मुकुन्द इन्दिरा (नाटक)

णिड्टो।2€० 8:

साझा शिक्षा ड-पाटी0 हर

%०%४४०४,१151:01:919%90,0118५४४४५४,01211252911.01.

मुकुन्द इन्दिरा

बालकृष्ण सम

प्रकाशक : साझा प्रकाशन

संस्करण : पन्धौं (२०४८) ३१०० प्रतिसोत्हौं (सा. प्र, बाट नवौं)

संवत्‌ : २०४९ (दश हजारप्रति)

मृत्य : छू. २०।- मात्र

मुद्वक : साझा प्रकाशनको छापाखाना, पुल्चोक, ललितपुर

प्रधम संस्करणकोप्रस्तावना

श्रव्यकाव्यमा कहिले कहिले अधवा अर्काबाट सुन्दा मीठो बोली रमधुर लयको भाग आइपर्दछ, दृश्यकाव्यमा भने पात्रहरूकोउत्तरदायित्व कवि या नाटककारको भन्दा कमगाह्रो हुँदैन । दिन आउला- मेरो कमजोरकलमले कुनै हनुमान्‌ जस्ता पात्रकोहातमा परेर गदाको काम देला(यो फ्याँकिएन भने) ।

-बालकृष्ण सम

'हपनारायण श्रेष्ठभुकुन्दलाल श्रेष्ठभवदेब उपाध्यायब्रूदा

षिमान

पुनाचारमेशदास

युसूफ

जन्दुल हुसैनमिस्टर ज्याक्सनस्क्ले-मास्टर

पात्रहरूपुरुष

पाटनका एक साहूरूपनारायणको छोरारूपतारायणको भित्रअर्को साहूरूपतारायणको नोकरभवदेवको नोकर

मुकुन्दका कलकत्तेसाथीहरू

छ्ाक्रवर्ग, हात हेर्नै, नाक, रमैशदासको नेपाली नोकर,

' झरियाहरू, ब्राह्मणहरू, डोलेहरू, कुल्लीहरू

रअरू।

घनमती देवीइन्दिरा देवीराजामती

बखतरी ज्यानभ्ररिनीहरू इत्यादि ।

स्त्री

रूपनारायणकी स्वास्नीमुकुन्दलालकी स्वास्नीबूढाकी स्वास्नी

एक मसहूर गायिका

दृश्य- पाटन, काठमाडौं, कलकत्ता ।

॥श्री॥मुकुन्द इन्दिरा

प्रथम अङ्दृश्य १- पाटन, मध्यान्हमा । रूपनारायणको सुत्ले कछा ।

भित्तामा टाँगिएका तस्वीरहरू- घ्रुवनारापण, कमला (लक्यी);सरस्बती इत्याबि र ठूलो अक्षरले पो श्लोक लेखिएकोएउटा कागतमा-राम राम रमा राम राम राम रमा रमा ॥रमा राम रमा राम रमा राम रमा रमा ॥१।अलि तल शीशीहरू राखेको सानो तखता । त्यसम्फील्र अस्ल्येनिछचौनामा भित्तामा ठडचाएको बालिस्टमा अडेस लाएर सिरकले गुदुमुदुभई आँखा-नाक-मुख मात्र देखाएर ओठले डिग्री च्यापी कपनारापणबसिरहेका ।उनको सिरानमा (ढौकातिर होइन) जपमाला र पुरानो बृहतखोघ-रत्लाकर, सिरानमनि अगिल्तिर एउटा कन्तुर, लद्‌ठी, दुई अंगुल मैक्षबाँकी रहेको सामदान, खुट्टामन्तिर करुवा र फिकडानी ।अगिल्तिर ओछ्याएको रङ्ग उडिसकेको मखमली मसैखालायिछरिएका धेरै कितापको बीचमा जेनघडी हेरी भबदेव बसिरहेका ।(एक मिनेटपछि)रूपनारायण - अँ ?भ्बदेव- पुग्यो।

रूप

भबदेव-

रूपभन-

ख्प-

विमान-रूप

(डिग्री भिकी हेरिसकेर भवदेवलाई दिंदै)हेर्नोस्‌, फेरि उही उनान्सय; फेरि उत्ति ।(डिग्री हेरी) मेरो आँखाले आजकाल चश्मा मागेजस्तो छ ।हो, अझ उनान्सयको धर्कालाई पनि अलिकति छोएको छैन ।(डिग्री पखालेर खोलमा राख्नै) ज्वर त रहेनछ, तपाईं उसैअतानिनह छ, ज्वरसित डराएर ज्वर झिम्नुहुन्छ ।उतान्तय ज्वरै होइन ? सहानुभूति गर्नोस्‌न ।होइन, यति त कसैको साधारण हुन्छ । यो उनान्स्य मलाईपूरा बर्ष दिन आयो; हाम्रो ग्वाँजे, चिन्नुहुन्छ, हो, उनलाईउनान्सय ठेक्का नै छ । हाम्रा साहिला बाको छोरालाई उहीउनान्सय, कति औषधि खुवाए- माछाको तेलमा त उल्लाईमाछो बनाएर दुबाए, सुवर्ण-मालती-वसन्तको त उसले फागूखेल्यो- ज्वर तेलले चिल्लो भयो, घूलोले फुस्रो भयो; तर केहीगरेर घपिएन, आखिर दुई वर्षपछि आफैं हरायो । कसैलाई तअलिकति रिस उठ्यो, अलिकति दिक्क भयो कि बस । ज्वरपनि त चाहिंदो मात्रामा चाहिन्छ, चाहिँदो मात्रामा त बिषऔषधि हुन्छ, औषधि नचाहिँदो मात्रामा विष बन्छ । हो,नातागती भयोभने, जीउ दुब्लाउँदै गयोभने अथवा विचार...(सिरक पन्छाएर फूर्तिसित उच्च स्वरमा)म दुन्लो छैन ? तपाईंको फुकालेर झुण्डघाएको लुगामा पतियत्तिको खुम्चा त किमार्थ परोइन ! हरे ! हेर्नोस्‌, मेरोभोटोको ह्वार्लाङ्गे बाहुला देखेर बूढा बा भन्थे नि सर्पकोकाँचुलीभित्र कनसुत्लो पसेजस्तो ।

