाराटमज थ्मैकर्णेल जगत सम्सेर जङ्ग कुवर रानाजी, श्री घीर सम्सेर जङ्गकुःवर राण:जी इ दुइ जना र बडा कपतान्‌ रणमेहेर अघिन [री २] कोजी करविर त्री, काजि हेमदल थापा, काजि डील्लीसिं वस्त्यात्‌लेफटेन्‌ लालसिं षत्री, लेफटेन करविर त्री, लेफटेन्‌ भिमसिं राना,सुब्वा सिधिमान्‌ राजभडारि, सुन्वा सिवनरसिं, षरिदार पृथ्वीधरपाध्या र-औ हुदा सिपाहि केटा स्मेत्‌ ज्मा जना २५ आदमीजीलीफमा ली मुलुक सयर गर्नालाई श्रीमद्राजकुमार कुमारात्मजश्री प्राइम मीनिष्टर याण्ड कम्यांडर इन चिफ जनरल जङ्ग वहाद्वरकुवर राणाजिवाट्‌ सम्बत्‌ १९०६ साल माघ मैन्हाका तारिष ४ कादिन: चिसापाशि कील्लाको वाटो गरि सवारि भै रवाना भैँ वक्सनुभयो । सिकार षेलबै प॒थरघट।का जंगलमा पुगि ४ हाति पक्रनुभयो ।२४४ वाघ र हरिन्‌हरूढेरै मानु भयो । ताहादेखि कडरबना गढिछाउनिमा प्राउला गर्नु भयो र ताहाका रैतीहरू आई सामेल भया ।सबहरूलाई षातिर गर्नु भयो । केहि रकम्‌ कलम्‌ पनि छोडी रैयतराजि राषी ताहावाट रबाना भै आफ्ना मुलुक छोडी अंग्र जकामुलुकमा ढाका भन्याको गाउमा फौज पलठन्‌ स्मेत्‌ ली छ्ाउनि डेरागरिवकसनु भयो |

पटना र कलकत्ता

तेस्तै रीतले ७ दीनमा पटना सहर कील्ला कमरेमा श्री माहीलासाहेवका हवेलीमा वास डेरा पन्यो । ताहावाट दानापुर गोला घरउत्तर तर्फका कोठीमा डेरा पन्यो । ताहाको अंग्रेज बडा साहेवहरूआई वडा षातीर गत्या । फौज पल्टन्‌ षडा गरि १९ तोपकोसलामी गग्या । सबै वनिआा मुल्कीसाहेवान्‌हरूले षुसी भै मीजात्‌गया । अव हजुर विलायत जात पाउ लाग्नुभयो, अव दुइ सर्कार-को यक चित्त दोस्त रहला भनि पल्टन्‌ दुनीनादार सुष भोग गर्नन्‌सबै कुराको बढिया होला भनि वडा षुसि भै षापिर गर्य। । अव 1३] चाटालाई चाहीन्या मदत्‌ जो चाहीँछ फर्माउनुभया हामी ताकीनगर्छौ भनी -बीन्ती गःया । सबारिलाई घुवाव सको जाहाज र रसदचाहीन्या सराजाम्‌ तयार गरि १ कपतान पाउ रष.बारिमा घटाईदी रवाना गरिदियो । अग्निवोटमा सवारि भै सुन्दरववको बाटोगरि कलकत्ता तर्फ पाउ लाग्नुभया ! ११ दिनमा कलकत्ता सहरका धानपाल घाट्मा उत्रनुभयो ।तेस वषतुमा कस्तो भयो भन्या कलकत्ता सहरका फौज पल्टन्‌तोपरेद्‌ षडा थीयो । बादसाहि वाजा वजाँउन लाग्याका थिय रतोपकाबढाइ हुन लाग्याको थियो । अंग्र जिका मुल्की साह्ेवान्‌, मीमसाहेव, लेदि साहेवहरू बगिका स.वारी भै आयाका थिया । सहर-बासी छोटा, वडा बिलकुल सामेल थिया ! सवा छाष आदमिकोभीड थीयो । तेसै बषत्‌मा वडा साहेवहरू आई टोप उत्तारि षातिरगया । वडा पुसिनामा भयो । अव लंडन्‌ बेलायेत पाउ लाग्नुभयापछि दुबै सर्कारको वढिया भपो । पछि परन्तुस्म्म यक चित्तरहन जाला, दोस्तमा षलवल हत्रेन। २ तका भारादार, फौज,पल्टन्‌, महाजन, दुनीदार सबै राजी रहनन्‌ । आजसम्म हिन्दुस्थान-का पातसाहा, नवाव, राजा, भारादार कसैले वेलायेतको मनसुबागन्याका थीयण । आज हजुर वडा प्रतापी अकलमन्द हुनाले वेलः-येत जानाको मनसुवा राष्नु भयो । बडो फाइदा हुन्याछ । क्याअयेंले भन्या, जस्तै महतारिका गर्भमा दस भास रहदा केहि देबि-न्दैन, जन्म भयापछि नजर घुल्दा पृथ्वी, आकास, चन्द्र, सुग्यैकोघर्म नपाउदा त्यो वालषलाई बडो आसर्य्य हुन्छ, तस्तै गरि पाउलाग्नु हुदा वाटामा समुद्रको वाहाड हुन्छ, नाना तहको जान वरदे्ीछन्‌ । समुद्रको स्वभाव बुझ्दा आफुलाई ढेरै अकल वढ्छ ।बीचमा ५।६ पातसाहाको मुलुक देषीहन्‌ । 1४] वेछायत पुग्यापछि वाह सीपी बेलार्यतका रजीडन्ड, भारा-दार 'महाजन्‌ बस्याका छन्‌ । तीनहरुसित मेट मुंलाकात हुदा त्योमुलुक देषदा ढेर फाड्दा: हुन्याछ । अव उप्रान्त हेजुरलाई जोचाहीँछ सो माफिक् फर्माउनु मया हामी ताकीती गला ।सहर-कलकत्ताभा 'भयाको, चिर्जेवीज नजर हु भन्या नजरगराउला; औं गढि;! कील्ला, फीज, पल्टन्‌, षर्षजाना, हातत हति-बार,-कलषर,' मास, तमासा, नजर गँराउला। हंजुर जाहा पाउलाग्नुहोला : साहेवानूहरु बडो षातीर गर्नेन्‌ । वेलायत जादावाटामा चडावडा सहर छन्‌ । ताहा बडो साहावान्‌ लाठ डुक जर्गेककेर्णे बीच जगा जगाका पातसाहासिंत भेद्‌ मुलाकाट्‌ होला ।हजुरलाई १९: तोपको सलामी दिन्‌ । गढि, कील्ला, नाच, तमासाफौज, .पल्टन्‌ नजर गराउनन्‌ । जंगा जगमा जाफत गर्नेन्‌ । बडोषाक्तिर गर्नन्‌ भनिः लाठ डिपटि पारमीन्ट कौसलीया साहावानमैह्रले-बित्ती आप्या -। . डेरासम्म पु्याई डेरामा झारू वढारू गर्न्याटहकुबा-र डेहुलीमा पहरा राँषि बिदा भँगया । भोलीपल्ट अँसि गोटा षसि, '१० मुरि चावल, यही भंसारच्यूरा, नुन्‌, घ्यू, तेल, बेसार, हलवाईका रोती, मोरा, अचार,दही, केराउ, षोर्साती, तमाषु, पान; सुपारि, फलफुल, मसला- जोचाहीन्या सराजामूसग भारि ज्याफत, दीया । नेपालदेषि पाउरष्बारी गयाका रैफरु पल्टन्‌ वादसाही बाजा वजाउन्या वाज;-बाल लाजिग गँह्न, ताहा रह्याक्रा टहठुत्रा गह, हेहुडीदार वारिकामाछि ६०५० जना सबैलाई २०२५ दीनसम्म षान्या सराजामपुग्यो यादै रह्या । तादेघि र गडी रात जादा श्री प्राइम मिनिष्टरसाहेव उनैका २ भाइ पगरि गैहरई नाच तमासा हेर्दै आउनु | [५1 भन्या लाठबाट निंमता पढठाया र्‌ पाठाउ लगतुभयो ।सबै पगरि स्मेत्‌ दर्घारमा पाउ लाग्नुभयो । ताहाका साहवानहरूतिनका मीम लेडी साहेवहरू भौरि गहना पोसाक लाई हजार बाह्लसंय बादसाहि वाजाका चालमा बैठकमा नाच तमासा गर्ने लाग्या-काँ थिया । तेस वीचमा श्री प्राइम मिनिष्टर सहि पुग्नुभयो र्‌छाठ साहेव लेडी साहेवहरूले गुडमानी घातीर गरि कुसिम] वसाईनाच तमासा देषाया । ताहा पान्पा सराजाम तयार थियोरग्लि चान वस्या र सपँले हातमा 'श्रापक्का प्याला लि वस्या चक-सहेव टन्परो- र कुइन वीकटुरियाकि ७ रहे, प्रिन्‌सालबट्की ० जैरहे,लाठ दिलहुसिकी ” उ.रहे, नेपालका श्री प्राइम मिनिष्टर याण्डकम्याँडर इन चिफ जनरल जङ्ग बहादुर कुवर राणाजीकी जैरहेअनि चारका नाउ प्याला उठाई सवैले षाया । भोज षादामायस्तो रीत रहेछ । ओल्िर कलमेःता सहर छाउनी, अडा, कील्ला, वाघवगैँचातलाउ, सहर, बजार, पातिका कलघर, कपडा बन्या, केप बन्या,रुपजाका ठ्क माया, पैसाका टक मार्न्या, चीटि कागजमा छापमार्न्यी कलले गया काम्‌ भीत्र बाहीर सबै अनौज काम देषाया ।ताहादेषी श्री प्राइम मिनिष्टर साहेववाट्‌ म श्री जगंनाथजीकोदसँन गर्नु जाँच्न । जगा जगा मियानाको डाक वसाई देउ भनिमर्जी भयो र वही घडी डाक्को रमाना भयो । कलकत्तादेषी ४दीतमा ठाकुरका पुरिमा पुगि दसेन गरि तित्य पुजालाई चारहजार रुपैजा अठका राषी चार दीतमा कलकत्ता दाषील हुनुभयो ।तीहादेषी २०।२२ दीन मुकाम भय्रो । जो चाहिन्या सराजामक नि निति की १. शराब ( रक्सी ) 1] ३, प्रिन्स अलबर्ट ।२. (?) ४. डलहाउसी ( ?) [६1] असवाव . हैटन भन्या धुवा कलको जाहाजमा भर्ती गरि तेसैजाह्ाजमा सवार भै वेलायेत तर्फ पालनुभयो । य जह्दाजमा त्यो जाहाज कस्तो थियो भन्या २०० हात लामो, ४० हात्तगज, ७ हात उच्चा, हजार बाह्र सये मानिस वस्याका थिया । जिपीछ्छे पलंग, बीछ्याउना, षान्याकुरा १ दीनमा ३ वषत मे.वा पनिद्वार भात षाया सेटि, मासु, घ्यू, चिन, फलफुल ज्या इच्छा छसो पान दिँछन्‌ । जाहाजेमा वातसाहि बाजा तयार छन्‌ । अग्रेज-का मीमहरू, साहेवानूदरू नाच तमासा गर्दैन्‌ । कोही वन्दूककोतारा हाँछन्‌, कोही किताप पढदहन, कोही कीसिमा वर्सि हाढापाँछन्‌, कोहि देसदेसका कुरा कथाहा शास्त्रका कुरा की ताव हेर्छन्‌ ।बाह्न सये मानिस तेस जाहाज्मा रह्म का हनु, आफ्ना कःम गर्छन्‌,षल्यांमल्याँ कोही गर्दैनन्‌ । यक म।निस्‌ पनि वोलदैनन्‌ । घल सि-हरू कोही मर्देगान ट कछन, कोही घडीमा धन्‌, कोही जहजफर उल्या बलमा, वर्यका हन्‌, कोही दुर्वेत हेरि वस्याको छन्‌,कोही गोलव ल छ्न्‌, कोही कःन्या सराज/म तयार गर्छन्‌ । कसँछेजलका जन्तु, षसि, भेड, वोक. पत्याकलई अहःरा पतिदिंडन्‌। कोही दुहुना गाई, घोडा जाहःजका छगरमा वस्यक'छन्‌ ।: वेषतम/ तीनलाई घासदाता दिंछन्‌ । कोही जालगरमा वस्य का हन्‌ । गषतमा चढ: उद्न्‌, वषतम) षस लदटन्‌ ।त्यौ जहाजमा चर तोप रह्याका छन्‌ । ती तोपम- गोलंदाज,पलासिकाठी प्रहर तहय.र रह्मको छन्‌ । वपतम तोप हान्छन्‌ । १.१)

[७1 जहाजी डाकुका भयले डाकुसंग लडाइ गर्ने भनि ति तोष रहकाछन्‌ । आफ्ना आफ्ना काममा रुजु रह्याका छन्‌ 1 कसैले अह्वाउनुपर्दैन, आपना पालासित आजै प्रहर षडा छन्‌ । यस्ता रितले जहजचलाउदा रात दीन गरि २ सये कोस हीडदछ । यस्ता रितले हिड्दा निरालये समुद्रमा पुग्यो । डाडा, पाहाड,रूप, वृक्ष, जमीन कहि छैनन । जलमा सुर्य उदाउछन, जलमाअस्ताउछन। । जलका माछा तोरि चरा जत्रा २३ हजारका फौजगोलीका दरेससम्म उडन्या कोही माछा वल्देल जत्रा बेगालदागाल उड्दै भागन्या । ' बग्नल भन्प।को माछा नजिकमा देषीमेतडा कोस टाढ। तेस माछाले मुषको पानि बाहीर सास फेर्दाफल्पाको घरहरा जत्रो अछगो फोहरा छाङ्याको देषिंध्यो । त्योजाहाज चलदा पछिल्तिर होर्दी दहि मश्या जस्तो सपेत्‌ कोस भरसम्म ज हाजक; रूलक: जोरले समुद्र मथिजादा फीन उठ्न्या, हावाआउद; बड/ बडा पाहाड, जस्त: समुद्रको लहरि आउदा जाहाजकल ठाडो नैले तेह्लो हेदा कसलाई रिगटा छाग्त्या, कसैलाईबान्ता हुन्य , कसैलाई भ.त नस्चन्य, साङ्लो हाबाँ अ उद सुत्या-मा पलंगव ट षसाउन्य, थापलो ठोकीन्य: उडालन पलगका षुट्टोसमाती अउिनु पर्न्यी । हावा नलाग्दा भन्या वडा आनन्दसितकौसिम। हावा घाई समुद्रको तमासा हदै यस्ता रितले रहनुहुथ्यो । रोजक, वन्दुकक गोली दुइ तीन्‌ संगै श्री प्राइम मिनिष्टरबाद्‌समुद्रम बोतल फ.छी कैल्है समृद्रेलम; बीतल फुदाईं चादमारिगर्नु हुथ्यो । अंग्र जहरू पनि हामी बन्दुक हानाम) घुव छौ भन्या १. ब्वे(?)

[वय सेषि भाका जोरि आंउथ्या । कसैले सकेनन्‌ । सबैले वहुत वयानगया । ती अंग्रेज, मीम, सहिवानहरू आपसमा कुरा गयमिष्टर सहिव उमेर भन्या क्वा छ, काम भन्या नजान्याको केहीछैन। कुरा पनि बहुत हेस्यहार, दीलका पनि बहु सुरा भयाका छन्‌ ।कुरा गर्दामा भन्या सबैलाई मोह गराउने यस्तो मोहरूपी 'छन ।बादामा भन्या कसैलाई हेने दीदैनन, पनि छुनन्‌ दीदैनन । केहीमेवा, भाजी, तरकारि, फलफुल भडारवाट दील,ई छ,टलुट होलाभर्ति दीदा गड्त्‌ । गाइ पनि आफैँ दुहेछन्‌ । उमेर' भन्या वडाबडाव्रादसाह/का जस्तो राषछन्‌ । कुरा गर्दा बडो सेषिसित बोलछन्‌ ।हिन्दुस्थानूनी जस्तो लाचारि छैनन्‌ भनि आपस्मा कुरा हुदा जान्याजाँन्या भंग्रे जले भन्या--प्राइम मिनिष्टर सुतंतर राजका हुन्‌ । इन्कादर्बारमा राजादेषी मति इमाथी अरू कोहि छैनन्‌ । जंगि, मुलकिप्राइम्‌ मिनिष्टर कीसलदेखि माथीका हुन्‌ । यस अर्थले आफ्नासद्तुमा रह्योका छन्‌ भनि जान्याहरू भंछन्‌ । कलकत्तादेषि ६ दिनका वाटा समुद्रको कौनारामा चिनापट्टनसहर भारि गुलजार रहेछ । तहा बडा--वडा महाजन वस्याकाछन्‌ । ताहा मेक लाठ साद्रेव चार पल्टन्‌ ली छाउनी हाली बस्या-का छनुँ । ताहो अगिनिबोट्‌ जाहाज यक दीन समुद्रम। मुकाम गरिईसद, पानि भजीतकोरि पथरका गोल जाहाजमा भरि लंका टापु-सम्म पुगत्या गरि चाहीन्या चीजवीजानु पर्न्या रहेछ र जाहाज!कीनएरा भयो । ताह! लाट साहबले नेपालका श्री प्राइम्‌ मिनिष्टरसहेवलाई लयनगडा गरि सलामी गत्या । १९ तोपको बढाई १. उमेद। २.? [९] सलामी गम्या । लाठ आफ्नु वगीमा चढि भेट गर्ने आपा । मुल.-कात्त भयो 1 वहुत षातिर गन्या । डेराडडा पान्या चिजको जाफतगर्या । ताह. गढि, कील्ल।, सहर, छाउनी, हाट्‌, दोकाउ , वजार;फौज, पल्टन्‌ सबै देषाया । ताहाका छोता बडा मातिस्‌ सामेर भैसलाम गस्या । लापौँ मानिसको भीडा भयो । ताहादेवी लकाटापुतर्फ स वारि भयो । लंका र एड्रेन ७ दीनम/ लका टापु पुगनुभयो । त हा पुग्दा कस्तो भयोभन्या सवा लाष मानिस सामेल थिया । वडा मानिस्‌ घोडामासवारी भै आयाका थिया । मर्दाना जनाना वरावर थिया । येकतर्फ छाउनी पल्टन्‌ षडा थियो । वातसाही बाजा बज्न लाग्याकोथिय्रो । तोपको सलामी हुन लाग्याका थीयो । तत्रै वीमा जाहालाठ्‌ सहिव स.बारिलाइ वगी ली भेट मुलाकात गर्ने आया । उनकासाठम)। अरू बडा साहेबहरू पनी थीया । ती नेप लका श्री प्राइम्‌मिनिष्टर साहेवसिंत आई हातमइ समाति गुडम/नि सलान गन्या ।घयेर भेट्मी प्याट्रै भयो । यक वंगीमा स.बारभै सहर,छाउनी, हट,बजार, गढि, कील्ला, फौज, पल्टन्‌, घर्षजाना सबै देषाया । परेट्म,सलामी गर।या । डेरामा लगी सव चिजको जाफ्त दिया ।आफ्नाआफ्न। घर गया । त्यो मुलुक कस्तो रहेछ भन्या जंगल रहेछ । जंगलभित्र सहरछ। तेस सहरका बजारमा चिज वस्तु कोही - थाहा ठेगाना छैन।आडाको वजार, कपडाको वजार, पत्थर, काठ, गोलको वजार १. ताहा (?) २. गुड मनिङू ? ३.? भरिपुर्ण भयाको अति गुलजार छ । तेस जंगलमा मस ला च्वाच्‌सुपारिँ, मरिच, जायफ्छल; छोहरा, बदाम,' नरि बल, सुघमेछ,सपुन मसल छन्‌--मै.वा, आँप, कटहर, सुनतला, नासपाति,स्याउ, दाष, दासिम्‌, अंगुर, पेस्ता । तेस जंगलम, होती, गैजरायो, वाग, भालु पनि बहुत्‌ छन्‌ । चराहरू पनि जात- जातकाछन्‌ । तेस जंगलको त।पुमा १ दीनमा ३ काल छिन । बाल्न मात्‌बरोबर रहेछ । बेह्वान प्रहरमा जादो हुन्या, सितकाल मध्यानमागर्मी हुन्या, पुसकाल चौथा प्रहरमा वर्षा हुन्या, असारको मेघ भैगर्जेन्या, बीजुली चभकन्या, वाःहै मैत्ह। षत रोपन्या धान पाकडोरहेख । गडिको पर्माना रातदीन बरोव्रति घडि सबै हुन्‌ । अधघि“तेस मुलुकमा राक्षेसकी राज रहेछ । राक्षसको प्रन्टवभयो पछि ४ सय वर्ष बेरान भयेछ । फेरी सिजाली मल्ल मनिम्‌ताहा आई रजाई गन्याछन्‌ । पद्ढी ति सिजाली राजा २ भाईलेमुलुक वार्डी दुई राजा भया हन्‌ । फेरी यक्ष भन्या अक्नै तापुःसावादसाहले त्यो मुलुक मारी जक्ष राजा भयाइन्‌ । जक्षलाई माडीअंग्रेजछै रजाई ग्याका रहेहन्‌ । अंग्रेजको यक छाठ्‌ सहिन,जणल,“गोरष पल्टनू, कोला पल्टन्‌ राषी छाउनी वनाई वस्याकारहेदन्‌ ।'त्यो जगा धेरै बेरान छ । गुलजार हुदैछ । तेस टापुमा२ दीन मुकाम गरी ० दीनलाई भारा, तर्कीरी, रसद, पानी,जाह जमा भरी ताहादेषी पस्चीम्‌ रम्ता चलां भयो! द दीन्मा'अइइन्‌-भन्यो तापुमा पुगीयो ताहा अग्रेजका चारपरल्टन्‌ गोरा रुह्या छन'। परक जर्णेल, यक्क कर्णेल ,मालीक रह्याद्टन्‌ ।ज,ज वीनारा पुग्दा तोपको सलामी दीया । पुतता तोप कुधि छाईसाना जाहाजमा चढी ती जर्णेछ, कणल मेट्‌--पुलाकाट्‌ गन आया । [१] बहुत षातीर गन्या । तेसै जगाका बीस्तार बीन्ती गया । त्यो तापुकस्तो छ भेन्या पत्थर मात्र छ । ताहा रूप वृक्ष, झार पात केहीउन्ने दैन्‌ । माटो छैन । तेस जगामा अंग्रे जहरूको जाहाज आउदाजहाज दाकुखे लुती मागि समाती दिदा तम्हाक। वादसाहासितलडाइ गरि जीती तेस जंगामा ४ पल्टन्‌ राष्ठी गढी कीक्ला वनाईअंग्रेज वस्याका छन्‌ । ताहा भाजि, तर्कारि, साग पाट्‌, फलफुल्‌-को बधैचा बनाई भाजि, तर्कारि लाई नीर्वाह गरि वस्याका छन्‌ ।वरावर पहरा 'घोपि वारुद्‌ हाली पहरा घोपि गढी; बोह्ला बनाउनेलांयाको छ । अंग्र जका हीकमतलाई सारा जोहानमा सकदे नन्‌ ।इजिप्ट र मालूटाताहादेषी आठ दिनमा सुझ्ज वादसाहको मुलुकमा पुगीयो ।तेस जगामा जाहाज फिरिन्द्ो रहेछ । त्यो जाहाज वेलायत्‌ पुग्दन ।ताह्वादेषी ३० कोस जमीनमा वस्ति पनि छैन, -पानीपनि छैन । तेस जगामा सुइज वाछा"लाई अंग्रेजले तीन लाषरुपमा दी त्यो ३० कोस जमीनूमा ६६ घाँडा लाग्याकी वगी ८डाक राष्याका छन्‌ 1. कलकतादेषी गयाको जाहाजका मानिस,असवाब ती डाकका वगिमा चढाई ६ प्रहरभ्मा "अरुषजजरिनदीमापुन्याइदीया । ताहा १ बडो सहर छ। बदसाह। तेहि सहरमा बस्या-का छन्‌ । मुसलमानदेषी अर्को जात छैन्‌ । मातिस राम्रा-राम्राखुन्‌ । जनानाहरू मुष कपडाले छोपी हीडदछन ! तेस जागामाभाजि, तर्कारि, फलफुल, गहुकी पती गर्न्या सम जगा छ।हात, दोकान, वहुत्‌ गुलजार सहर छ । पर्षाल मजगुत जगावि 0 न न नी १, इजिप्ट (?) २. बादशाह ।३ प्रहरत३ वण्टा ४. अलेकतरजेड्रिया(?)

[१२] सहेछ। ताहाका वादसाहाले श्री प्राइम्‌ मिनिष्टरल।ई मुछाकात्‌ गरिबहुत षातिर गरिया । मासिना चार्वल, आटाहरू, चीनि, मेवाप्रसस्त. गरि जाफ्त दि'.ताहा.. १ दिन मुकाम गरि नीलनदीका साना जहाजमा बहिता' गरि समुद्रमा पुगे र ताहावैवर्धतृवाट फिरोजा भन्याको ठुलो जाहाज आयाको रहेछ । तेसजाहाजमा स वारि मै चलान भया । ७ दीतमा माल्टा भन्या सहरमा पुग्दा क्या तृमासा देपीयोमन्या समुद्वका तीरमा अनौठा घर, सहर, वजार, “गघी, कील्लाभरि वजार, अनौठो चलन, पोसाक, वाध-वगँचा, ताहाको षेती,ताहाकी जनावर मानिसहरू . देवदा अति सुन्दर जनानाहरू पनिआइ षचीतू्‌ भयाका भारी गहना, पोसाक लायाका चंद्रमा विच'जस्ता मुष, तेल्का घारा जस्ता नाष, झपालपज३ जस्ता नेत्र भया-का अति सुन्दरी जो देष्यो उस्तै । बोलायतको नजिक्‌ हुनाले केहिझलक देषदा पनि जयना जस्तो । बहादेषी छ ढीनमा जीवपार”अयाको सहरमा पुग्यो । १ पल्टन्‌ ताहा वस्याको रहेछ । त्यो जगादेषदा पनि केहि मोह गरायो । ताहा ५ घंटा बसि कुच भयो । त न क 00 0 त१.(?) र्‌ गढी] ३. कमहपत्र (7)४. सपना ? ५, जिब्राल्टर्‌ ? बेलाइतमा लडन प्रवेश ४ दीतमा वोलायत्‌ उत्रन्या घाटमा पुग्दा कस्तो भयो भन्यासपनामा पो आज्यू की अथवा धर्म म्मायाको मया पछी इ द्र सनमा पुगीन्‌छ भंश्या इ द्वासन यहि हो की भन्या जस्तो लाग न्‌ । क्याअर्थले भन्या ताहा अति राम्रो सहर छ 1 हत, दोकान्‌, वाघ--बगैचा ताहाको मानिसको रूप देषदा ज्या देध्यो तसवीर देषिन्या ।ताहाका जनानाहरू श्री प्राइम्‌ मिनिष्टर साहेवर्का नजीक्मा आईसलाम गन्या । तीनका रूप देघदा मीज्याद, षातिर गत्याका सुन्दाइ अपसरा हुन्‌ की भन्या जस्तो लागन्त्र » चंद्रमाका विम्ज जस्ताउज्वर मोहडा, वडा--वडा तामा नेत्र, तेलका वारा झहि नाक्‌,घाटीमा तीन रेखा! भयाका, हातीके सुड्‌ जस्तो छाति, कम्वरछिन्याका, जांग फुग्याका, वडा 'पल्लेवर' उच्च, पान षायाजस्ता लाल ओषा२,मिल्याका दात । पोशाक --लहंग!, मोजा, पजा,सुमाल्‌,'कपलमा अति सुन्दर टोपी, गह२, कुचोन्‌, साटन्‌, रेसम्‌,काला धतुका झलर भयाको पोसाक आगमा रसाया जस्तामोल्याका, वडा हिसि भयाका, नम्र भै वोलन्या । १२ मात्र होइ-नन्‌, सबै उस्तै छन्‌ । यस्ता रीतका मानिस हजार वाह सय/आइपडा भया । नराम्रा दुवला देघनु कोहि छैन्‌ । जो मानिस देघ्यो १? २.ओठ (?) ३. गहुन (?) [शक] राम्रो, ज्या चिज देष्यो राम्रै देषिछ । यस्तो तमासा देषदा मत्रलाई मोह भयो। , यस्ता जगाम। जाह,जदेषी उत्री यर्क वडा हवेलिमा डेरा भया रवबीहनको भान्साको तमारी हुन लग्याक' थीयो । श्री प्रइममीनिष्टर 1 मेगलोट्‌ भन्याका अंग्रेज जर्णेलका छोर १ थीया;_छेफटेन लालसिं ढूर अंग्रेजी पढताका हुसीयार थीया, इ २ जना- लाई ताहादेषी लेष्ैन सहर ४० कोस भोली हामी आउला तीमीहरू अल्है रेखगाडामा चढिजाउ वाहन सरकारबाट डेरा घटायाको भया हेरि क्वर ल्याउनु नेषटायाको भया यर्क असल्‌ घरको ठेकाना गरिआउनु भनि दुइ जना गरि आउनु भनि २ जनाल,इ पठउनु भपोरगया। ४० कोसकौ वाटो 'रेलग"डामा सवारी भै जादा ४ घडिमापुग्या छन्‌ ! बाहाका कारीदाहरूलारई सोध्या र आहा डेरा तयारछ, श्री प्राइमू मीनीषटरको सवारी: अँल्है झीकाउछ्न भन्या छन्‌ रतारमा गै तारबाट्‌-ताहा गोर्षाका श्री प्राइमू मीनीष्टर साहब आईपुग्नु भपछ, गाहा रिवन्ट कारिज घरमा डेरा षटायाको छ, रेल-गाडाम। सबारी गराई चलाई ल्याउ भन्या कै.वरतर" साट्रेबलाईतारमा कुरा तिनूँ,मीलीटमाः आयाका छन । त्यो साह्रेव डौडीआयो र लडन सहरदेषीः हुकुम आयो, अल्हे रेलगाडामा, सवारि भै५ घडीमा ४० कोस लंडन्‌ सहर क्यारिज चरस; आइपुग्नु भयो ।त्यो घर देषदः वहुत षुसि हुनुभयो । १४1]ड्य र शहर चीलायत सहरमा श्री प्राइम्‌ मीनीष्टर साहेबलाई डेरा कस्तोषटायाको रहेछ, भन्या वहत्‌ रमाइला ठाउमा लंडन्‌ सहरका विच-माँ तीमस' नदिका तिरमा रीजबन्ट वयारिज भन्य,को नामोदघर रहेछ । त्यो घर कस्तो छ भन्या पत्थरको गाडा“ पथरैफोछाना; व्रजलेप लाग्याको, पतला भयको, उतरतिर, सुन्दर बगैचातीमस नदिको “पाहाड,पुबेतिर अएवलपाना, दक्षिणतिर मृल गल्लीकोबाहाङ, पेश्चिमगरि बडे पतागीरि' ग्यास बत्तीको रोसनी ज्ञल्य:-को, वाहाँडघर चीत्रेक्रार भयाको, कोठापीछे, झुल, चादनि,पफ्लंग, विछ्याउन्या, सतर जि, ग्छेचा विछ्याइ राष्याको । मेच,कबज जगो--जग,म राप्याका छान्‌ । काँचका झारि, कोपरातृयार छन्‌ । कोठाइपीछे तसबीर तास्याका --कोठा २०।२५ छन्‌ ।भारी वैठक, तसबीर भझःडवती चारै तरफ बडा-वडा आनालाग्याको मेच हाल्याको, भारी गर्छेबा बीछ्यायाको, अती सोभाभय,को. बैठक छ । गेस घरका सुसाप्या २ स्वास्ति“लाई र २ लोग-बन्यालाइ दर्माहा मेन्हाको चलीस रुपैजा स्वास्निलाई -असीरुप, तेस घरको. वाल मैन्हाका १२१०, तेस.घरमा वसछन्‌ उनैलेतीनु पर्छे ।त्यो सहर कस्तो छ भन्या वषान्‌ गरि सक्नु छैन । समेलक्षणले जुक्त भयाको । तिमस नदी उत्तरबाहिनि भै बह्याकी छन्‌ ।३०४० कोसको चौडा मीर्दा भपाको ज्यावद घर छन्‌ । पक्कि १. टेम्स | र, गाह्वा(?) ३. बाहाड(?)४, बटाङ्चिनी । २. स्वास्तीमानिस॑। ६. लास्नेमानित । [१६] हूवेलि, सहरका बीमा वेकस्था, घर १ पति छैन । परधरैको गारोपर्रैको छाना, गारा, मीत्तौ व्रज लेप गप्याको छन । पथरकाऔगटि छानामा मील्याका,सीसा -ढाल्पा जस्ता । सारा सहरैँ घरअमाका झाँल ठाग्योका छैन्‌ । सारा सहरका घरमा सुन-खादीका-कीलिम्वा गरि चीश्षेकार भपाका छन्‌ । चोक, पटांगीनी, गल्िसारा. पधरैंले छारँभाका छन्‌ । नाल देघनु कही छैन । भीत्रभीत्र। दबाई तिमस नदिता निकाल्याका छन्‌ ।. हीलो, धुलो, नर्क, कसि-1.गर देघनु कहीँ छत घर घरै चोक, पटांगीनी, साना बगैँचा, फेल" फुल; पानलता छोग्याका छन । रूषमा पहेलो पात छैन । भैमासुक्याकौ पात छैलशरसफा गरि राष्याकापछन्‌ । जात जातका फुफुली रह्याका छन्‌ । गल्िमा तिन्‌ सडक जोरि बन्याका छन्‌ । क्याअर्थ अन्या यक्र सडकमा पैदल मानीस्‌ हीडदछन्‌, यक सडकमाघोडा संकारि चछि हिड्छन्‌, यक सडक्‌ ,बगीका स.वार हिडदछन ।रात-दीन बराबर, लौषौ वगीका -स.वार बन्याकै छन्‌ । आठोप्रहर मानिस, दगि षाली हुदैन्‌ । क्या अर्चले भन्या रात दिन यकैउज्यालो छ । गास वत्ति गछिमा लयन्‌का लगन्‌ नल्याकै छन्‌ ।सारा घर-वेरका झयांल-इयाँलणा भररात वल्याकै छन्‌ ।ई चंद्रमाजोति जस्तो तेज भपाका सारा सहरमा तिहार दिपमालीका गन्याजस्तो---सदा कोठा, चोटा, कौसी, अटाली, भडार, जाजखान,अस्तवलघाना, चोक; प॒टांगीनी तिमस नदिका ,वारी-पारि पुरुसाधु, सहर भीत्र, वाहिर--सर्वत्र ग्यासबततिको रोसनि जल्याकैछ । न ॥ 1 उँट पति दोहोरिएको छ। | १७] अति सुखी जीवन 'यापानि भन्याका नदिका पानि तावाका ढुंग्राबाट तलाउमाबैचियाकोछ । तेस तलाउक। वरिपरि सबै घरमा नहरलाई तावाकाढुग्रावाट झीक्याको छ । चाहीयामा टुटी घुमाइदीयो, पानी लीयो,फेरि वंद गरिदीयो । दाउरा भन्या तेस मुलुकलाई चाहीदोरहे (न)छन्‌ । क्या अर्थले भन्या पथरको गोल हुदो रहेछ । तेल वलेझै वलदोस्दैछ। सुघर पनि,सस्तो पनि । तीमस नदिका क्कपाले जाहाजमाहाली ल्याउछ्न्‌, घर-घर पुग्यइदीछन्‌ । त्यो गोलको घानि लडन्‌सहरदेषी सय डेढ सय कोस टाढा छ । त्यो गोल्ले भात पकाउछन्‌ ।हापन्‌, मेगजीनको काम्‌, फलाम सिसा ढालन्या, घु वाका जाहाजचलाउन्या, ग्यासवत्ति जलाउन्या, नाना तहको कल चलाउन्यातेहि गोल छ । घर वन्याउना काठ, जाहाज- रेलगाडी बन्याउन्याकाठ ज्यावड्‌ १५ सय कोस समुद्र पारव्राट्‌ जाहाजमा हाली समुद्रछेख्याई दीँछन्‌ । आगो, पानि, बतास अंग्रेजले कमारो तुल्याईराष्याको छ। तेस मुलुकका मानिस्‌ भारी कोही वोक्दैन्‌ । भारी जाहाजरेलगाडा, वगि मात्र बोक्छन्‌ । ताहाका मानिस्‌ अति सु छन्‌ । ,मैला फाट्याका कपडा कोही लाउंदैनन्‌ । आगमा मयल कोहीराषदैनन्‌ । ताहा पाचिले सावुन घसि वुरुत लाई नुहाउत्या,सबैका मुष चंद्रमा जस्तो उज्यालो । पोश।क भन्या वादसाहदेितेली, घोवीसम्म यकै तर्फको पोसार्क लाउन्या सबै । बडार२कोमात्र मसिनु घोटाको पत्रो' मात्र छ, तलास सबैको यै छ । 2.-लनाणणाणणणणणणिणिणिजणिणणिणाणणिण र णरणकललाइरुर १(१) २.१ लोग्न्याहछका पोसाक्‌ तोप, कुर्थी, चुस्ता, गलेवंद, मोजा, जुत्तालायाका । स्वारिनहरू छिटका भया साटन्‌का लहगा, सटोटाप": साढ्नूुका छम।ल वढनीका पंजा, मोजा, जुता र₹ंगिचंगी पोसाक) स्वास्निहहको त.वर यक्रैछ । पोस्ताक लाउन, घान, थितीसग«रहँन्या, सुतन्या, उठ्न्या, कही जान्या सव घडीको प्रमाण छ।सबका साठमा घडी छन्‌ । घर--तरका भीत्तामा घडि राषन्या,; घरि टासीयाका छन । को गीर्ज, पर्घालमा पनी घडी टासियाकाछन्‌ । जाहा-जाहा हेर्नै मन लपयौं ताहा घडी देषींछ । छोटा- वडा"कसैले ठुलो सोर गरि नबोल्ने, ठट्टा अर्काको : उत्तारनि नीन्दा1 कोहि गर्दैन्‌, झाडो गर्देनन्‌ । बडा सौलसीत्‌ बोलन्या, छोडा--वडासीत मीजाज राषच्या यक सै यक अकलमन्द छन्‌ । नाचन-त-मासा जगा-जगामा हु'छ ।. जाहा नाच- तमासा हुछ ताहोलाषौ मानित्‌को भीडं लाग्याकै हुछ। घाना, पुढीस्‌, रि.पाहरी पहरा हन्‌ । तर सिपाही बया गह्न्‌भन्या सारा सहर भौत्र, बाहिर, दोबाटा, डेउडी जगा-जगाम: षडिपहरा गड्दन्‌ । आठो प्रहर रम्न्‌ गर्छन । चोर, ढाँट, लुचा, झरगर्न्यी झगडियालाई पक्री ल्याउनु; दिनमा कटि मद्दन्‌, कति जन्म-छुनु, भड मुलुकका मुसाफेर कति आनट्टन्‌ त्यो षवर ल्याउनु;लुलो;-हँदारा, काना, षोरडा कोही पक्ष नभयाका आया गरिपषातालगी नौ छेषाई बंद गरिदीनु उदि छ । सहर हुलदंगा काहि भयोभन्या पैकरी छंयाउन्‌ । बलले नपुग्यां जलदि प॒बर थानामा ल्याउनुक न वि । यस्ता तह्ृसित पुलीसको पहरा सहरमा ।