(बिमानको प्रवेश)किन आइस्‌ ?बोलाउनुभएजस्तो लाग्यो-होइन, जा । (विमान निस्कन्छ)यसको कान अलि बाक्लो छ।त्यसैले त अरूले नसुनेको कुरा पनि सुनेको ।'किमार्घ' भनेको 'विमान' सुन्यो होला ।

र

१

मभव-

भव-क््प-

रूप-

त दुब्लाएर केही हुँदैन तागत भएसम्म ।

तागत ? कुनै दिन मेरो नसा-नसामा तागत हुँदोहो, त्यो पनिउहिल्यै बिर्सिसकेँ ।

तपाईंको नसाको तागत बहिरोलाई बोलाउने स्वरभित्र लुक्नपुगेछ, अहिले त्यो खुट्टामा गएको भए पनि तपाईं जुरुक्क

उठ्नुहुन्थ्यो ।

ओहो, के भन्नुभएको !. अहिले उठेभने- जुरुक्क उठेंभने मेरोप्रतीतिमा यो शरीर घरहराजत्तिकै अग्लो हुन्छ, त्यहाँ माथिझ्यालबाट टुँडिखेल जति टाढा देखिन्छ, मेरो आँखा योभूइँलाई त्यत्तिकै टाढा देखेर कहालिन लाग्दछ अनि मानसिकभूइँचालो जान थालिहाल्दछ, त्यसैले यो ढल्ने घरहरालाईगुँडुल्केर नबसी सुखै छैन ।

तपाईंको सिरकभित्र त काँचो आँप राखिदिए पनि एकै दिनमापाक्दछ । यसरी गुम्सी एकै ठाउँमा बसिरहेर जुदक्क उद्ता तहात्तीलाई पनि रिङटा लाग्छ ।

होइन, होइन, तपाईंलाई ठट्टा छ, मलाई त अर्कै शंकाछ- भन्छन्‌ नि, के हो नाम पनि लिन मन त्यही-धाम्सिस्‌ ।

क्षय हा: !

उफ्‌ । यो शूलले पनि आधा मासु पारिसक्यो, मेरो पेटकोभित्र के त छ, नत्र यसरी मानिस चलेजस्तै कैले कता कैलेकता हावा खान किन हिंड्थ्यो ! उ: पछिल्तिर ढोडनसामापुगेर पल्टनबाजी खान लाग्यो; यस्तो ०2 ७१०

नपरोस्‌ । फेरि कस्तो गजब छ- शूल रौंकादुप्पा-दुप्पासम्म पनि दुख्न पुग्दछ ।

माफ गर्नोस्‌, त्यस बेला यहाँले काटेर, फुकालेर फालिसकेकानङ, रौं, दाँतलाई समेत शूल भइरहँदो हो, हामी पो चालपाउँदैनौं ।

मलाई होइन, मेरो रोगलाई गिज्याउनोस्‌, त्यो यतरी लाजमानोस्‌ कि तपाईंको नाम लिएर फुक्नेबित्तिकै जमुचण्डालको

३

भव-

भव-

भ्व-

भव-

भव-

भवनख््प-भ्रब-रूप

रूप-

नामले पीनासको, दोहलो भएजस्तै होस्‌ ।

यो सब लाछ्ली अजीर्णको प्रभाव हो ।

यी: यसरी बस्ता-बस्तै पनि घुमाउँछ, तपाईं भने क्षयकोनाममा उजुरै सुन्नुहुन्न ।

. चैर्यको क्षय र' शंकाको वृद्धि मात्र होँ । रिङटा क्षयले मात्र

लाग्दैन वृद्धिले पनि लाग्दछ, जवानीको पाँच कोस रअहिलेको पाँच कदमलाई धकाइले जोष्नोस्‌, एकै-एकै हुनआउला । डर कुनै रोगको औषधि होइन, डर आफैँ रोग हो।तपाईं त्यसो भन्नुहुन्छ, हेलचेक्रचाइँबाट बचाएर पथपरहेजगर्न कर लाउने डर नै होइन र ?

'होइन, त्यो त बुद्धिचाल हो ।

उसो भ्रए डर किन लाग्छ त ?

कमजोरी र पापले ।

के रुद्राणी जगज्जननी कालीसित पनि नडराउँ ?

पापीमात्र कालीसित डराउँछ, धर्मात्मा त उनलाई भक्तियुक्तप्रेम गर्दछ, बधिनीसित डमरु जस्तै उनीसित खेल्दछ ।कालसित पति नडराउँ ?

किन ? काल दुश्मन हो भने उसको सामना गर्नुपर्दछ,उसलाई जित्नुपर्दछ, दार्शनिक हतियारले उसको सैन्य डरकोघ्वस्त गर्नुसिवाय उसलाई जित्ने अरू उपाय छैन ।

साँच्ची भन्नोस्‌, के तपाईंलाई डरै लाग्दैन ?

लाग्दछ। :

कोसित ?

डरसित ।

केको डर ?

यहाँ जति नीच कर्म छन्‌, तिनको सतहमा डरको विषादिजलप लागेको हुन्छ, तसर्थ खराब वस्तु जतिसुकै लोभ्याउनेहोस्‌, तापनि भयलाई छोइएला भन्ने भयले म त्यसलाई

।(भ्रवदेवलाई समातेर) बाजे, मैले पनि डरलाई छोएको थिएन

॥ 1

आवररूप

भव-

भव-

तर डरले गुडिएर मलाई छुन आयो, यो छातीको छतलाईबुहारीको जवानीको डढ्दो आगोको पाङ्ग्राले छोइसक्यो,कुलको पाती मुकुन्दभने कलकत्तामा पुगेर गङ्गासागरमाबेपत्ता हुन लाग्यो । मेरो यही चिन्ताले क्षयरोगको मुकुण्डोभिरिरहेछ । अझ पनि तपाईं मेरै कमजोरी, भन्नुहुन्छभने, हो,बिहा गर्नु मेरो कमजोरी, छोरो पाउनु 'कमजोरी, चाँडै नातिदेह्नलाई मुकुन्दको तेह्र वर्षकै उमेरमा आठ वर्षकीइन्दिरासित बिहा गरिदिनु कमजोरी, यहाँको पढाइले नअघाएरज्यादा दुब्लाएकोले औषधिसमेत गराउन उसलाई कलकत्तामापढ्न पठाउनु कमजोरी, तर सबभन्दा कमजोरी, आफूलाईमाया नगर्ने छोराछोरीको माया गर्नु ।के अर्थ ? तपाईंलाई त्यस्तो लागे झिकाउनोस्‌्न-झिकाउने चिठी गएदेखि त उसले जवाफै दिन छोडयो ।उसलाई त्यो भालूलाई बन्दूक पड्काएजस्तै भयो । हेर्नुहुन्छ ?उसको पछिल्लो चिठी यही हो ।(बृहत्स्तोत्र-रत्नाकरको बीचबाट झुत्रो चिठी झिकी भवदेवलाईदिन्छन्‌ ।)अक्षर त छापाबराबर राम्रा रहेछन्‌ ।अझ राम्रो छ, बाच्नोस्‌न ।(पढ्छन्‌) “डिएर फादर,तपाईंको लेटर पाएँ, होममा कहिले फर्कने भनी रिप्लाईमाग्नुभएको रहेछ । आई प्रे, मेरो पढाइ कम्प्लीट हुनदिनोस्‌ । हरिदास याण्ड को.ले मनि दियो, मेरो सिग्नेचर पनितपाईंकहाँ डेलिभर भयो होला । यहाँ क्रिसम्यासको धूमधामछ।योर लभिङ्ग सन,मुकुन्द”चिठी देछ््ता मुकुन्द त क्षारसमुद्रमा सेतु बाँध्न लागेजस्तोबुझिन्छ । तीनचार वर्षअघि उहाँ मैले भेद्तासम्म यस्तोथिएन ।

झवब-

अच-ङ्ह्प-

झव-

रूप--

यताबाट गएका मानिसहरूलाई समेत भेटै दिँदैन रे ।कहाँसम्मको नवाफ भइसकेछ । हिजोआज त त्यो डेरा पनिछोडेर अन्तै सन्यौ भन्ने सुन्छु ।खर्चनि?खर्च पठाउँदैछु ।पाएँ भन्ने पनि लेख्नतैन ?उही हरिदासद्वारा सहीसम्म आउँछ, त्यत्तिको' घिडघिडो छ ।भला पढ्दै भए त बेसै भयो, अब कति पढिहाल्ला र ।तपाईंलाई थाहा नै छैन, बी. ए. पास भएपछि उसले पढ्नछोडिसम्यो, यो निश्चय छ । यताउता झरेको भुत्ला जस्तैहावाका भुमरीमा बरालिएर हिंडिरहेछ रे, यहाँ नफर्कने भन्छरे । त्यसो भए त्यो ग्याजुएट भएर उसका बानुआमालाई केकाम लाग्यो, इन्दिरालाई के काम, देशलाई के ? मेरो छोरालेबरु कोदालो चलाएर झिकेको पसीनाले यहाँ कान्छीऔंलाकोनङजत्रो जमीनलाई मलिलो पारेको भए पनि सुखसित आँखाचिम्लन पाउँदै !अवश्य !बाजे, दुई वर्षअघि उसको चिठीसम्म आइञ्जेल म औषधिखाँदै थिएँ, हिजोआज त औषधिको सट्टा हरेस पो खानलागेको छु । पत्याउनुभएन ? (तख्ताबाट शीशी भिकीदेखाएर) जाँच्नोस्‌, यो बिर्को नखौलेको कति भयो होला ?त के यही चिन्ता गरी घामी बसेर मुकुन्दलाई आँगनमानचाउन ल्याउने विचार छ्‌ कि कुनै खँदिलो युक्तिको गारोपनि खडा गर्दै हुनुहुन्छ ?मेरो विचार सुन्नुभयो भने तपाईंको करडे पिँजराभित्र दच्केकोडड फोक्सोरूपी पखेटा चालेर बाहिर उड्ने बल गर्नेछ ।

?