[१६] सव दुनीजा, फौज, पल्टन्‌, महाजन्‌, दोकानदार, भारादार, वादसाह, गरिबगुर्वा सारा जाहान्‌ वडा पुमि मान्‌ । आफ्नाथीतीमा रह्याका छन्‌ । इन दीनौम। समाराज्य तटी मुलुकमाखेछ । जौन गछ्निमा गयो हात दोकान्‌ भारी-भारि छन्‌ । जौनचीजवीज षोजो दोश्रो दोक'नमा जानु पढ्न । माल्को मोल नीरषगरि मोल माल लष्याको हुछ। रुपैया दियो, माल लीयो । मोलबीसाकस गरका भन पाउदैन्‌ । जो लेष्यःको सदर छ | यस मुलुकमायो माल छ, यो माल छैन्‌ भनु कैदी छैन्‌ । वाह बीलायेतृक्की चिजभयो जाहाजले बोकी ल्याउछ । छ वृक्ष, फलफुल, मेवा, अनाज,कपडा, भाडा, वर्तेन, मुना, चादी, नवन्त्न, जलका जानवर,घलका पशु-पक्षि) पृथीवीमा भय. चीज, नक्सा, बीलायतूमामहंजुदछ । अकलमन्द पनि इतै रदानडन्‌ । कारी ग९, बेपारि, माछ-को पारष जाँन्या पनि, सुघर पनि, घति पनि, धर्मतास्त्र निति-सास्त्रजान्या पत्ति, लक्षिमिले देष्याका पनि झनै रह्यापन्‌ । इनकोरीस गरि कसैको निर्वाह छैन्‌ । इन दिनौमा देजता, राक्षेस्‌, दातवस्वगँम। ग्य' छन्‌ । यस मन्द' लोकमा म्नुपैको मात्र राज्य रहेप्रस लो तमा पनि इलिण्ड-वेलायत्‌ -मानित धर्ग सत्य रद्याको ताहिरहेछ भन्या जस्तो अरू मुलुकवाट जान्या मा्नितहरू मान्दछन्‌ । पृथ्वीको अंत कोहि पाउदैनन्‌ तापनि चलन्‌ वेहोरा सुन्दादेपीछ इनि दीनमा अग्ने जका अकल्‌ लीन्या वादसाह बलिया छन्‌ ।करा अर्थले भन्या इनका जाहाजको बाम्‌, तोप, बन्दुकका काम्‌,फौज-पल्टन्‌को अयन्‌--अकवायत मुलुक थियो । थिति, वैह्ीसीत-को धि/कैं, टकको सलतनत्‌ बाल्दै तोपीका वादसाहाले लुकी चोरीसलतनत गरिलीय,छन्‌ र्‌ मन मीलाई काम वलीयो गरी रहख्ुन्‌१, मय (0) २. इङ्गत्याण्ड ()

[२०] टाट हेर--लाहुरमा जाहासम्म र जितसिं थीयो ताहासम्म अंग ज-लाई उनले चिन्हाको थीयो अंग्रेज नोकरि पनि थीया । अग्र जकोमतलब पनि घीयो । षजाना, तोप, वन्दुक, फौज, पल्टन भारीअयन्‌मा. रष्याको थियो । मुषले सलतन्‌ मीलाई पेट आफ्नावछ्ियो गरि रह्याका थिया र उनको मजगुत्‌, उनको सल,तनदेषदा अंग्रे जहरू गमन सक्तैनथ्या । रजितसि मम्सापछि लाहरमाआफ्ना घरमा सलतन्‌ बीग्यो । नमा कोही रहेनन । फौजलेमनपरि गर्दा लाहुर उड्यो। तसथ आफ्ना घर नमीली देस मील्दैन ।मुलुक ढेरै देष्यापछि बुधि ठेगौनामा आउछ ! तेस वेषतमा अ पतारजेको सजगुन”, वर्कत्‌ असार गर्नु पर्छे। जङ्गबहादुरको स्वागत १९०७ साल्का जेष्ट मैन्हाकाँ दीन्‌ १५ जादा वेलायत्‌ लडन्‌सहरमा श्री प्राइम्‌ मीनीष्टर साहेब पुग्नुभयो । ताह। रिज,वन्तक्यारिज घरमा डेरा गनु भयो । ताहाका प्राइम्‌ मीनीष्टर र कम्याँडरनइन-चिफ, ला'ठ साहिवहरू, टुकलिन्ट,« जणैँल, कर्णेल, कंपनिसाहवान्‌, पारमेन्ठ कौसलीया साइेचानुहुर, भैयाद, वादसाहकाकाँछ्ा वातुहरू वेलायत्‌ सहर म्यानासुदारहरू? श्री प्राइम्‌ मिनीष्टरसाहवलाई, भेट--मुलाकात गर्ने सवै आया । बहुत पातिर गन्या ।तपाई खौह आउनाले वढिया भयो । क्या अर्थले भन्या हिन्डुसथातबाट तपाऔःजस्ता ठुला मानिस्‌ आहा कोही आयाको छैनन्‌।तपाज्रीकोँ “रवाफ देपदा जाहाका छोडा-बडा सबैलाइ गोर्षा २,९) ३) [२१] भन्याकी ठुलो रह्या छ भन्या धाक्‌ पनि भपो । जहान भारादार,मर्कारसीत्‌ पनि प्रिती रह्यो । अव उप्रान्त दोश्तीमा पलवल मैल्द्ैहबैन्‌ भनि बडो षातिर वात गग्या । हि ताह्या उप्रान्त लंडन्‌ सहरका भारादार, बडा साहेववानहरूलेपालैँसीत्‌ आज यक्राले भोली यकाछे यस्तै रितले वेलायतमा वसं-ज्याल्‌ दीनहु' श्री मीनीष्टर साहेवलाई नीमतो गरि र.तमा आफ्नाघर लगी षातिर गर्न्यी | तेस दि ज्पावद साह्रेवानहरू तीन्क। मीमसाहेव, लेडी साद्ेव मीसि ज्मा मया । भारी गहना, पोसार्दू लाया-का भार दारका स्वास्नि,छोरि, बुह,री सबै आउछन्‌, श्रीमीनिष्टरसाहेबलाई हात समाति गुडमाती सलाम गर्छन्‌ । सारा आँग, सिरमुकाई वोलछन्‌ । लोगन्याहरू वरपर लागी वस्थ्या; स्वास्निहरूअघि सरि षयर मीजास्‌ पुछन्या, गहना-कपडा हेर्न्या, वडो घातिरगरि बोलन्या । लाठ, डुक साह्ेवान्‌हछ पनि आफ्ना छोरि, बुहारीराम्ना-राम्रा तरुणि-तरुणी अघि राषी इनलाई तप.जीले प्रसंदगयौ की गरेनौ भनि श्री मीनीष्टर साहेबलाई सोधन्या । दाहिन्याबाउ अघि--पछि राषिदिन्या । तीनका रूपदेषी र जोभन, मारी गह-नानपीसाक्‌, तिनका सफाइ, मुषको श्री देषदा दसै इन्द्रीय जितिरहन्गा सुकदेव स्वामीलाई पनि मोह गराउन्या, अति सुरि, अर्तिचचलि, तीन्का रूपको वर्णन गर्ने सकी दैन । ती दैठक्‌ कस्ता छन्‌ भन्या चीत्रगुशरे लेषा जस्तो । ओना,तसवीर, झाडबत्ती, भारी बीछ्याउन्या, मेच, कवज जंगो-जग्यामाहाली अत्तरको घुसवी नाना तह्कका फूलको जगजगायमान गरि सुन-चादीका भाडा टीपीलमा झला.वर पारी राँष्याका छन्‌ । ताहाँबादसाही बाजा वजन लाम्याका, भारी कपडा-गहता लाई मीम [२२] साहेषहरू नाचन लाग्याका छन । यकतर्फ षान्पा सराजामशार छन्‌ । यकतर्फे जात-जातैका रोटि, सेबा, मसला, मोरवा,मासु सुत-चादीका भाडामा तपार छन । वेडा-बडा लाट, डकसाह्वानेहरू कुसिमा बस्याका; ताहा इ द्रका अपसरा, खंद्रमाकाकिब जस्ता मुष भयांको, कामकन्दछा, उर्बसी जस्ता परि वाचनलाग्याको; तेस वीचमा नेपाल्का श्री प्राइम मीनीष्टर साहैव जङ्ग"बहादुर कुवर राणाजी तीनका भाई कर्णेल्‌ जगतसम्सैर जङ्ग, धीरसम्सेर जङ्ग कुवर राणाजी ३ भाइ तेस सभामा भारि गहतापोसाक्‌ लायाको । कस्ता पोसाक्‌ थीया भन्या पगरिमा हीराजडाउ भयाको, चंद्रमा मोतीका, सोनी पन्चाका, लडकते नोरत्न-का लाग्याका, कनकन मोतीकै सघवद गलामा हीराको हार,प्ना-मोतीको माला, हरिया मषमलमा समुर लाग्याको, मृजाईअंगमा अति मील्याको, मोती-हीरा जडाउ भयाको गलेवंद; हीरा,मातीकू, मोती, पन्ना जडीयाको ड्‌.वाल चपास्‌ कम्बस्चन्दि तासीकीनषावको पाइजामा, मोती काला बत, लाग्याका जुत्ता, कबुजा-मीषाँन्‌ सुतको भयाको, तरबार कम्वरमा लडक्पाको, हीरा जडाउअवाक्रो वाजुवन्द । यस्ता तहको पोसाक-गहता ०ही ई द्रीपुरीसभा'जस्ता सभामा ठाडा हुदा झाइवतिका तेजले इ तीन भाइकागहना बल्दा कस्तो सोभा देषीयो भन्या जरासिंघका सभामाश्रीक्रष्ण, भीमसेन्‌, अर्जु न जाहर भै जादा ति सभाका लोकले जोसोभा ,गायाब्या सोही सोभा ताहा लोकहरूले मात्या । यस्तै तह्न-सित्‌ सबै पादेबान्‌हरूले निमता गरि तीत महीतासम्म पस्तै न,च-तमासा देषाया । १.७)

| ३ | थिति--बन्दोनस्त इलीन्ड बेलायतको थिति ॥ 1॥ बादसाहाका औन--बादसाहाले मुलुकको फोज-पल्ट्नूका थिती-वन्दोबस्त पनित्या-निराप प्राइम मीनीष्टरले ठहराइ ल्याको मंजुर गरी हुकुम दीनु, भारादारहरूलाई पत्रे-पर्वेमा डाकी घातिर गर्नु, भोज घानद्विनु, न.च-तमा जा हेनुँ , कसँछे रि गया भन्या सीरोपाउ दीनु,सदा पुसिमा रहनु, आफ्ना प्रजाल्ाई दया राघनु, कक्वैलाइ कुट-पीटगाली पनि नगर्नु । क्या अर्थ भन्या चुकमा सजाय गर्न्यौ अघीदेषीगरिचली आयाको भंनले पारमेन्ट कौसलले कसेको मोहवतराषदैन भन्या कीन सरले बुराई गर्नु , पप बोक्नु ? राजनिति,घर्म सांस्त्रमा रेष्याको कुरा नगप्या पनि पाप लाग्छन्‌; गज्या पनिपाप्छ; बढता गज्या पनि पाप छु । अघिदरि चलि अ[याको गर्नैपर्छअन्या पाप हो तापसि धर्म हो तापति जसले यो मिति बनापाउसलाइ छ भन्या मतलबले वातसाहा कसैको जीउ मादैनन्‌ । झन हनु, कसैलाई डड गर्नु , कुटनु, याली गर्नु , कसैको जागीरषोसनु, कसैलाइ जागीर दीनु, आफ्ना दर्ारको दौलथ म राजा हु,मेरै घन हो भनि वादसाह पनि आफुषुसि गर्ने पाउदैनन्‌। क्या अर्थेलेभन्या त्यो दौलथ आजैन्सा भारादार, फौज, पस्टन्‌ब्दुनीना बेती गरिउपजाउन्या छन्‌; आधा राज/को भाग भनि दिन्छन्‌ । बेपार गरिउपजाउछ्न, जगात भनिसार भनि दीन्छन्‌ । बैरिको मुलुक मारिल्याउद्न्‌ तापनि त्यो राजाको घन हो भनि दिन्छन्‌ । जमीन 1१४] षोदी फलाम, तावो, सिसा, सुन, चदी, न.वरात्न, ज्वाहार ल्याउछन्‌ तापनि राजाको भाग पर सार्छैन्‌ । आफ्नु मुलुकमा घेरिहेमीचन्‌ आयो भन्या इनै भारादार- सिपाहीले आफ्नु जिउ मराईबैरिको ज्यू मारि मुलुक थामछन्‌ र आफ्ना मीहीनत्‌ अन्सारसानु भांग लाई मीली सबैले चीत्त बुझाई बंघान्‌ बाधि जःगिरभनि षान्छन्‌ । बैरि आयाका वेलामा राजा रणभुमिमा जादैनन ।अर्कालाइ पनि मार्दैनन्‌, आफु पत्ति: मदैँनन्‌ । मार्न्या- मरन्याभारादार हुन भन्या दर्वारका ढुकुटीको धन्‌ सबै साजाधनको कामू मुलुक्‌ घटदाका वषतमा' र वढदाका वषतम चाहीन्छ।यकाको फर्मायस्‌ त्या धनको काम चल्दैन्‌ । तसर्थ राजा भन्याकाथिति हुन । राजाले फटीकको पम्वा हुनुपर्छ । गर्न्या-गराउन्यासंत्ि-भारांदार हुन्‌ । कसले वीरित्‌ गर्यो भन्या आफैँ पेछन्‌,आफै मराउछन्‌ । राजाले मार्दैनन्‌, आफै अ।सरि काम गयाराजाले पनि माँनुपर्छे भन्या थिति वाढीयाको छ ! सो थीती नाघ्यापारमेन्ट कौसलबाट वादस।हा पशि वदला गर्छन्‌ । भारादारहरूकी थिति ॥ मुक्तियार प्राइम्‌ मीनीष्टरले गर्न्या “ काम्‌--वादस।हा हेजुरमा रहनु, कहि साध सोध नम्जा कामकोअजमास अन्‌ सोधन आया; र पारमेन्ट कोसलवाट्‌ कहि हुकुम्‌बक्साउम्‌ आया; कम्यांडर-ईन-चिर्फले जंगी फौजको नआा अज-मास्‌ साधन गया देस--देसका बादस हा, राजा, न वाफहरूसीत्को सलतनत्‌ षलापपत्र, घा, टक्को; आफ्ना मुलुकलो ठेक्रदारमुलकीसाहेव, जज, कलकटर, जंगी-निजामतिको पजनी; देस-- [२५ ] देसमा रजिडन्टको पजनि, नीजामति रकमीको दर्माहा, 'दर्वारकोमसलन्द परचेंको यति कामको नीक्सारि-पसारी साधसोध, तनषाहदिनु, पजनि गर्नु जति काम्‌ जो छ मिनिष्टरले ग्न्‌ । मेरो दर्जाठुलो छ भनि प्राइम मीतिष्टरे अनरीत्‌ गग्या परमेच्ट कौसलछबाटसजाय हुछ। कम्याँडर-इन-चिफले जंगी फौजको पजनि गर्नु । जंगी पल्टन्‌लाई मैन्हावारी--दर्माह दिनु । षजाना, बन्दुक, वस्दि, गोली,लडाईका हात-दृतियार तयारि राषनु । जहा लडाइ पन्यो ताहाँफौज पुग्याउनु । पल्टन्‌लाद्द वस्न्या आइ, गढि, कील्ला बैनाउनु ।तार, घाट, बाटो, सडक वनाउनु । फौजलाई रसद पुग्याउनु ।पल्टनूलाई कयायत्‌" सीकाउनु, औन सुनाउ राजि राषनु ।औनदेणि बढ्ता रकम कछमू टंटा नलाउनु । रैयतका बारी-विरु वा,फलफुल केहि माछताल्‌ लुटपीत्‌ गर्ने नदीनु । पजनि गर्दा बलियाअंगका, तीरोगि छायकका, दिलका सुरा, अनमा रहन्य! यस्तालाईपल्टनमा जागीर दी नु । पल्टनमा पगरिको रोल बढाउदा पैले रोलजस्को छ उसलाई बढाउनु । सीपाहीको अमल्दार, अमल्दारकोहवल्दार, ह वल्दारको ज्मादार, ज्मादारको सुवेदार, सुवेदारकोछेफूटेन्‌, लेफ्टेन्‌को कपतान्‌, कपतानूको कर्णँल्‌, कर्णेलको जर्णैलयस्ता रितसँग पजनि गर्नु । क्या अर्थले भन्या छोटा-वडाकाबढौंला भन्या उमेद रहंछ । काम गरि आउदा साह्रो हुन्छ ।पक्षमा पजनि नगर्नु , छुला-छंगडा। काना-पोर डा, उमेर नपुग्याकाकेटाकेटीलाई जागीर नदीनु । बीना टक्‌सीर कसैको जागीर नषो-सनु। वुढो भयो, रोगी भयो, पल्टन्‌को काम्‌ गर्न सकेन्‌ भन्या

[२६] ईंगीलस'" दिनु । उस्को बान्गीमा अर्को भर्ति गनु । पल्टनमाबातगी षाली राषी आफुले नषामु । कहि लडाइ पर्दा वीना तज-बीजले फौज गाफीलमा राषी नमराउनु । यती काममा १ कामचुक्मा पनि 'कम्याडर-इन-चिफलाई पारमीन्ट कौसलवाट सजाप्ष.रेजी हुछ। पार्लियामैरट पारमेन्ट कौसल घर कस्तो छ भन्या ३ कर वर रुपैना घच लाईबनायाको छ। हृवेली, औनाका छाना, अनाका झ्याल लाग्याका,सुनका पानिले घेर सिगारि चीत्रकार लेषीयाका; झाडबति,लालटेन्‌, फानस तह-बितहका लाग्याका छन्‌ । मेच, कबजजँगा-जगामा वरावर लयन मीलाई राष्याका छ्न्‌ । ताहाउच्चाठाउमा वादताहा गदि छ । त्यो गादिका दाहिना बाउ सपेत्‌भैदाह्वी-जुगा फुल्याको वुढा-पुर्खना, भयंकर ख्य लियाका अधिकालाठ, डुक, कम्पांडर-इन-चिफ, प्राइम मिनीष्टर, जणल्‌, कणल्‌,जज, कलकटर, इलिम लियाका मुलकी साहेवानहरू--कसैँको डरकेही मान्दैनन्‌--देषदा पनि डर लागदा यस्ता तहका मानिसहजार बाह्न समे कुचि, मेच, तषता वस्या। यस्ता साभाका बीचमाबोलनाको मकबुर कसैको नहुन्या। जौन झगडीया छ, तेसलाईबोलाउदाभुठा कुरा गर्नाको त क्या मकदुर, साचो कुरापुयाउने पनि कष्ट- सदेह हुन्या । यस्ता कचहेरीका विचमा मुनासीवको वोलछ भनि पहिचान्‌ मैरह्याका कसैले कहि बेमुनासीवगप्यो अन्या सजाय गर्न्या तयार छन्‌ । सभामा गुलुगफडा हुन

[२३ पाउदैँन्‌ । यौटाले बोल्यो उस्को प्रतिउत्तर अर्काले दिया । कुराकोमुदा पुग्यो भच्या सबैछे हो भन्ति सहि गन्या । कुराको मुदा पुगेनभन्या फलाफल गरि मुदा ठहराई औँनको कीताप हेरि जबाव दीया।पारमेन्ट कौसलले कसैको वीरीत सहदैनन्‌ । बादसाहाई बदलाईवदला गर्ने सकेछन्‌ । बीरीत गप्या प्राइम मिनिष्रलाइ घारैज गनसक्छन्‌ । विरित गन्य। कन्यांडर-इन-चिफलाड बदला गर्ने सक-छन्‌ । लाठ, डुक, जर्णेल अरू पगरिको त हीसापै हैन्‌ । पल्टन्‌छेदंगा गया तेस पल्टनूलाई अछ पल्टन्‌ लगाई तोपले उडाउछन्‌ । यस्तो हुकुम्‌ वलियो भयाको षोदाको दर्वार वन्याको यो अनवनायाको अघिका अंग्रे जका पुर्षाली जीज्यूक्यासले' वनायाको औनहो । दुनिबाका थिती-"झगडा नगर्नु । अर्काको नीन्दा नगनु !अर्काको वीगार्नेका पछि नलागनु । धनछे, मानले, रूपले, वलछेसानु छ भनी हेछाठट्टा नगर्नु । निर्घालाई दया गनु । वडालाईमान गनु । साँचो वोलनु; आफ्ना धनको सभार गर्नु । मैला कुरानछाउनु । घोया सुकीलो हु छ । षस्रा लाया भया पुगछ । आगमामयल नराघनु । इश्वरले वनाइदियाको मुर्ती बोइ सफाई गरि राषनुर तेसलाई लक्षिमले दी नुपर्छे । आफ्ना घर भो, षेति भयो, आफ्नाघर नजिकको वाटो भयो, पोनिघाट्‌ नजिकको बारि भया, आफ्नाघर वरिपरि भयो फुलका वीरू,वा, षान्या फलका वीरू वा लाइ-राषनु । वषतमा पेती गर्नु । गाइ, वाए्‌।, भेडा, वीरालु, कुकुर,चराचुरंगी पाली राषनु । आफ्ना भरमा रह्याका अभागी, मु,कोह्रौर, नराम्रा भया पनि पढाउनु, सधाउनु, सिकाउनु, पीयारोगरि राषनु । पति गर्नु । बेपार गर्नु । चाकरि गर्नु । जुनं कुराँद्धि १. जेस्रस आाइस्ट (7) (राभौफ्तु जीवतती हुछ सोही कुरा गर्नु । अर्काको जीठ नमानअर्कोको धनको छोभ नगर्नु । कौझो मन सोझो उद्यम गनु । राजाको चिति--दुतीऔ सित वसीको दसावद महसुल छिन्‌!त्यो धन ग्रनुसार कौज पल्टन वनाउनु आड, कील्ला, छाउनीबनाउनु ! फौजलाई षात-लाउन वेसगरि दीनु; राजी राषत्‌।सबैको आत्मा वराबर देघन । प्रजालाइ दुष नदिनु । चोर, ढाट्‌,लुक्ष, अर्कालाई कुटन्या, अर्कालाई गाली गर्न्या, अर्काको हट्टा,इजत्‌, हुरमतसम्मको नीन्दा गर्न्पालाई भोलषानामा क्यद गनु ।धान-लाउनमा वेसगरि दी औने मात्र सुनाउनु । काम जस-जसकोजुन्‌ वृटि छ सोही काम सीकाउनु, सघाउनु । मीयाद पुन्यापछिछाडि दिनु ।' फेरि पनि उसै गया कुटनु, सासना गर्नु, दोबरकयव गरि छोडीदिनु । ३ पल्ट वीराया बीराउ गर्न्यालाइ कालापानि पुाइदीनु । जीउ मार्न्यौलाई बदला जी.वै मार्नु । राजालेपनि अर्काकी जीउ माया, गर्कीको घर्नेहन्या वीना तकसीर सासनागर्ने लाग्या औनमा रहि 'वेमनौसीव गर्न लाग्या भन्या पारमेन्टकौसलवबाट भारादार-फौज मीली त्यो राजालाई कयद गरि उसैराजाका वंसमा अर्को राजा यापन गर्नु ! राजा, भारादार,दुनिम्री, फौज, पल्टन्‌, परचक्रि, भुसाफेर, अनाथ) अजान, दैवचक्रपरिआयको वीबेक्‌ वीचार गरि कसैलाई पनि समभाउनु । सास्त्रसुलाईनु । राजनितिको औन सुनाउनु, सीकाउनु, सघाउनु पढाउनु।यक पन्टको वीराउ माफ गनु, दोस्रो वीराउमा डड-सासना गर्नु ।100 पगयामा कारलापाति पुस्याइदिनु । केतमुल षाई

[२९] यो पारलमीन्ट कचहरि कस्तो हो भन्या धर्म गामत्र, नीतिसासत्र, बुडाको चलनको सार भिती वनायाको अग टो । पोजेनकीताप ली पंचले धर्म सीरमा राषी कसको मोहवत्तमा नपरीसोझो रस्ता ली नीसाव गर्नु र बडो पुन्य हु छ ! मात कुल तछँ ।स्वर्ग लोकको भोग पाउछन । त्यो. सभामा वमि अन्याये बोल्योभन्या लोभ-मोह्रमा परि अन्याय गन्या भन्या तेसलाई चत्र-सुज्येँउदाउ ज्याल्‌ पृथीवीमा रहज्याल्‌ तेसले त्रेमा यकदपा रहेछन्‌भनि तेही कीतापमा लेषीयाको छु । पारमेन्ट कौसल इश्वरकोदर्वार बनायाको छ । अन्यायमा मर्न्यी राज।-पर्जाको आघारभयाका सबैको फीराद गर्न्यी ठाउ धर्मीलाई घर्मीद्वारा छ; पापी-लाई जमद्वार छ ! वेलायतका आयुर्दा पहि पारमेन्ट कौतछ रहेछजहातक्‌ पारमेन्ट कौसल्को थिती रहला तहातक्‌ बेलागत्‌ रहला ।जाह्वा पारलमेन्ट कौसछको थिति नरहला ताह्वा छडन्‌-बेलायेत्‌आफ्सँआफ डुवला भनि कीतावमा लेषीपाको छ। यस पारलमेन्ट कौसछ कचहरिमा वादसपह बिकटुरियाले पनिआउनुपर्त्या थरीती, रहेछ । पारमेन्ट कचहरिमा जाउदा अगाडी,तुरुक्‌ सवारको ल्र्यन, विचमा भारादारको ६ घोडा छायाकोवगीका सवार, ताहापछि भाला बर्छा लागाका पक सय षास गोरापुतलि जस्ता पोसाक्‌ लागाका वादसाहका बगीका र्वारपरिलाग्याका छन्‌ । बादसाहका वगिमा षीन रंगका घोडा ८ लाग्याकाथिया । अरू भारादारका वगीको, हिसाब थियन । लाखौ बगीका,सबार चब्याङ्गै थिया । बादसाहले पैह्रयाका गहना- हीरा जडोउभयाका मुकुट सिरमा छायाका, हीराका हार गहना छायाका, _केयेनुर' हीरा छातिमा छप्याका । सपेत रुपेछा। काम भंयाका लहंगा १. कोहेनूर दिरा (!) 2000