यस्तै भइरह्यो भने- यस्तै भइरह्यो भने अन आउने गृष्मक्रातुसम्ममा मैले आफैँलाई बिर्सन बेर छैन । म सीङ भएकोमानिस हुँ कि हात भएको पशु हुँ- त्यो पनि सम्झन सक्ने

॥

भव-

आवर

भव-रपअवरूप

छैन, अरू मलाई बौलाहा भन्नेछन्‌, म अरूलाई बौलाहाभन्नेछु !तपाईं जस्तो समझदार मान्छेले यस्तो कुरा मुखमा ल्याउनैखुल्दैन, स्वार्थता छाडेर संसारका निराशहरूसित आफूलाईमनले जोड्नोस्‌, माया गरिनेमा माया गर्नेको हक हुन्छ, योकरा आफमा मनले घटाउनौस्‌ ! तपाईंलाई केही भयोभने यीजहानहरूको के दशा होला- मतले गुन्नोस्‌ ! अर्कालाईबचाउन आफू बाँच्नुपर्दख, तसर्थ उनको दु:खमा मनले भागलिनोस्‌ ! अनि सम्हालिनोस्‌ ।लौ, मलाई त छोडिदिनोस्‌, सकेसम्म म आफूलाई भत्कनदिनेछ्ैन । तर इन्दिरा मलाई एउटा - पासो नै भई । जतिविचार बढाउँछु, उति कसिन्छु; म यति कठोर छैन, यतिबलवान्‌ दछ्वैन, यति बुद्धिमान्‌ छैन कि यो मस्काइ सहन सकूँ ।मेरो अन्तस्करण मुकुन्दकोसित सट्टापट्ल गर्न पाए हुने थियो ।(एकछिनपछि)इन्दिरा कति वर्ष लागिन्‌ ?बाईस, कचाहिं सत्ताईस । यताबाट गएको एक जुग भइसक्यो ।(एकछिनपछि)तपाइँले उहिलेदेखि मेरी बुहारीलाई फेरि देख्नुभएको छैन ।शुङ्वारको जुनसुकै बस्तु होस्‌, उसको जीउ छुनेबित्तिकै जोगीदेखिन्छ- लुगाको रातो रङ्ग उसले लाउनेबित्तिकै गेरुहुन्छ । उसको निधारमा सिन्दूर विभूति देखिन्छ । उसकोघाँटीलाई बेर्नासाध मालाको मुगा स्द्राक्ष बन्दछन्‌, तरचाहिँ जोगिनीको झोलीभित्र लुकेको पचित्र श्ङ्गार जस्तैदेखिन्छ । माथि कोठामा होली, जानोस्‌न, एकचोटि भेटेर कुरागरिदिनौस्‌, म पनि आउँछु ।

सक्नुहुन्छ ?त्यसो त लट्ठी टेकेर अलि-अलि हिंड्छु नि ।जाउँ त हेर । (रूप लद्‌ठी टेकेर उठ्तछन्‌)

आजसम्म सांसारिक अन्ध इनारमाथि स्वर्गको कौसीबाट

1

उसलाई झुण्डाइराखेको आसे डोरीमा एक दुई सूत थपेर अलिबलियो पारिदिनोस्‌, हिंड्नोस्‌ । (भवदेव निस्कन्छन्‌) इन्दिरा !तेरो तपस्या अझ पुगेन ? पचास वर्षको उमेरमा तेरो ससुरासय वर्षको भइसक्यो । वैद्य भन्दछ- जे जे नाकबाट रमुखबाट भित्र पस्दछन्‌, तिनमा हाम्रो आयु भर पर्दछ; तरअनुभव भन्दछ, हाम्रो बाँच्नु वा मर्नु तिनमा भर पर्दछ, जे जेकानबाट र आँखाबाट घुस्तछन्‌ । (निस्कन्छन्‌)

मखसली रूपनारायण- डर अन्तस्करण लागिन्‌ ? यिनीहरू?

(भरिनीहरू निस्कन्छन्‌) अडेस

भव-

भावर

रूप

दृश्य २- उही(इन्दिराको सुत्नेकोठा)

मुजै झूलको मुख फट्टाएर दुईतिर कसिराखेको एउटा लामौखाट । सिरानतिर सञ्झ्याल, छेउको आँखी खापा मास्तिरफर्काइराखेको त्यहीं, "एउटा पुस्तक र कात्ने बत्तीको ढक्की ।भित्तामा टुकी राखेको खोपावरिपरि दुई तसवीर :गङ्गावतरण र इन्दुमतीलाई अगिल्तिर राखेर अज विलापगरिरहेका । भित्तामा पोतेको सफैदा खैरो भइसकेको । एउटालामो काठको कीलामा ढाकाको खास्टो आुण्डिरहेको ।खुट्टामन्तिर एउटा मझौँला काठको सन्दूस । त्यसमाथि एउटाकरुवा र अलिकति खत्र्याकखुत्रुक । भूइँमा सतरञ्जाओछ्याएको, खाट अगिल्तिरदेखि छैउको झ्यालसम्म पुगेकोनेपाली गलैँचा । ढोकानेर सानो सुकुल । अ्यालढोका काला ।(रूपनारायण र भवदेवको प्रवेश)

खैत?(ढोकामा फर्केर) घन, इन्दिरालाई एकैछिन यहाँ पठाइदेङ ।(पुस्तक उठाएर)रामायण !(चिनु लाएको ठाउँनाट झिकेर)

उडेको यो कहाँको तसवीर नि?भो, भो, मुकुन्दको होला, त्यसै राखिदिनोस्‌ त्यही;घो चाहिं क सधैं हामीहरूसित लुकाउँछै ।

९

भव

भव-भ्व-इन्दिरा-रूप-

इन्दिरा-भव-

अग-

इन्दिरा-भ्व-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

(राखेर)केही आकारले मान्छे हो कि शंका छ, त्यत्ति हो,नत्र कागत हो खालि अधवा तसवबीर हो,पहाडको कसैले त चिन्नै पनि सकोइन ।परन्तु इन्दिरा आफ्नो मुकुन्द यसमा सफादेख्ती हो ।

भक्तले जस्तै मूर्तिमा भक्तवत्सल ।आइन्‌ लौ इन्दिरा । [इन्दिराको प्रवेश)

कस्तो हलक्क बढिछन्‌ । चिन्यौमलाई ?कुन्नि, खै ?लौ!