[[ $०] पैह्वयाको भारि गहना पोसाक लगाई बगीमा सवारिँ चल्यो । कृठन-को सवारी हुदा लन्डन्‌ सहरका मानिस्‌ जो कोही सवारि हुन्पागछ्ठीर्मा दुइ कोससम्म ठेलमठेले गरि दुतीया रह्याका थिया । टोपीउतारी दसँन गर््या वरेवरे . भनि जयेजय पुकारीन्या । कुइ्न रानिपन्नि सबैका मुषमुषमा हेरि ईदाहीना वाउ झ्यालझ्यालमा वस्न्यासबैलाई नजर दि सिर सबलाई भुक्राइ दीन्या । हस्याइल्या मुपगरि बडा सिलमा रह्याकी लक्षिमिको औतार लियाको जरित राम्रिसब दुनिनाले दसँच पाउदा घुसि भै घन्य हाम्रा वादसाहाको सिल्‌भन्या । यस्तै तह्ृसीत्‌ सबै भारादार कौसलिया सबैलाइ घातीरगरि भनिन्‌--तीमीहृछ वहृत निमक्‌ ।हलाली छौ ! काज कामगरेउ भनि षुसी भै अव ६ महिना तीमीहरू बहुत तहृसंग आफ्नापरि वारसंग वसि आया भनि कीताव पढि सुनाईर वीदा दीइन्‌ ॥ महारानी मिक्टोरियासंग मेट वादसाह वीक्टोरियासित पैल्है मुशाकात हुदा वादसाहाकाहेजुरमा रह्याका प्राइम्‌ मिनिष्टर कम्पाण्डर-इननचिफ, लाठ, ड्क्‌कंपनी सहिव चेरमीन्‌ प्रीन्‌ सालवट्‌ यति मानिस सामा थिया ।यत्ति मानिस साथमा ली कुइन्‌ बैठकमा षडा रह्याकी थिइ ।तेही वष्तमा नेपालका श्री प्राइम्‌ मीत्रिष्टर साह्ेव उन्का माईकर्णेलहरु, काजी, सर्दार, मुसाहँव साधमा ली गयार मुलाकात्‌भयो | नेपाल श्री ५ महाराजबाट पठायाको षरिता वादसाहाकाहातमा दिनुमयो र षरिता हातमा छी सिर भुकाइन्‌ । नेपालकोबैर-मिजीद पुछिन्‌ । चाहिन्या सम्मको वीस्तार गनु भयो । बाटामान, १,इर-बरे! ५;

[1३१ | आउदामा जहाज-समुद्रमा कसो भयो, घानपीनामा तक्लीफ्‌ भयोकी भनि सोधीन र हजुरका अकबालले आनन्दसित आज्यौ भनुभयो र षुति भइन्‌ । तीमी आयौ, बढिया भयो, २ सर्कारको यक-चित्त भयो, पछि परटुसम्म प्रिति रहयो, दोस्तिमा षलवल कैँल्हेहेन भनि षातीर गरिन्‌ । नेपालका बजिर हुसिपार रह्घाछन्‌,देघनामा पनि वहुत्त होसियार रहयाछन, । देषनामा पनि, गहन!-कपडा लापाको सुहायाको पनि, राम्रा जवान रहयाछन्‌ भन्ति कुरागन्या । अव इनलछाई देराडंडा, साहँवेसाहाको ताकीती गर्ने होसि-यार मानिस रापी देउ; कौन कुराको तकलीफ्‌ हुन नपावस भनिप्राइम्‌ मीनीध्रलाई हुकुम दिइन्‌ । २ कपान्‌, पुलिसका सिपाहीनोकरि राषी दीया । पैले मुलाकात्‌को बेहोरा यहि भयो । दोश्चा मुलाकातमा ज्यावद भारादार १५।१६ सये, उन्का मीससाहव भारि गहना पोसाक लाई आयाका थीया । वादसाहा कुइन्‌सिंगासनमा आड लागी घडा रह्याकी थिइन्‌ । तस्तै विचमा नेपा-छका श्री प्राइम मिनिष्टर साहेवहरु गया र कुइन्‌को सलाम्‌ गन्यार कुइन्‌ले वडा आदरसित अगाडी नजिकमा वस भनिन र नजिकमारह्याका थिया । ताहा रहचा भारादाराहरुले कुद्न्‌को दसेन यकयक गरि गर्न्या । कोह्कि टाढबाट सलाम गर्दै जादै गन्या, कोहीकुइन्‌का हातमा गुड्माने गर्न्या, कोही लेडीहरु हातमा गुडमाने गरिकुइनका गालामा चुम्वन गरि जान्या ! अघिबाट कुइनको दसँनगर्न्या; पर्छिबाट प्रिनसालबटको सलाम गर्न्यो । बाहाको प्राइम्‌मिनिष्टरले नेपालका श्री प्राइम्‌ मीत्तिष्टर साहेबलाई येक येक्र गरियो भारादार यो हो, यसलाई काम्‌ यो छ भनि यो फलाना साहेव-को लेडि हो, यसको कुइन्‌सित यो नाता छ भनि चिन्ह्ाइ

[३२] दिंथ्या । यस्तै रितसित भाराद्धर लेडिहसुले कुइनको देन गरि(गया यो तमासा नेपौलका मुक्तियार जङ्गबहादुर कुवर राणाजी-“छाई देषाया । ती भारादार खैडिहरुले पनि बडो षातीर गनया भन्या संछेप येसमा-गयो॥ :॥ ति : "२ फेरि तेश्रो मुलाकातमा जाति वेलायत्‌ सहर भरका भारादार,लेडीहरुलाई नेपालका . वजिरलाई क्रुइ्न्‌ले निमटो गरिन्‌ । चारघडि रोत जादाँ सव. भाराद,रु्‌ लेडीहरु सामेल भया । त्यो दर्वार-नख् बैठक-कस्तो थीयो, भन्या बयान गरि सक्नु छैन । दुइ सय हातलमुका, पचास हात.चाकलो गज भयाको भारि गलैचा विश्लायाकोचारिँ तर्फ भ्रेता लास्याको । तसृवीर लयत लाग्याको छ । रंग रग-का झाइवतिले झलावर भयाको । छालटेन्‌, पानस, भैझाड, ग्यास-वतिले सर्वत्र उज्यालो भयाको । जात-जातका फुल झ्याल-झ्यालमाटिपीलमा राब्याका छन्‌ । अत्त्रका पुराचाईले वहुत सुगंघ चल्या-को छं। सुनेका गीर्छतिले चीत्रेकार भन्याकी । सुन-चादिका भाडालेजग जेगायमान भयाको । यस्ता बैंठकमा ज्यावद भारादार लालटोप,कुथि, पुतली टोप लाई हजार बाल्न सय गोरा साहेवान्‌हरू वस्याकाछन्‌ हीरा, पन्ना, मानिक, मोतीका गहना पहि भारि गहना-पोसाक लायाकी मानु इन्द्रका अपसरा जस्ता लेडीहृू हजार -बाहसय आइ .साहेवान्‌ र छेडीहरू पीचो भै बस्याका छन्‌ । पात्साह्ीबाजा“ बजन लाग्याको छ।

जेपालका- थी प्राइम्‌ मितिष्टर साइव उन्का भाइ कणैँल, काजीसर्दारे/- कसान्‌, लेफ्टेन्‌हरु पनि गयाका थिया । वादसाहबाटश्री सिलिष्टरलाई डाकीनू र केहि मेत्राहरु षात्छौ की भनि सोधीन

[३२] "र वादसाहा अगाडी हामीले घान हाम्रा रितले वेमुनासिब हखभनिश्री सिनिष्टर सहिवले भन्दामा हास्तिकन्‌ कुसिमा बस भनिन्‌ रकुसिमा वस्या । ताहा दर:वर नाच-तमासा हुन लाग्य को थियो । सबकेडीहरु, साहवानहरु नाचदथ्या । थोरा बेरमा आफैँ कुईन्‌, साइेवा-नहृदित वरावर नाचन लाग्यी मैले नाच्याको नेपालका मीनीष्टरसहिवले राम्रो मान्या को मानेनन्‌ भनि आपस्मा कुरा गर्दै नाचदैँ,हासदै गरि । साहेवःमूहरू, लेडीहरू कोही नाचदछन्‌ कोहीहिडिरहंछन्‌ । कोहि वसिरह्याका छन । ताहा छोटा-वडा कोहीनमान्यो, वेप्रभापसित रहन्या । यस्तो तमासा भयो 1 यक दिप अपसरा जस्ता परिको नाच हेने कुइनछे मीतिष्टरसाहेवलाइ डाकन पठाइन र पाउ लागनु भयो । ताहा परिको नाचहुनलाग्याका थियो । ति परि कस्ता ठिया भन्या तिन्का छूपको,नाचको वयान, गर्ने सक्दैन । इन्द्रका अपसरा कामकन्दला,उरघसिको न;च, गाउना, रूप॒को बयान गर्ने सहस्न जिञ्रा मपाकोसेसछे पनि सक्दैदन्‌ भनि कोही कथाहामा सुनींछ तस्तै तमासाभयो । तेही वीचमा बुःनले, मितिष्टर साहेवलाइ यो नाच राम्रोलाग्यौ की भनि सोधीन्‌ र बहुत राम्रो लाग्यो भनि मजि भयो! “फेरि गरीदको अर्घ बुझदछ। को भन्दा गिदको अर्थ ता वुझादन्‌जस्तै बुलबुल चिडही वोल्दामा मानिसहरू राम्रो मानी सुन्छन्‌तेस्तै राम्रो सुनीन्छ भनि मजि हुदा घुस भइन । बहुत होसियाररह्माछन्‌ भनि आपसमा भन्रिन्‌ । ॥ म ।स्वत ठूलो स्वागत क दीन छमडिको अपसराको नाच हेर्ने जाउ भनि मौीनीष्टरसाह, कर्णेल २ भाई, काजि, सर्दार, वडे कम्तान्‌, लेफटेन , सुवाहरूसबै गया । नाच हेर्न्यी ठाउमा जादा क्या तमासा देषीयो भन्यासात तला अगलो भयाको चौघरा हृबेलीका बिचमा दाष-चोकजत्रो चोकमा ताहा कुसि, तेषता, -विछ्याउनामा लोगने ल्वास्नीगरी ज्मा चार हजारको अंदाजी मानीस्‌ः जनही यक मोहर तिरिनाच हेर्ने भनि सहरका भला मानिस्‌ आयाका थिया । ति चौघराहेवेलीमा पतला औँना लाग्याका झ्याल ५०।९० छन्‌ । ती झ्याल--झ्यालमा भारादार, साह्रेवानहरू उन्का स्वास्नि, छोरी, वृहारिहरूआरि गहना, पोसाक्‌ छाई-झ्याल-झ्यालमा, वस्याका थिपा । येकपंडक झ्यालमा नेपालका : श्री मीनिष्टर साहेव वस्याका थिया ।मितिष्टर -साहेवलाई :नाच'हेर्नआयाका आरादार॒ दूतिना सर्वैछटोपी झिकी सलाम्‌ गर्न्यी ।. गहना-पोसाक्‌ लायाको देषदा सवेलेबदी षुसि भै तमासा हेया । बडा षातीर गःया । तेसै वित्रमाबादसाही वाजा वजन लाग्याको थीयो । ताह्ा इद्रेजाली तमासाहुन लाग्याको थीयो 4 कैल्ह सुर्य उदाउन्या वेहान क.बछा घाम्‌,दोपहरको घाम्‌, वेलुकाको घामूः अस्ताइ' साज भरै अध्यारो हुन्या ।फेरि चंद्रमा,उदाइ तास लागन्या । वादल भै. बिजुली चमूकन्या ।कलाका जोरछे हाषको गर्मि पत्ति गराउन्या । कैल्हे समुद्रमाजाहाज चंल्याका देपीन्या । केल्है वडे सहर देषाउन्या । बैल्दे दडेवीद्रावन दैषाउन्या । कैल्है वढावडा फौजले लडाजी गयाक्रो,बुमेपाटले'५०-लाष फौज लि ९ तौपको मुलुक मार्दै रुसका हीउ,माटो; पाहाडमा फौजले चढाई गन्याको देविन्या । यस्तै तह्ृसितको, [३] तमासामा दुनीयाहरू ताजुब मानी मुलीरह्यांका थिया । अफ्रेस-मातुमा ३०४० वरिपरि इद्रका अपसरा जस्ता आई घडा हुदाकडो आसर्थ्य भयो । क्या अर्थ भन्या उनको रूप, पोसाक देषदाः१५१६ वर्षका उमेर, पुति उड्दा झै नाचको तह-वितहा देघदाँसबैलाई, मोह गरायो । तेस नाचका रिझमी १५ सये रुपैयाथी मीतीष्टर साहेवबट्‌ इनाम्‌ वकस्नुभयो ! तेस नाचलाईउमराउहरूले इनाम दीयाको १ मैन्हाको ज्मा रुपैया तिन लाषढुदोरहेछ । पस्ता सोपिन्‌ मानिस्‌ बेलायत्‌मा रह्म छन्‌ । सो नाचकोयुसुलार्ड डेढ लाषको दर्माहा रहेछ । नाचनेहरूलाई वाहन इजाररहेछ सर्कारको घरचे । ग्रक दीन्‌ बेलायत्‌ सहरदेषी दर्घनूतर्फ सहर बहीर येकबगमाल रहेछ । ताहाका वडा साइँवले श्री मिनिएर साह्ेवलाई-निमीता गया । मेरा वगसालेको तमासा हेरिदीनु भयौ वढियाहोला भनि सानु घुवा जाहाज लि लीन फौज आया र जानुमयो।त्यो जाहाज स.बारि मै जादा अरू सहरवासिं लेडि-मिसिइरसाह्ेवा नहरूको जहाज साथ लाग्याका हजार-याह्व सय थिया।तोमस नदि वारिपरि घर हुन्या दुनियाले घरही ताना तोपकोःसलामी दिया । सबैले टोपी उटारि सलामी दीयौँ । जस्तो बीदेसाहबीक्टोरियाको स वारि हुदा धाक-रवाफ दुनिआलाई हुथ्यो ।-बहादेषी पर्नि नया मानिस्‌ भनि ठुलो रवाफ भयो ।' वगसाछमाबग्दा टोपक्री सलामी भयोः! ताह! लाषौ मानिसको भिड बियो।ःत्यो बयसार कंस्तो थियो भन्या सात तला भयाको चौघरा दृखेलीः“ड छ्ुटा हबेली, पाच बधैँचा, २ कोस गिर्दा भनाको बडो खरोमा,

[उच्छु अयाक्रो (चीत्रका्‌रम- लेष्याको जस्ता सडक, समानु विद्रावनका( जा _भप्क्याका गाढा वगैँचा ! ताहा कोही जगामा घोडा चदन्याश्वला वन्याका छन । ताहा १५२० घोडा कसि तयार गरि राध्याःका छैन्‌ । कहिँ बन्दुक ह:न्पा थला बन्यार्क। छन्‌ । चन्दुक्‌, पेस्तवलक्वरी राष्याका छन्‌ । कहि घना' हाँच्य' थला वन्याका छन्‌ ।ताहीँ वनायाको छ । भोलटा ठृयारि राष्याका छन । कहि गतका-करिभ्त्यार छन्‌ ।. कहि पह्लमान्‌ लडन लाग्याका छन्‌ । फर्छिअपसरा जस्ता.परि डोरिमा नाइन लाग्वाका छन्‌ । कहि इ द्रजालीजा लाग्याको छ। काहीं बादसाही, बाजा वजन लाग्याकोङु। गोवारा उडन लाग्याको छ काहीं आतसबाजीको तमासाहुन्‌ छाग्याकोछ । ग्यास वतीः, मैन वतीको तमासा घरमा झारवत्तिभझाड, लालेटिन्‌, दे बालगीरीको झला वर छ । चैचामा रूकाहोगी-हागा पीछे वत्तिकदा लटक्याका छन्‌ । रासनीको वयानूगरिसक्नु छैन्‌ । षन्या सराजामृका हट्-दोकान्‌ मजकुत्‌ छ।उमराउंहरू जइन्छन्‌ । लाग्याको पंसाती-्या; कोही घोडाकीही वन्दुक्‌ हन्‌ छन्‌ । कोही घना हान्छन्‌ । कोही ह्रुदकोहात_षेल्छन्‌ । कोही नाचदछन्‌ । कोही बजाउदछन्‌ । यस्द स्तिलेशृतै-दिन्‌ सदासर्वेदा तेस ठाउंमा षुसिमा रहँछन्‌ । हि » बन्धुक्‌ हान्या थलामा श्री प्राइम्‌ मिनिष्टर साहेदबाटहान्नु्रयो,र' चोट नविरिदा सवै लोकले ताजुव मान्पा । जौनतमासौ.हेने जानुहु थ्यो लस्करले बोह्र राषन्या । नेप!ल्का प्राइमूमितिष्टर' देषनामा षुवसुरथ; गहना पोसाक्‌ अति सुहायाकोघोडा चढन, वन्द्रक हान, घाना हान बाकीफ्‌ रह्याछन्‌ बोल चालमा ह््बबु(?) ३.६?) [१७] ढहुत्‌ होसियारी रह्याछन्‌ ।' वर्षतुको बुंखि ईश्वरले दीयाको रुदैछ।. पैश्तो मानिस्‌ मुर्लुक्‌मा पैदा" हुन्या रह्याछन्‌ भनि आपसमा कुरागरि बडो तारिव गर्न्या । असल-असल्‌ षफसुरत्‌ँ - लाषा रुपैयाकोत,वर पोसाक्‌ लायाका लाठ, डुक साहेवका लेडी-मिसिहरू अत्तिसुन्दरि अघि सरि श्री मिनिष्टर साहेवका गहना, कपड। छामदै-हेदैगर्या । दोमास्या कुरा जान्या माविस्‌ षोजी ल्यायर बरावर कुरागर्न्या । हातमा चु मन गर्न्यी । कुरा गर्दे आषा, मुष रसिलो गर्दैमुषमा लाली चढाई निधारमा पसिना काटि आय फुराई कुरा गर्दागर्दै आसक्‌ भै लाचार हुन्या । अव अवेर भयो डेरामा जाउ भनिजान लगगदा जल्दी हातमा समाती अलि घेलम्‌ भन्ति बसाउन्या ।बडो षातिर गर्न्या । अव नेपाल केल्है जानुहुछ भनि सोधन्या !अव चाडो जान्छौं भन्दा कीन चाडो जानुहुछ; सक्या सबै यहीवसनु नसक्या दस बर्षे वसनु, नभया यक वर्षता वसन्याबडो षातीर गर्न्यी । बरू नआयाको भया हुथ्यो, अव जा:हामीलाई,मृटुमा तिर हान्या जस्तो लागछ भनि अध्यारो मुषलाउन्या । तपाइ गया पनि तपाइको यक तसवबीर छोडी गया सधैतसदीर हेरि मनमा समफना राषौला । हामीलाई तपाइ पुग्नु भयापछि घर पुग्यौ भन्या चिठि पठाइदीनुभया हामीलाई संतोष होलाअनि गहभरि आसु गरि मुटुमा गाठो पारि वोछव पनि नसकुन्या ।यस्तो षातीर गर्न्या हाहाको मानीस्‌को वयान्‌ गर्ने. सएजमा कोही छैनन्‌ । सहर जिञ्ना भयाकलि पति सकन्य। छैन्‌ ॥ ॥ लण्डन बाहिर, पनि यक दिन वेलायेत्‌ सहरदेषी.. पश्चिमतर्फ, समुद्रका तीरमा यकपिंगला" भन्याको सहर, किल्ला, छाउनी अत्ति सुन्दर वडो मजकुत्‌हज न वलि

1१६३ अती रमाईलो जया. लडन ,'सहरदेषी पा्तसय कोसमा' रहेछ ।वाहाका मानिस्‌ बहुत राम्जा मी जायस्‌ भयोग । चीजवीज फलफुलआरि तर्कारि श्रनि -मे.बाके भरिपुर्ने भयाको, जगा रहेछ । ताहाश्री प्राइम्‌ मीनीष्टर साहेब. रेलमा स.वारि भै सक्न दीन्‌मा पुग्नुभयो । ताहा च,र पल्टन्‌ बस्याको रहेछ । ताहा मालीक्‌ लासाहेब रह्याछन्‌: । पी लाँठ साहेवरे आइ भेट-मुलाकात गया ।१९ तोपको सलामी, दीया ) डेराडंदा'मेजमनी सबै कुराको बहुतबातिर गया । ताहाका बिष सहरमा नाच-तमासा हुन लाग्याकोथियो । नाच हेर्ने जाउ अन्ति भन्या र नाचमा पुग्नुभयो । ताहाछाषौ सातिस्‌को'भीड थीयो ,। ती लोकहरूले श्री प्राइम्‌ मीनीष्टरमाह्रवटाइ सबैले टोपी उटारि सलाम्‌ गपा । वरेवरे भन्नि जयजय-कार गनय । नाच-तम/सा नजर भयो । त हा समुद्वैको तिरमो, वडावंडा जाहाज घु वाकस्‌ वन ल।ग्याकोथियो । १ जहाजमो सबै तोष मं फ भयाको, सम जव नको छाज्नीभयाको, ५।६ तली भयौको गस्ता लडाईको जाहाज वन्न लग्चाकोथियो-। ०१९० थिया । कसँले गरि आरनै चल्याका छन; कसलेदोरि बाटछन; कसले मर्पैत गर्दैछन । कंलले,कांम गर्दा राम्रोपनि, वैछियो पनि, चाडो पनि हुदोरहेछ ताहादेषी २५० कोसमा यर्क द्रमदिहाम भन्याको सहरछ।ताहाको, काम्‌ ज्यावत्‌ धातु; फलाम, कार्च ढुँलन्या । तोप, वन्धुक्‌गोला; गोली, हातहतिवार, माँडा-वर्तन; अैना, झाडवति, फानस्‌देवालगीरि, घातुका तसबीर काहा वन्दा रह्याछन्‌ । तांहा फलाम्‌ १ ई?) २. चमिङ्चाय (?) 01

(३९) क्षनी, सिसौ षानी, पथरका गोल घाती, अरू घतुक्ा षानी ताहीरहेछन । समराइलिन्ड टापुमा ताहीबाट सवत्र मुलुकमा जाँछन्‌ ।श्रो सहर कालीगढहरू म।त्र वस्याका न्‌ । १०।१२ हजार काली-गइका घर छ्न्‌ । ताहा गंगासागरमा राषनलाई तावाको १ धढराबम्न लागम्पको थीया । १०।१२ हात छच्रा-चौडा भयको आनाहालन लाग्याका थिया । धातुको भाडामा मोलवाको काम्‌ ताह्दीहुदोरहेछ । ताहाका रत न्‌ दौलथदार दन्‌ । बहुत रमनिय छ ।रोजी हुनाले वडो गुलजार छ।मनोरञ्जनका साधनहरूछन्दन सहरको रोजरोजको तमास--कोही जगामा रेसमीकपडाका वडा-बडा गोवरा धर वनायाको छन । ती गोवरामाकलले धुवौ हावा भरेर तेस गोवरामा १४ मानीस्‌, १ घोडासवार स्मेत बस्य।का श्न्‌ । ती गोवराका आसनमा डुंगा, बढ्दानास्मेत उडी आक्रासतर्फ गयो । घर जत्रो गोबरा उडाउदा जतिआकासतर्फ गयो झन सानु हुदा लद्य,भुद्य को यक फुल जत्रोदेषींथ्यो । ताहादेषी पच्प्रो । देषीन छोड्यो । कैँल्हे २ सय कोस्‌काजमीन्‌ वसछ । बील्हे ५ सय कोसमा वसछ ! कैल्द्रै समुद्मा बसनऔयो अन्या तेही डुंगामा म.नीस्‌ चढि बंहनाले डुंगा पौराई उत्रीरैलगाडामा स बार औं आउछन्‌ । त्यो गोवर/मा चढ्न्या मानीसूलाइकमासा हेर्ने जान्या मानीसले यकयक मोहर दिदा १४१५ हजाररुपैया भाउद्छन्‌ । काही आतसवाजीको ःतमासा हुन'छाग्याक्को छ ।काही लडाईको हाज्न-तमासा हुन लाग्याको छ ! काटे पृहल्मानडन -लाम्याको छुह्‌। काठ जोझको तब" दमासा उर्णरहरू सवारक) 0 र छा सयका कप तत

“भै पन्न हतियारवाली लडाई गर्ने लाग्याको छन । ४ वुषेको कन्या! , छन । ती. जनावर हेर्ने वडा-वडा लाठ्‌, लेडी सहिव, मिम, मीस 1.०] केटिहह नाची घोडाका पीठमा दढि १ गोडाले टेकी ना्नदननुन्‌घोडा वरावर दौंडद्धन । काही रात्रीम। हेर्न आउन्य हरूले मकु डालाई नाचघरमा, गै तमासा हेछँन्‌ । . कसैलाई कोही चिन्दैनन्‌ ,कोहि घोडदौड हुन्‌लाग्याको छ । ६०।७० हजारको हारजित हुन्छत्यो घोडाडौड, भरन जात्या मान्रीसहरू २३ लाए म!भीडभाड हुंछ । लाषौ वगीका सवार, हुछन्‌ । कोहीनदिमा जहाजको दौड लाग्याको छ । -३/४.हजार रुपैअ.को द्‌जित हु'छ। काही तसवी,रको तमासा .छ । ,काही नजा हीकमतेकोतमासा छ। वडा-बंडा कोलिगढ गैँ.तजवीज गर्छैन्‌ । कोही जगाम,वाहन वेलायेत्‌ तापू हिन्दरस्थ नका जलथलका जनावर पशु-पढिपाल्याका छन्‌ । ती जना घर हेर्ने हजारौ मानिस्‌का भीड छाग्याका साहिवहछ भारि गहना-पोसाक लाई भायोका छन्‌ । कोही तिमस नदिको यक्‌ घाटमा रस्ता षोली वारपार गर्दछन्‌ । रस्तादेपी माथी नदि घहत्छन्‌ । जाहाज १०१२, हजार चल्याका छन्‌ । भित्र _ रस्ता घोली दोहरा बजार लाग्याका छन्‌ ।

"तेस पुलको हीकमत्‌ क्या हौ भन्मो तावाको ढुंग्रो घर जत्रोबारपार दिचोलियाको 'वमालुम्‌ गरायाको सवैलाई आसय्यं हु छ।हाहा

म्पैसिवतिको उज्यालो आठौ प्रहर वंस्थाकै छ। भीत्र दोहर।सङकँझा हत:-दोकान्‌ लाग्याको छ 1: शो चिज घोज्यो सो चीजमिलक्ख ।दरैस-देसवाट त्यो पुल हेर्ने आउनछन्‌. । हे ।। आसम्य