ए हाम्रो बाजे, चिन्है म त-धेरै भयो त्यसैले । के मिसिएको थियो अगिमाना चामल यो आधा मुठी तिल कपालमा ?...तपाईं पित्तले पो त चाँडै फुल्नुभयो ।

दियो उमेरमा धक्का अब चालीसले पनि ।(टहलिएजस्तो गरेर छप निस्कन्छन्‌)इन्दिरा, के तिमीलाई सञ्चै छ ?छ्‌।तिमी दिनकसरी काटदखछभौ !के र, हाहामै दिन बित्तछ ।सोझै छ सूर्यको बाटो आफूचाहिं यताउतिअनैक काममा घुम्दा ढीलो हुन्छ सधैंभरिकत्ति फूर्सद मिल्दैन ।रात !हो, रातमा भनेसधैँ फुर्सत नै जस्तो हुन्छ, हेर्छु कथाहरू

१०

भ्रव-इन्दिरा-भव-इन्दिरा-भव-

इन्दिरा-

भव-

इन्दिरा-

भव-

कहिले कहिले, बत्ती कातेरै रात काट्तछु,निद्राले कहिले मूर्छा पर्छु यो भूइँमै पनि,कहिले सपना देख्छु, कैल्है देख्तिनँ त्यो पनि

तिमी के के कथा हेछ्र्चौ !चै रामायणको ।

कुन

ठाउँमा ?यो सबै ।धेरैजसो तैपनि ।

सुन्दर

काण्ड ।

ए, ए, जहाँ ७०00: मैली, निन्याउरीसीता छन्‌, के त्यही , अशोक रूखका मनिबसी उनीसँगै रुन्छयौ ?

अनि रामाश्वमेघमा,त्यहाँनेर जहाँ छोडे बीच जङ्गलमा गईहँदै लक्ष्मणले सीतालाई, सन्देश राममापठाइन्‌ उनकै हात हे राम ! करुणानिघान्‌ !'भन्दै रोएर सीताले ।ए, त्यहाँ के मुकुन्दकोचिठी आउँछ ? (इन्दिरा टाउको हल्लाउँछे)के गछयौं, अझसम्म पढाइमाउनी डुबिरहेकै छन्‌, नडुबेर समुद्रमामोती मिल्दैन । संसारभरमा सर्वश्रेष्ठ जोजो छन्‌, जो जो गए ती ती सबका ज्ञातसागरउर्लन्छ पुस्तकैभित्र लिपिको लहरी बनी,त्यसैमा माथि गर्जन्छ हाँसो आकाशमा, अनिउठ्छ वैराग्यको मेघ, आँसु बर्सन्छ, नेत्रकोनाउ ढल्मल भै हिंड्छ, त्यहीं अभ्यासको हुरीज्ञान-विज्ञानको साथ जोडले चल्न थाल्दछ;

११

जहाँ उनीहरू हाँस्छन्‌ जहाँ रुन्छन्‌ उनीहरूउही बहन्छ यो हाँसो उही बग्दछ आँसु यो;तर पुस्तकमा मोती पाइँदैन, पढाइमाजो डुब्यो जसले पायो पायो त्यो उसले, कुनैकसैको निम्ति खोजेर दिन सम्तैन । इन्दिरा,पौडी सतहमा मात्र नडुबेर समुद्रमामोती मिल्दैन । के गछयौं ज्ञानमा मात्र शान्ति छ,ज्ञान घौटी पिलाएर पिइँदैन, तसर्थले

उनी डुबिरहेकै छन्‌ ।

इन्दिरा- के सधैँ डुब्नु बेस हो?मोती जस्तै सघैँ डुब्ने भए मोती लिने पनिमोती मात्र भयो खालि ।

भव- के गर्ने त, तिमी भन ?

इन्दिरा- पाए जान्थें उहीँ आफैँ ।

_ भव- के गछर्थौ र तिमी गई ?कसरी पाउँछौ पत्ता तिम्रो त्यो जलबिन्दुकोगङ्गासागरमा ? भिक्ला परदेशीहरूसितबिन्दुको कसरी माग्छयौ गल्ली गल्ली घुमी त्यहाँ

स्वास्नीमान्छै भई ? हामी छँदैछौँ, इन्दिरा, तिमीमान्छयौभने त मै जान्छु, पत्ता लिन्छु, यहाँ अनिसँगै लिएर फर्कन्छु, साक्षी हुन्‌ परमेश्वर,म बाटो लाग्छु चाँडै नै नि:सन्दैह तिमी रह्‌ ।तिम्रो कुरा उनीलाई केही भन्ने भए भन।(इन्दिरा भूइँमा बसेर खाटमा घोप्टो परी रुन्छे)भैगो यो आँसु नै होला तिम्रो सन्देशको मसी ।(रूपनारायण र धनमतीको प्रवेश ।रूप सन्दूसमागि बस्तछन्‌ |)जाने भएँ तपाईंको छोराको खोजमा म त,त्यही यताउता होलान्‌ लिएरै आउँला यहाँमेरो भाग्य भएदेखिन्‌ गुन लाउन पाउने

१२

घन-

रूप-

भव-

अचवा खबरै भात्र लिएर घर फर्कुला ।विद्यार्थी जो पढैया छ यज्ञ गर्दा पढाइकोधूबाँले बाहघ संसार केही देख्दैन; संझना