न्छन्‌। त्यो सहरमा, कहि नाचन्तमासा, काँहि गोवरा उदौयाकढम,सहुँ कहि म मुलुकका पु-पछि अनौठा; ड्वीकमतफ [मै] चीजवीज, तसवीर, कीताव, रूषदृक्ष, जलका-थलका जना वरपाली राष्याका छन्‌ । त्यो हेर्न देसका मुसाफेर्हरू कोइ विखढी, कौही घोडा चढी, कोही पैदल हिंडी तमासा हेर्ने आउछन्‌ ।तेस मुलुकका मानीस्‌ सदा घुसिमा रहंद्दन्‌ । काही रोयाको, हुलह्गा झगडा गन्याको, कुटपीट, गाली -सराप्‌ , अर्काको नीन्दा गर्दतन्‌ । सदा षुसिमा रह्याका छन्‌ । कौनै कुराको वदि छैन । व्यापार र शिन्ञा लँडन्‌ सहरको सदाबर्तको बेहोरा -" बडा वडा दौलथदारभारादार,“महाँज न्‌ ४०।५० गुमास्ता मिलि आफ्ना सेष्य अनुसारकसैले कर वर शपैया, क्षेले लाष रुरँजा, ससैले हजार पयाआफ्ना चिल सक्यासम्म धन संकलेप गरिदीया । रुपया ज्मागन्या । तेस घर्नँम। वडा -वडा इमानदार मातीसलाई मालीकगराया ।. त्यो घन वेपार गर्ने व्याजमा सौदागरलाई दीया ।ब्याज्ले चौधरा घर बनाधा । यक कोस्‌को गिर्दा भयाको, भीत्रभीत्र चोकमा, पानीका नहर, तलाउ बन्यका छन्‌ । जाहाजराष्याका छन्‌. .। कृहि घोवीघाद्‌ वन्पाका छन्‌ । कहि पढाउन्याइस्कुल घर वन्याका छन्‌ । कहि ढुंगाको काम्‌ । कहि कर्पडाकोकाम । काही छालाको काम्‌ । कही जडौउको काम । जौन-जोनमात्रीपूका वृती छ तउन्‌-तउन्‌ कामका बलीयाहरुलाई देसीहा दीराष्याका छन्‌ तेस जगामा ५ बर्षेदेबि उभो २० वर्षेदेषि उघोकाकेटाक्रेदीहरु इलम्‌ सीक नआया, तेस घरभीत्र पस्या, नाउँ लेषाया ।ज्ौँन काम सीकन इरादा गर्छन्‌ तउन्‌ कामका षलिपांसीते लोइ-दिया: ।_ इलमु-सीकछन्‌; सिकाउछर्‌ः । कोही जाहाजका कामख्रीकछन 4 कोही, पवछुन, । कोही छालाको काम सीकछन्‌। कोही (९)1याको काम सीकछन्‌ । काठको काम्‌, तावा, पितल, ढलवत्‌,फलाम, सुन, चादी, जंडाउ, कपडौ स्यून, वत्त्‌, धुने सीकछन्‌ ।कोही क.वायत्‌का कोताप्‌ पडछन, । आफ्ना-आफ्नौ काममा बुवीकार्य सीकछन । तेस लाई घान-लाउन्‌ तेसै सदावर्तेबाट दिनछन्‌ ।यंस्ता केटोकीटी यक अडामा चार-पाच हजार छन्‌ । यस्ता अडासहरभरमा ३०।४० अडा छन्‌ । ३ वषेदैपौ २० वर्षे नहुँ'ज्याल ताहीबसि काम सिक्छन्‌ । घर जान कोही पाउनदैनन्‌ ' २० वर्षभषापछि जुन कामको मानीस्‌ छ उस कामको जागीरमा भर्नागरिदीछन्‌ । जागीर षानदिन भन्यालाई आफ्ना घर जा भनिबीदा दींछेन्‌ ।बिदाई १९०७ साल भाद्र महीनाका दीन ६ जादा ईलींड बेलायत्‌कावादसहि विक्टोरिया ताहाकरा प्राइम किनीष्टर र कर्म्याडर-डन-जिफै हुर्क यैलंड प्रिनसालबट औ' लाठ: डुक, कंपनि तेस वेलायेत्‌सहरका वडा साहेवानहरू सै नेपालका -प्राइम्‌ मीनीश्टर साहेवलाईडाकी बडो पातिर गत्या । हजुर हाम्रा :वीलायेतृमा हामीसीत भेटमुसाकात्‌ गर्ने आउनुभयो । सब कुरा बढिया भयो १ क्या अर्थभन्दा सुत्र |गोर्षा रजिका .मुल्की .बजिर लङन्‌ चलावेत्‌मा आयाभंस्या-बाछ वशञाक्रतुना अव घबर पुग्यो । सबैले वडो बयान गया।बडा/डीछ कयाका उ्मेददार बडा मंच रह्याछन्‌ भनि, यो सफरहुनाले यक्षेएकाइदा हुन्या छ भन्छन्‌ । त्राहा आउनाले दुबैसक्रिकोकोस्तक्टो । दु:बै तकेका मारादार, फौज-पल्टन्‌,हुनीयाछयायेत्‌ 'महात्ठनः सबलाई बढिया भयो। अब मआाम्त दोस्तमाबल गेल्हेकाबन झन वादसात्‌'अडा सादिवोनहकले भन्यो र्नयै [४२] तपाईंहरूलाई जादाम वाटामा सवारीलाई घोडा, बगी, मौयानीँ,बालकी, जहाज र बानाखर्च नोकर-खचाकर, चीज-वंस्तु जोचाहीन्या सराजाम्‌_ हाम्रा जगा-जगाका भारादाररे ताकीतीगर्न्याछन्‌ । कोने कुराको तर्केलिफ्‌ हुन्या छैन । गोर्षाका सिवाना-सम्म पुग्याई दीन्या छन्‌ । गोर्षा दर्वारमा पुग्यापछि वाटाघाटाकोषबर, तपात्रीको पहुचनाम्माको षवर पठाइदीया हामीलाई वडोसंतोष हुन्या छ भनी बडो खातीर गन्या । ताहाको जो चाहियाकोचोज ली वीदा भै फान्सीस्‌ वादसाहाका मुलुकतीर रेलगाडामासबार भै र वाना हुनुभयो। फ्ती फ्रान्समा स्वायत्त ... ताहादेषी दुइ सय कोस्‌ फरान्सीस्‌को प्यारिस सहर पात्साहाकातषत छ । विचमा ४० कोसको समुद्र |हनु पर्छ । वेलायेत्देषी १प्रहर दिन वाकीमा रेलगाडामा स.बार भै जादा समुद्रका तिरमासाजमा फुनुभयो । तेही बषतमा घु वा कसको जाहाजमा स वारभै जाहाज चल्दा सबैलाई रिगता लागन्या, वात हुन्या, जाहाजमाउमी वस्न नहुन्या, घोप्टो परि खुतनु पर्न्यौ । केइ अर्थले भन्यात्यो समुद्रमा भवरी पन्याको छ। त्यो भवरीको छाल-लहरिलेजोर गर्दा जाहाजलाई उतार-चढाई गर्दा वडो कठीन हुदो रहँछ ।तीन प्रहर रात समुद्रका तिरमा पुग्नुभयो र होटलघरमा सुकालागर्नु भयो । विहान्‌ रेङगाडामा स.वार भै यक प्रहर दीन चढ्दाष्यारिस सहरमा पुग्नुभयो । ताह्ा उप्रान्त ताह्ा आज गोर्षाकाश्री प्राइम मीनीष्टर कम्याण्डर-इन-चिफ जनरल जनङ्गवाहादुरराक्काजी आहा आउनु हुन्छ भनि ताहाका छोटा-वडा मानिस सवाछाष आँडमी मीडा थीयो । सबैले गुड्मानै सलाम गप्या । बडासाहेवहरू आइ षयर-भीज्याद पुछया । सर्कारबाट्‌ डेरालाई असलप्योरिसि,सहरको नामुद घर षटायाको छ। ताहा जाफत भारीसराजामू तयार गरि राष्याको रहेछ । ताहाका प्राइम्‌ मिनिष्टरलेडेरामा पुग्याई मेजमानी चढाया ! बडो ष्षातीर-मुलाकाट गया । [1 पुर्पाको भोलीपल्ट ताहाको प्राइम मीनीष्टर आया र बगीमासवारि गराई प्यारित्‌ सहरी दई वाहिर-मीत, भद्यदमाल,बाग-वगैचा, नहर-तलाउ, चहवब्चा' तसबीर जगा जगाका नाच-तमासा,गटीका कील्छ।, सहर, हाति-घोडा, बेरु-देसका अनौठा पसुपछी, गृज। घर सबै देघाया । ताहाका महाजन्‌, कालीगढ्छे अनौठाचिज सै आया ।- चजर सरायर । लाग-डेढ ल।षको माल-असजाद्‌यरिद गर्नु भयो 1 तेस वत्‌मा ताहाका वादसाहा पश्चिम दिसातिर हावा पातगयाका रह्याद्टन्‌ । ६७ दिनमा आईपुग्या र भोलीपल्ट दर्वारमाडाकन पठाया र नेपालका श्री प्राइम्‌ मिनिष्टर साह्रेव पाउ लाग्नुभवो । ताहाका बादसाहा बैठकमा वप्पाका रह्याछन्‌ र उढेरदोकासम्म छिन आया । हातमा समाती गुडमाने सल्लायाटाघायको पैराफ्यित्‌ पुछ्या। सब विस्तार गर्नुभयो ८हिन्दुस्थानमा अंग्नेजसिंत गोर्षा महाराजको सिबाना जोग्याकोछ भन्या सुनिन्थ्यो । आज दैब संजोगछे भेद-मु्ाकाट्‌ भयो भनीबहुत पातीर गच्या । अव तपाजीलाई के चाह्छि, केही चीज'लिताको र केही नाच-तमासा, गढी-गिल्ला, फौज-पल्टन्‌ऐन-किताप, षजाना, हाम्रा मुलुकमा भयाको, तपाजीलाई चाहिन्येकुरो ई मेर भाई प्राइभ्‌ मीनिष्टरलाई भन्नु र्‌ सबै कुरा महजुत्‌न्‌ मति साभतेपा अह्वाया । बडो चातिर-मुला र गया ! ताई छ छाष फौज-पल्टनू रहेछ । ताहाका वादसाहाकाफौज-पल्टन्‌ दूतीज्रादारछाई टटा छाउदा रेप मरुखक, गरि_चादसाहालाइ जपाई वुपेपाट प॒सिङंटलाई थप्या छन । ती पिङ१. (१?) २, रिपम्डिक् गर्णतन्त्र । [२६] ठ्छै दुवीजा, फौज-पल्टनूलाइ थिति-वन्दोवस्त गरि राजी गराईराष्याको छ। जगा-जगामा नाच-तमासा हुछ । पतिङटलाईसबै षलकूले जय जव मनाउछन्‌ । त्यो सहरमा भारि-भारि साहृ-कार वस्पाका छन्‌ । ती सहरबासी बहुत दौलथदार छन्‌ । सारासहर पक्कि हवेली, औँनाका झ्याल, औनाका छाना, नाना तह्लक'तसवीर छाग्याका छन्‌ । झाडवतिको झला वर पारिराध्य'को,सुन-बादीका भाडा भयो अथवा मोलवा लाउनु भयो, घर्गाचोत्रकार गर्नु भयो, सुन-चादीका तार झीकनु भयो लयस गुछटीबनाउ यति काम मात्रै सुन-चादीको चलन छ। गहना सुन-चादीको कोही लाउदैनन्‌ । पोसाक भन्या जनानाहरू स”“टनकालहंगा उनका रूमाल बढ्याका, मोजा-पंजा, सेतो तोप सीरमा,गोडामा जुता छोट-वडा सवैलाई यस्तै रितले लाउछन्‌ । मर्दैनापोसाक काला बनातृको तोप्‌, कुर्थी, चुस्ता टोप, पंजा-म्रोजा,गलेबन्द॒ एक रकमूका सबैलै लाउछुन्‌ । जात वीसेष आफ्ना-आफ्ना रकममा सवै इन्याका छन्‌ ! पृथीबीका पिटमा कालीगढ, अकलवन्द फ्रान्सीसको वरोवरकोने मुलुकमा छैनन्‌ । क्या अर्थ भन्या तोप, वन्द्क्‌, षजानावनायाको ग्रघि ताही रहेछ । जात-जातका छित छिपन्या, वतात्‌बनाउन्या, जाहाज बनाउन्या, पालाक्‌ बननाउन्या, रेलगाडाबनाउन्या, घडि बनाउन्या । तसबीर, झौड्वत्ति, फानस, दे.वाल-गीरि वडे-बडे औता, जात-जातका काचका भाडा अघि अजमायसगरि वनायाको फ्रान्सीसमा रहेछ । पछि ताहाको नकल सिकीअरू मुलुकमा वन्दोरहेछ । मुल गल्लि सय हातका चौडा । अरू

[५७] गङ्लि हुगाले छाप्याको । सङकूका किनारामा घडे-वडे दरपतलेद्वाम्रा गन्याको । ति सडक्‌ वीचमा लाषौं वगीका सवार धल्याक्ाछन्‌ । गछ्लिमा ताल, कसिंगर, हिलो, धुलो देषनु काही छैन ।सहरको वीचमा वडेवडै वधैचा । ति वधैचामा जात-जातका₹ग-वीरगका फुलले अति सोभायमान्‌ भब"को । देस-देसकाचराचुरगी, मृग जात, भालु, वाच, वानर, वनघोडा, गैँडा, भैसी,भेडा, वाषा श्रनेक जातका जना बर, फलफुल, रूद-वृक्षले भरि-पुर्ण भयाको । वसँचामा चीत्रकारले लेष्याको जस्ता सडक्‌ वन्याकाछन्‌ । ताहा षान्याचिज रोटी, मासु, सरापका दोकान लांग्याकाछन्‌ । ग्यासबत्ति वगैँचा, सहर, चोक, पटागीनी, गल्लि, इयाल-झ्यालमा चँद्र जोति जस्तो तेज भयाको दिपमालीका ग्या भैसदा-सचेदा रोसनि भररात जल्याकै छ । ती बगैँचामा जव रातपन्यो सहर वाहीर ज वान्‌-ज.वान्‌ लोग्न्या-स्वास्निहू आयाकारनाच-तमासा गया | रोटि, मासु, सराप घरिद गरि षाया ।हासध्यार-ठटा,गरि बडा पुसिमा रहन्या । कोही धोडा चढ्नसिकछन । कोही बन्दुक, तारा हानछन्‌ । यस्तै रितले दिनरातवडा षुसिमा रहेछन्‌ । फौज-पल्टन्‌ भन्या सहर बाहीर चारत्फगडि-कील्ला बडे-वडे छाउनी वनाई ५1६ कोसमा रह्याका छन्‌ ।यस्ता तहुक्रो प्यारिस नगरि देपदा कँलास होकी भन्या जस्तोलागछन्‌ । यस्ता प्यारिस नगर छ। वुनेराटले नौ टोपी मारि ल्यायाका तोप-गोली सहरकाबीचमा वडे घरहेरा वनाको रहेछ । तेस घरहरामा चढि हेर्दा मानुइद्वासन्‌ जस्तो सहरको तमांसा देषाया । जगा-जगामा हावा [हि]षान! निमित्त वनायाको दर्वारमा लगि अँस्वय्यले १ बडे-वडे तलाङ. । त. होाको फोहराको समासात' मै हातुतम:उड्छ । ये्कतर्फ बढे वगचा बिन्द्रावनको लता मझपतयाको अभिगाढा छापियाको । जगा-जगामा यस्ता तह्लक" हवेली द्र वन्याप।हुन्‌ । भारादारहरू आफ्ना काममा बहुत जीउ लाई कामअर्काक्रो निन्दा कौही गर्दैन । मुध भारादारा, १०१२ गवरोवर द्न्‌ । यतिमा यकाले भ्र्ध्यालो गन्यो भन्या १० मीलिए?:4निसाफ्‌ गरि ठोक्छ्न्‌, । नजा काम केही पन्यो भन्या मचसस्हाले काम गर्दस्‌ । मेल गरि वम हुछ। यक दिने । फान्सीस्‌ सहरदेषी २७ कोसमा फाटयक्र ठुलो जंगल छ । तेस जंगल वीचमा एक सहर बतताहा २ पत्टन्‌ पंदल सतरी, १ फल्टन्‌ रिसल्ला वुरिकीछाउनी वस्याको । ताहा यक दर्वार कस्तो बन्द्राककरवर सपैगा बनाको पना प्भयाको तीन सय वर्षदेपि बढवा बाद-साह्वाको तसवीर उतारि राष्याको । वादसाही फौजको जगा-जगःमारूडाई भयाको । त्यो- लडाई हेर्ने भनि आकासमा अ्पमरा- परिविमानेमा चढी हेन: छाग्याका । नाना तहको तसबीर लेप्पाकाद्र्न्‌ । पुजाक्रोठामा अंग्दै बोलनम्‌ भन्या जम्ता देवचदायाको भकाझकी वयान गरि नसकनु । पुजाक्रा भाडा, गहनापाइाःक्‌, बीछयाउनो तीन वर्षदेपी बढक1 शो एप?) छभन्या ३ छ्न । बेश

[४९] सुनैको काम, तसवीर, झाडबत्ति) औनाका फिछि झ्याल सुनकाछन । ताहाका मानीस्‌ पता, हिरा, मोती, मुगाले बादसाहाकाटेबीलमा झु डियाका छन्‌ । त्यो वेठकूको झ्याल चार तर्फ घोली,हेर्दा दक्षिण दीसामा वडे तन्ाउ १ कोसको गीर्दा भयाको, चारै तर्फलषृशरको सिढि लाग्याको अति नीर्मल्‌ ठंडा पानी, माछा, राजहंस-छे युक्त भयाको छ । पुर्व दीसा बडे-व चा जात-जातका फुल-वारि भरिपूर्ण भै फुढीरह्याको छनपुचरे दीसामा रहेछ । जात-जातका फल पार्किरह्याको--“दाप, अङ्गुर, नासपाति, स्याउं,अरू जात ढेरं थिया । रूपका तमास्‌ चित्रवीचीत्र सडकमा पातिकाफोहरा छोड्याका बहुत सुन्दर बगैचा वन्याको रहेछ । उतरदीसामा राम्रो सफा सहर, वडे वजारको बहाइ । पश्चिम दीसाबढे, पतागीनी हजार घोडाको तुरुक स,बारका बरो गर कदायत हुनलाग्याको छ । मद्दश्वासी मानीस्‌ तमामा हर्ने पाजत भयाकाछन्‌ । ताहाका मानीस्‌ वहुत राम्रा छन्‌ । बहुत्‌गर्मी पनि नाही । बड्दो सुवीस्ता जगा रैछु । तेस जगामा वुनेपाटले ५० छाप फौज जमाई सात टोपीका'मुलुक्र मर्दै हसमा गया र्‌ छसिया बादमाहरले बुचेगाटको फौजदेषदा आत हारी आफ्ना महरका फौज-दुनीया भग श्र सहर घालीगरायान्‌ । सहरमा आगो लगाइ भागदा सहर सै जछेछ । नेसैबीचमा हिउ परेछ र बनेपाटका लसकर .वतमा वस्न नपाई हिउबारिमा प्यान र १० छाप फौजमा तीन छाप फौज बाकी“रह्या्न्‌ । तेसै औसरमा नौ टोपीका वदसाहाको फौज पछि.लाग्दा दैवले माच्याको वपत्मा बुनेपाट्‌ हटी आउदा नौ टोपीको