'बढी यती धनी हुन्छ उसको कि कुनै कुरा

संझँदैन नसंझेर आफैँले; त्यो समाधिमा,कवि झैं कल्पनाभित्र नसुतेर निदाउँछ,उसलाई न बेलाको याद हुन्छ कि आङमाघाम लागिरहेको छ अधवबा जून; एउटासंझाइरहने मान्छे वर चाहिन्छ- बीचमाजो भन्दछ- तिमी विद्यार्थी हौ, पुस्तक होइनौ,डुल, खाङ, पिक, आफू को हौ संझ, गई सुत ।यस्तै होस्‌ ।

“दैवले आज हामीमाथि दया गरीतपाईंको सिधा डोरी बाटो लायो यतातिरयो पूर्वरङ्गले अवश्य पनि ल्याउला

आज लच्छित छु । तर आगो निराशकोदन्केर नबढोस्‌ झन्‌ झन्‌ आसको सासमा परी !परमेश्वरले दु:ख छोरा हुरकिंसकेपछिदिने अबश्य हुन्‌ भन्ने थाहा मात्र भए पनिरसादिहरु खाएर किन दूध बढाउँचे !-रक्त सिद्धघाउँयेँ दूधै बनाई, अनि मर्दैएकै चोटि छुटाएर दूध माता दुवै ।हं किनशंका उद्योगमा आमा ? 'तँ चिता म पुग्याउँला'महादेव यही भन्छन्‌ 'कि चितामा पु्याउँला'केही खानुभए हुन्थ्यो, फलफूल अलीकतिउल्ले तयार पारेकी छरे ?

दुःख त्यसै किन

उठाउनुभयो !केको ?

१२

रूप- केको दुःख र!

भव- इन्दिरा,जेसुकै काम होस्‌ हामी 'ग्यौं' भनी कराउँछौंगरेनौं वा गयौं जान्ने उही मात्र छ एउटाजस्तो जे जे पुरस्कार जब उल्ले पठाउँछअनि पो जान्दछौँ हामी गरेछौं बा गरेनछौं।

(इन्दिराबाहेक अरू निस्कन्छन्‌)इन्दिरा- झ्यालमा बसी रामायणबाट मुकुन्दको तसवीर झिकेर)'तपाईँलाई सञ्चै छ !?' के यो सोधिपठाउने,'यहाँ मलाई सञ्चै छ' कि यो भनिपठाउने ?केही लेखी पठाउँ, या खालि यो मुखले कुरा,कि दुबै कि दुवै बाद, के संचार पठाउने ?एउटा नाम नै मेरो लाख सन्दैशतुल्य छ,छ यही नाममा शक्ति हिन्दूस्थान डुबाउने,नत्र छन्‌ व्यर्ष लाखोटै चिठी ?- बेला अमूल्य तीनासे बापत आगोमा पोलिनेछन्‌, छँदा पनिबौलाही भनि मान्नेछु, के संचार पठाउने ?मेरो माया तिमी गर्छौं भन्ने यो सुइँको पनिपाए मात्रभने आठै दिशाबाट तिमी जहाँछौँ उही आउँछन्‌- सारा चखेवा, काग, कोइली,चन्द्रमा, झरना, मेघ, फोहरा, लहरा, जुई,गुलाफ, हसिना, बेली, चमेली, मोतिया अनिजोडी जोडी त्यसै मेरा ती सन्दैश सुनाउँछन्‌तिमीलाई तिमी सुन्छौ, अनि त्यो जब बुझ्दछौतिमी, तार कुरा साँच्चै हुन्छन्‌ झुट्टा भए पनि;त्यसैले छैन संचार मेरो भनिपठाउनेतिम्रो संचार नै मै हुँ, मेरो संसार नै तिमी !

घनमती- ननैपथ्यमा) बुहारी, बुहारी !(इन्दिरा दौडेर निस्कन्छ)

१४

दृश्य ३- काठमाडौं

देउरालीको मुखबाट हिमालय पर्वतका जण्डहरू देखिएका ।उकालो चढ्दै एउटा जाने तीन जना आउने भरियाको प्रबेश ।सब भारी बिताउँछन्‌ । दुई जना आउने बटुवा आएरओहर्लन्छन्‌ ॥ अर्को बटुवाको प्रवेश ।)

बढुवा- (भरियाहरूलाई) आउँदै गर है, तिमीहरू त अथक छौ, अब तओह्रालैनहो।  - (ओहर्लन्छ)जाने भरिया- अम्ले-! कासकु भारी यिनीहरू ?पहिला आउने भरिया- साह भान्छा कोहोको हो!जाने भरिया- साहार कि पाटान ?पहिला आउने भरिया- साहार जुद्ध साडाक ।दोस्रा आउने भरिया- हिन्‌ हिन्‌ कान्छा, नपर्खी ।(गाउँछ) बूढीले आँखा चिम्लेलाचीलले चल्ला लैजाला ! (भारी बोकेर दुई जना॥ ओह्वालो झर्छन्‌)तेस्रा आउनै भरिया- (भारी बोकेर गाउँछ) ८चीलले चल्ला कै लालाढुङ्गाले डोको थिचुँला,दइवा ! (एउटा ढुङ्गा देउराली माईलाईचढाएर ओह्लन्छ)(छाता ओढेर फिता बाँधी लदठी टेकेका भवदेवको र एक हातमा लदूठीअर्को हातमा लालटिन लिएर गलेबन्दीको फेटा बाँधेको