[५०] वाद्साह फौज पछि लाग्याकं थिया । वुनेपाट्‌ आपना प्य रिर्‌संहरनेरो आइपुग्दा आफ्ना सुहरबासी दुनीया सब बनेपाट्भीतगँचित्ति गायो | ब्यां वीत्ति गन्या भन्या आज तीमीलादपुति विर्पक्ष गरी तिम्रा बाँहा फौज-पल्टन मारीदीया र नौ। टोपीका वादसाहा पछि लागी रह्या्टन्‌ । तीनले सहर उजार' गर्न्याछन्‌ 19 तसथ फाटन्‌पुलु भन्याको सहर जंगलभीत्र छ,बस्नालाई दवाँर पनि वढिया छ । ताहा जाइवस । अछ वेहोराकोमदेत्‌ हामी दीउला भन्या र दुनीयाले मनासीव भन्या भनि घुसीभै फाट्नवुलु भन्याको जंगलको सहरमा गयाल्ठन्‌ र ताहाबस्या । तस बीचमा नौ टोपीका वादस'हाले मतो गस्साछन्‌-योकंदाचीत हाम्रो हुन्या छैन्‌ ! क्या अर्थले भन्या जाहाकातीन जमामदि छन्‌ । ग्ररू इनलाई दैवले पनि माच्यो । यकथि ९ वादसाहा लाग्दा सहर भयाको छ । नौ वादसाहाछेमौःयाको मुलुक यक वादसाहाल लिनु पनि हुदैन्‌ । यक वादसाहाजाई दूनीजाले राघन्या पनि छैनन्‌ 1 त्रतसर्थ वुनेटपाटले धपायाको यहि मुलुकको बादसाहा लन्डन्‌बेलयेतृमा छन्‌ । तीनैलाई गादीमा वसाउ । बुनेपाटलाई यन्ावुँव्यापुमा राषी इनलाई घर्चे मैन्हाको लाष सवैञाका हिसावले वर्षेकको १२ लाष सपैजा; दिनु भन्या बीन्ती गरि पुराना वादसाह्ा४ लाई थिति गरि ९ तोपीका वादसाहा बसि अब उप्रान्त आफ्ना--ाफ्ना मुलुक्मा रहनु जुन वादसाहाले अरध्यालो गर्ला उसलाईआठ वादसाहा मीली मार्नु भनि घर्मपत्र अहदनामा गरि 0010 १[?) २. सर (जीत)? ३. सेण्टहेलेना (?)प्रे 9 पति दोहोरिएको छ्‌ । [५१] “फ्रान्सीसका पुराना बादसाहाछाई गादीमा रापी ।बुनेटपाटके पनिमैरा घुसिले गादी छोड्या भनि हस्ताक्षर छेषी यलात्रु टापुमा,गया । नौ टोपिफा वादसाहाहरू धर्म पत्र छि अ-फ्ना मुडुकमागया । त्यो जगा हेर्न जांछौ की हेर्ने लायकको जगाछ। नौबादसाह.को घर्पत्र भयाको जंगा हो भनि पसिडन्टके नपालकाश्री प्राइम्‌ मिनिष्टर साहेवलाई सोध्या र त्यो जगा हेर्नाको मलाईपनि झछ्या छ भंनुभयो र पसिडइन्टका भाई मीनिष्टर साथमालाई रेलगाडामा सार गराया र फाटन्‌ बुछु भन्याका सहर गर्या२ त्यो जंगलभीत्रका सहरमा दर्वार, तलाउ, छाउनी, बगैचा,कील्ला, तुसक सवरको कवायरेत्‌ बुनैपाटले जगामर्दी गर्न्याकोवताया । फरि वगिमा सवारि गराई सारा जंगछ देषाया । अंघिकावादसाहाका क्रेति येक्येकू गरि देवाया । बडो घातिर गन्या । २७कोसका वाटो प्यरिस्‌ सहरमा पुग्या । आउदा-जादा ५४ कोस्‌जमीन्‌ १० घडिमा पुग्याइदिया । वतास्‌भन्दा पनि चाडो हुदोरहेछ । सारा मुलुकमा वगैँचा छायाको, मेवाको षेंति दूनिज्रा बहुतगर्न्या ! घारन हुँदोरहेछ । गहछौ बाको पेती गर्दा रह्याछन्‌ ।प्यारिस्‌ सहरभीत्र परसि-बोका केही जात पत्ति मान्‌ माकुब रहेछ ।सहर वाहीर भारि मासु ल्याउदा रह्या्नन्‌ । पानाको, पेतिगर्नाको, बेपार गर्नाको, फौज-पन्टन्‌को अँन जो बांघौयाको छसो थितिम। रह्याकरो छन्‌ । हुलडंगा हुन पाउदैण । दुनीया, फौज,आरादार, वादसाहाको थिति पारमेन्ट कबर्गरवाट हुछ।तीख्रुनीया, फौज वडा षुसिमा रह्याद्नन्‌ । नाच-तमासा गर्छन्‌ । तेस

[६२] हु पमा दोलथदार मातीस्‌ हेर रह्याछन्‌ । प्यारिस सहर अहछन्‌ । वढाो-बढा अर्कलमरद मानीस्‌ छन्‌ । सवै कुराकोगर्छन्‌ । बडा-वडा हीकमति काम गर्छन्‌ । पृधीवीमाहीकमतलाई सबैका गुरु रह्योछन्‌ । दर्वार पत्ति १०१२ जगामाबन्यांका छन्‌ । फोज-पल्टम्‌ पति फोरी सर्वत्र जगामा राज्याक क मर्साई प्यारिस्‌ सहरदेी ७ कोसमा वासिल भन्याकी जगा रहुछु।ताहा फ्रान्सीसका वादसाह'हरू १५ सय वषेदेषी बढका वादमाहाटिदर्वार वनाउन लाग्पाको अझ बंदैछ ! त्यो दर्वार कस्तो छ भन्या१ कोसको गीर्दा भयाको । चारतर्फ वडा-बडा बगंचा-तलाउ ।ताहादेषी बाहीर चारंतर्फ बन पाल्याको मैदान जगा । बीचमासानु सहर नेपालका पाटन सहर जत्रो । चारौतर्फ सडक्‌ चौडायाका छन्‌ । फुलवारि मेवाले पुर्ण अ्याक्रो मानु इ द्वासन जस्तो ।ताहा "क छाउनी-कील्ला दुइ हजार सिपाहि बस्याका छन ।मालीकमा यक कर्णेल भयाको सानु छ । तेस जगामा वादसाद्वारेनेपालका श्री प्राइम्‌ मिनीष्टर साह्रेबलाई त्यो दर्वार देषाइल्याभनि आफ्ना भःड साथ छाई पठाइदीया २ रेलगाडामा स.वारि भैयक घडिमा पुग्या र ताहा वडा साहेब आइ वडा पातीरगया । दर्वारका ताला-खुचि लि वंठक, चोटा, कोठा कौसी,अटाली, नाचघर, पुजाकोठा, ढुकुटी, भडार ज्यावद दबार । तेस्ताराम्ना दर्वार पृथीवीका पीथमरमा छैन भरणी वडा-वडा मुसाफेरऔलीयाछे वयान गरियाको छ । ज्याचद चोटा, कोठा, बैंठकसुनका मोलंबाले चित्रकार भरियाको छ । तसवीर, झाडवतिका,

[३३] हीसावे छैन्‌ । तेस दरवार भरमा चोता कोठा गरि दुइ समे पचास्‌२५७ रह्याछन्‌ ! ज्यावद कोठा-बैठकमा अघीका दादसाहाकछनेलडाइ गत्यांको वडा-बडा भारथ तसवीर लेषीयाका छन्‌ । बुनेपाटले ७ टेपीका बादसाहा मारी आफ्ना भाईलाई बादसाहाथाप्याको, आफुले रशमुमीमा गै जमामदि गन्याको, आफुले बाद-साही गया, बादसाहाकी छोरी आफुले बीवाहा ग्याको, पाचेछाप फौज ली मुलुक्‌-मुठुकमा गै दिगदीजय गच्याको वीलकुछतसवीरमा फौज-पल्टन्‌ सर्दारहरू गढि-कील्लो, मुलुक्‌-मुलुककानक्स” लेषीयाका माहाभारथ देपदा ताहाको वयान्‌ गरिसक्री न्दैन्‌ ॥ प्रक दिन प्मारिसक्न बादसाहाले गोर्षाको श्री प्राइम मितीष्टरसाट्ेवलाई तपाजीको कोही भनुको इछा छ भनुह,वस्‌ भन्याछन्‌र छाप कौजको परेट हे भनि मजि भयो र फ्रान्सीसक! बाद-साहाले नैप रका प्राइम्‌ मीनीष्टर साहेबलाइ वर्स्या भन्या छाउ-नीमा लाप फौजको परेट देषाउछा भन्प; र सब भारादारहरूरेबादसहासित बीन्ती ग्यहन्‌-आहा रप बयालछीत्‌' भन्याकोजंगा छ । लाप फौज जमा भया फौजले जो आट्यो सो हुछातसरथ छाष फौज ज्मा गर्ने हवन भनि प्राइम्‌ मीनीष्टर कम्या-घडर-इन-बिफ्‌ पारमैन्ट कौसलका भारादारहेछ्ले वीन्ति गन्याछन्‌ र छौ भन्याछन्‌ । उसोभय[ ५० हजारको परेद देपाया ।सलामी गराया । कवायेद्‌ देषाया । त्यो परेट्‌ हेन भनि प्यारिससहरका लाषौ वगीका सवार भै वडा-वडा साटेव, छेडी साहेव-आयाका थिया । सले नेपाबैलका श्री प्राइम मीनी र साहेवलाईसलाम गग्य । ताहाका भारादार, कौसलिया, बुढा-पुरानाहरूका:१ रिपन्तिक (7)

र्‌0र [५४] [०७ कुरा हुदा नेपालका श्री प्राइम्‌ मीनीएर साहब कडाछुमेददार रह्याछन्‌ । वया अर्थले भन्चा वेयनालाई घुव सुप पनिमपाब्रैसको जारपार' पनि, अकर्लवंद, ढीलका सुरा, हिड्दा- वसदकुरा गर्दा चैँटोक्‌ पति । संवै काम-कार्षाना मैले देषन्‌ सबनु जान्‌- पदछ सन्सो होसीयार्‌ । मतासीचमा धन षर्चे गर्ने गाह्लो नमान्या ।1 संबैलाई- बिन्याः हु कुनैसित लीन्या होइन मैन्या सेषी पनि भयाका ।"इन्का“संब कारषानाको लक्षण देषदा र इनने वोल्याको घोरपुग्छ भनि सुदा हेराई, बालाई, हीडाई, हसाईको लक्षण देफदा१1 अघि हाम्रा वादसाहको स्वभाव इनुमा रहेछु, इ ता बडा आडमी-हुन्याछन्‌ भनि कर्चहरिमा कुरा भयाछ्न्‌ ) श्री प्राइम्‌ मीनीषरम्साहेवले यो सफर गर्दा जगा-जग/का बडा म.नीसले वयान_गर्देछन्‌ । पेरिसबाट- बम्बई ताहा प्यारिस्‌ सहरमा ४० दीन मुकाम्‌ गरि खादसाहासीतदा भै रेलगादामा सवार भै मार्स्या घोट्मा ८० दीनमा पूग्नु-भयो र तेस्‌ घाटमा अंग्रेज वादसाहाबाद्‌ सवारीको जाहाजतयार गरि साप्य्राको रहेछ । तेसै जाहाजमा स.बेर भै अन्डरराईगरि बर्बेतर्फ सवारि भयो । बीच समुद्रमा काहि-काही मान(पाहाड देषीन्या । यक पाह : गंघकका रहेछ । त्यो पाहाड जलनकाग्याको थियो । हीन्दुःयाजको तजीक्‌ हुनाले चराहरू पनि देपीनठाँग्या । माछाहरू जात-ज (तका देषिंछ्न्‌ ! मोतीका कोनाराँहरूबनि देपीनलाग्या । केही रमाईलो भयो । विद्यान प्रहरमा वंगै-उत्रन्या घाटमा सपरिको जहाज पुग्यो र ताहा तोपको सलामी

[५५]

"भयो । हीन्दुस्थान मानीस देषदा आफ्ना घरका परिवा सितःभैटर

(भया जस्तो लाग्या । वडो षुसीनामा भयो । चवंमा आठ दिन्‌मुकाम गरि श्री द्वारिकानाथको द्सत गर्न फेरी घुवाकस जाहा-,जमा स,वार भै समुद्रको रस्ता पालनुभयो । ठाकुरको दसन भयो ॥ताहाका ज्यावद पंनाहरूलाइ दक्षिणा दी नुभयो । ठाकुरीका पुरिमा'।नीते पुजालाई ४ हजार रुपैन्ञा अडका राषीवक्सनु भयो । ताहादेषी तीन दीन्‌ बंवेतर्फ फिनु भयो । रामनाथ-वर्शन फेरि रामनाधको दसंन्‌ गर्ने जानाको मदत्‌ अंग्रेज जहाजि कपतानूसित गर्दा कलबु टापुबाट्‌, गया ७५ दिनमा पुगिछन्‌, तरताहा वडो भ.वरि छ । भ.वरि काट्न वडो कठीन छ भनि अंग्रे जलेबीन्ती गर्दा थी प्राइम्‌ मिनिष्टर साहेववाट्‌ मालुम भये म तेहीअ.बरीको बाटो जाउ भनि मर्जीभयी र, तेही भवरिको वाटोस.वारी भयो । भ.वरिमा पुग्दा बह तोफान्‌ पनि आयो । लहरीठेजहाज चढाउ-उतार गर्दा त्यो जाहाजमा वस्न्या जहाजी अंग्रेजकपतान्‌, जाहाजी मुसाहेब अरू कसैको सिर ठाडो राषनःकोततागतु रहेन । जाहाजी अंग्रेज कपतान्‌ भन्या साह्मै हडवडाउन्नलाग्यो । आपस्मा हडबडाउन लाग्या । काजी डीह्लीसीह वस्न्यात्‌“पनि साह्कैँ हडवडाया । श्री मीनिश्र साह्रेव भन्या कति पनिड्डबड, गनु भयेन्‌ । वहाका प्रधपले लहरि काटी ३ दोनको बाटयेक दोनमा कछबु टापुमा पुगीयो । त्यो भ.वरि कस्तो रहेछ भन्याअधोका औलीया सीकदर वादसाहाले तेस बाटो लंका टापु जादातेहि भ.बरिमा पाछन्‌ र पार तार्न नसकि फर्कनु परेछ र यक [५६] । नीसाना राष्याछन्‌ । येक सीलोक्‌ नीसानामा छेषी राष्याको थीयो ।

बुङ्गा सीलोक सन्या जन-समृद्र हरी लहुनक। दरियाना भुजा पडी ।

! कु मतिजाव 9 १ ॥ भन्या तक्मा सीकदर वादसाहोलेराषी फर्की आयाको समुद्र हो भंछन्‌ 1, अव यो कुरो लाठ साहसीत जाहेर गर्नु पछै । जाहेर नगन्या मेराउप्र बडो षप्गि हुन्या-छन्‌ भनि जाहाजी कपतान्‌ साह्मै दरायाको थीयो । "जसै सुय्यै उदय अया कलबु तापुमा, पुगीयो, र ताहा गोरापल्टन्‌, काला पल्टनु, लाठ साहैव,, वडो सहर छाउनी गरि बस्याकाछन्‌ । ताहा लाठ साहेबसीत भैट मुर्लाकात भयो । तोपको सलामीदिया । छैतको सलामी: भंयो । बाटाको राफीयत्‌ पुछ्या । सवबिस्तार गरिवक््सनुभयो । बडो षातीर गः्या । ताहापछि जाहाजीकपतालूले समुद्रको भ.वरीको कुरा जाहेर गन्या र छाठ साह्रवरिसाया । क्यानभन्या नेपालका श्री प्राइम्‌ मीनीष्टरलाइ समुद्रकोरस्ताको मालुमू थियेन । तैले त्यो ब.टोको षव्र कहीस र वडामानीसले अनौठो कुरो सुन्यापछि उही कुराको सौँष हुछ । तेछबेमुनासीवको रस्ता लगीस्‌ । केही बोत,वल पग्याको भया गोर्षीमहाराजसित दोस्तम। षलवल पर्न्या थियो । हामीलाई अपजस्‌पनि पर्न्याथीयो भनि अपसोच गरि रीसाया । फेरि अर्का जहाजषटाया । समुद्रको कीनाराको बाटो गरि रामनाथको दरसन्‌ गराईल्याउ मनि षटाया । वडा सुवीस्तास।त रामनाथ पु्याई दीया ।ताहा हेरा असल हृवेली ज्याफ्त यार गरी राञ्याक्ो रहेछ।थोर वेर वीश्राम गरि दसंन गर्ने पाउ लाग्नु भयो । इश्वरको दसन्‌गर्नुभयो। भारी पुजा गरिवकसनु भयी ।. सबै पंडादरूलाई दक्षिणा बक्सनुभयो। सव पंडाहरू घुसिमया ।दीत्यं पुजाल,इ ४५ हजर रुपैक्ञा अडका राषीवक्सनुमयो । [४७] ताहाक ज्यावद तिर्थमो स्तान गरि पीन्ड दान गरिबक्ग्रनुभयो ।ताहा यक दीन्‌ सक्काम गरि बगीका डाकेमा सवारी भयो ।बनारसमा विवाह ताहादेषी १२ दीनमा कलकत्ता पुनुभयो । ताहबाट्‌ छाडसाहेबसीत मेट-मुलावात गरि ताहा १० दीन मुकाम्‌ गरिचाहीन्या चीज-वस्तु अर्बी वोडा दसब्रार परिद गरि मीजानाकाडाकृमा बनारस सहरतर्फ श्वी मीनीष्टर साहेवको सबारी भपो।बनारस सहरमा कुटुक मह्वाराजकी मैजा बीवाह्‌ गरि थ्री प्राइम्‌मीनीषटर साहेबको सबारी नेपालतर्फ भगो॥ ॥ ॥ १८१२००००००१००३८१ समाप्त ट्टै2£००१७०७१००० नद हि ताजणाभिजाणाणाकणाणपशुबलि _ पजुधति घाणाकानाक