१

भव-“भरिया-

पुनाचा-

पुनाचाको प्रवेश । नादलका टाटाहरू आई बीच-ब्रीचमा घाम छेक्नाले बराबर देउरालीमाबदली भइरहन्छ, हिमालयचाहिँएकनास टल्किरहन्छ ।)लामा, अझ यहीं छस्‌, तँ गलिस्‌ ?होइन यत्तिमागले त कसरी फेदी पुग्ने ?लौ यो, त्यहाँ गईखाजा खा जा !(रिया पैसा लिएर भारी नोकरी निस्कन्छ)(आउने दुई जना भरिपाको प्रवेश)पुनाचा, हेर्‌ तिनको पसिना, तँ तआफ्नो देखाउँथिस्‌; हेर्‌न, त्यो नागदहबाट तीनागकन्याहरू निस्के जस्ता छन्‌ भर्खरै, अनपस्न लागे उही फेरि । (भ्रिनीहरू निस्कन्छन्‌)(भवदेव ढृङ्टामा अडेस लाएर बस्तछन्‌, पुनाचासानो ढुङ्गामा थ्याच्च नस्तछ)घाम लागिसक्यो यहाँज्यापू, नेपाल खाल्डा त अझ बादलमन्तिरटल्की डुबिरहेको छ भित्र त्यो नागलोक झैं,माथि हेर्‌ कुइराका ती तरङ्ग, अझ हेर्‌ उता-ढिका कमल हीराको त्यौ शीतल हिमालय !सौन्दर्यसार संसारभरका लहराउँदागौरीशङ्रको पाउ लेखी आफ्नो ललाटमाउघारी हरियो घुम्टो त्यो जङ्गन पहाडको'अछ ताराहरूभन्दा म राम्री छ कि छैन त ?'भन्दै ती स्वर्गका आँखा सूर्य-चन्द्र भएतिरआफ्नो श्ङ्गार पृध्वीले देखाएकी तँ हेर्‌ उहाँ ।पर्डामा चिट्कारीले जस्तै !कि चित्रमा

१६

पुनाचा-

भव-

लेख्नेको चित्रकारीले यस्टै !

यो थाउँमा कटि

चोति आएँ, मलाई यो यस्टोसम्म रमाइलोलागेको कहिल्यै सट्टै ठियेन ।

तँ बिचार गर्‌,

हाम्रो नेपाल यो सानो संसारै हो; कि लोककोकल्पवृक्ष यही नै हो, यहाँ पाइन्छ जे पनि;यहीं मदेसको धूप, यहीं ठण्डी हिमालकोमृतप्ञ्जीबनीदेखिन्‌ साघारण बुटीतकयहाँ लदाबदी छन्‌ या कति केवल छन्‌ यही,बिष फल्छ यहीं फेरि यहाँ गोमन सर्प छन्‌ ।यही छ उर्वरा भूमि नदीनाला अनेक छन्‌,लामो बगर चट्टान नाङ्गा डाँडाहरू पनि ।गैँडा, बाघ यही हुन्छन्‌ कस्तूरी चमरी पनि ।यहाँ सबै शताब्दीका मान्छे छन्‌ ,पटमूर्ख छन्‌यही, यहीं महात्मा छन्‌, सुदार्शनिक छन्‌ यही,यही साहित्य संगीत सिकर्म र डकर्म छन्‌,यही छन्‌ खुकुरी खड्ग, याण्टी एयरक्रधाफ्ट छन्‌यही गोरा पहेंला छन्‌ राता कालाहरू पनि,बग्छुन्‌ प्रकृति माताका रङ्गा र जमुना यही ।स्वतन्त्र हिन्दुको ' राज्य यही मात्र छ एउटा ।यही गोपाल छन्‌ फेरि यहीं गोरखनाथ छन्‌,सीता सती यहीं जन्मे, यहीं गौतम बुद्धकोभयो जन्म, यही राम कृष्णको नाम गुँज्दछ,;सशरीर पुगे स्वर्ग यतैबाट युधिष्ठिर,ज्ञानी जनक राजाको ज्चानघारा बह्यो यहीसयौं संग्रामका बीरहरू जन्मे यही, यहींपतिब्रताहरू जन्मे सती जानेहरू पनि ।नमूना भैरहेका छन्‌ अनेकौं सभ्यता यही,यहीं छूती अघ्ुती छन्‌ तन्त्र मन्त्रहछू पनि,

१७

पूजाहारी यहीं पोडे यहीं ब्राम्हण शुद्ध छन्‌,यहीं छन्‌ ज्योतिषी झाँक्री यही डाक्टर वैद्य छन्‌ ।लाखे र घाटु छन्‌ चल्ने र बोल्ने तसवीर छन्‌ ।साष्टाङ्ग दण्डवत्‌, पाउलागी, आशीष, स्यालुट,सलाम र नमस्कार, स्वस्ति यी सात दर्शनयही -छन्‌ । शिरमा क्याप शाहजादा र नाइट,यही टोपी छकल्ले छन्‌ सीलको चर्मको पनि,यहीं फेटा लबेदा छन्‌, यहीँ टोप र कोट छन्‌यही गादो छ खाँडीको, रुइदारी लुगा यहींयहीं छन्‌ चरना भोटो जङ्ग पोशाक छन्‌ यहीँयही केप यर्ही खास्टो मजेत्रो र घलेक छन्‌,यही घाँगर छन्‌ फेरि पही छन्‌ पारसी लुगासुरुवाल र धोती छन्‌, .यही छन्‌ फरिया गुन्यु,यही सुन र कल्ली छन्‌, यही तारा र यारिङ,यही छन्‌ नालुको जुत्ता, यहीं अग्लो खुरे पनिसारङ्गी छ यही बाजा बादशाही समेत छ,गलैँचा कौच कार्पेट राडी सुकुल छन्‌ यहीयही छन्‌ सुनका छाना गहीं खर परालका,यही प्राचीन सञ्झ्याल, युतानी स्तम्भ छन्‌ पहीं,यर्ही छन्‌ काठका गाडा गाडी छन्‌ रोल्सराइस,यही काँटा र चम्चा छन्‌, बोहता टपरी यहीं,यही कति भनूँ फेरि यहीं छस्‌ तँ यहीं छु म।

(आउने दुई बढुवाको प्रवेश)यहाँहरू कताबाट ?बद्वा- नयाँ मुलुकबाट,भव- के,”त्यहाँ समय बेसै छ ?बढुवा- यसपाला त बैस छ । (दुवै निस्कन्छन्‌)

भव- हिंड्‌, धेरै बेर पो हामी व्यर्थमा गफमा भूुल्यौँ ।ज्यापू गर्‌ लौ नमस्कार आमालाई बिदाइको,

१८

धर्म संझेर भन्‌ 'फेरि फर्कनेछु जहाँ बलेउही निभ्नेछु, ग्रणको सामा माटो नुझाउँला,आमा, ब्याज सकेसम्म, सकेसम्म बुझाउँला'(पुनाचा नमस्कार गर्दछ)

पुना, यो देश छोडेर जानेलाई त बैगुनीभन्नैपर्दछ, अर्काको क्रण खाई पचाउनेत्यही हो, कि यहाँ छोडोस्‌ माटोको देह अगिनमा,अनि त्यो चुल्बुले आत्मा स्वार्थी आत्मा गौ भईवासनाको पखेटाले उड्दै जाओस्‌ जतासुकैहुँदैन मोक्ष व्याधाको बाण लागी जहाँतक ।

(निस्कन्छन्‌)

दरितीय अङ्क

दृश्य १ कसका

हरिसन रौड । रमेशदासको घरको भ-्याङमन्तिरको जोटा । ढोकाबाटबाहिर सडकमा मेटरको अत्ती यताउता चलिरहेको रमानिसहरूको पनि आबतजाबत भेद्रहेको देखिन्छ ।नेपश्यमा बजारिया खलबल, साइकलको घंटी,मौटरको भ्याँकम्वाँकको आवाज बराबरचलिरहन्छन्‌ । भ्रवदेब रपुनाचाको प्रबेश ।

भब- भित्र धेरै आत्मा छन्‌ जस्तो छ ।

पुनाचा- रेलभिट्र प्याकिस भएडेखि म ट मैरो पो भयाको छ।

भव- हाम्रो उता बिहाको दिन सम्झी:- दमाईंका सनाई कलाँट,वस्तादका रागरागिनी मढघौलीको मङ्गलु, जन्ती ताँतीमिलाउनेको हप्की, विधिको एक एक मात्रामा औंला भाँच्नेब्राहमणहरूको स्वस्तिवाचन, दुलहीका माइतीहरूको साँकसुँक,सब एकै ठाउँमा भुटिएको शब्दको खिचडीभित्र आफूलेबोलेको आफ्नै कानले सुनिदैन, हो त्यस्तै यहाँ नित्य संझी ।

पुनाचा- अझ कोई आएन ।

भव- अरे कोईहै?[भित्रबाट ढोका खोलेर एउटा नोकर बाहिर निस्की ढोकाफेरि बन्ब गर्दछ ।)

नोकर- हाँ बताइए । म्या आप नेपाल से पघारे है ?

२०

भव- हाँ।नोकर- म पनि नेपाली हुँ।भव- त्यो भिरेको खुकुरीले त हामीले पहिल्यै कानेखुसी गरिसकेका

थियौं । घर कहाँ?

नोकर- दार्जलिड्‌ ।

भव- बेसै भयो, आफ्नैसित भेट भयो । नम्बर एक तीनको कोठीभ्रनेको यही हो !

नोकर- हो।

भव- मुकुन्दलाल भन्नेलाई तिमीले चिन्हेका छौ ? किन हाँस्यौ ?बोकर- तपाईंको?

भ्ब- म उनैको दाज्यू-भाइ, घरको एक दुई संचार लिएर आएको ।नोकर- पर्खनोस्‌ है त एक छिन यही, बेन्च छ।

(नोकर निस्कन्छ)आव- आइज, बसौं । (दुबै बस्तछन्‌)

अख्तरी ज्यान- निपथ्यमा गीत गाउँछे)तू मेरे कब पै आओ, मैं तुम को बैठने दुँ

मुझे रोकर जिलाओ तुम, मैँ तुम को फूल भी दुँ,

जहाँ के केस लैलाका- (नेपश्र्यमा खलबल)पुनाचा- भिट्ट ट हरिभजन हुन लागे जस्टो छ।भ्रव- (टाउको हल्लाएर) अब खलबल हुन लाग्यो सुन्‌ ।

(भित्रको ढोका अलिकति खोलेर त्यडी सिस्टर अ्याक्सन,

यूसुफ, अन्दुल हुसेन उभिन्छन्‌ ।)मि. ञ्याक्सन- म्या टिमी मिस्टर मुकुण्डको डेख्नको वास्टे आयो ?

भ्रब- त्यसै हो, हामी उनकै दाज्यू-भाइ ।

अख्नुल हुसे-क कोछ?

भ्रब- हाम्रो इष्टमित्र ।

अब्नुल हुसेन- अच्छा ।

भब- हामी घरको धेरै खनर बोकेर आएका छौं, पाकिसक्यौं ।(ती तीनै जना ढोका बन्द गरी भित्र पस्तछन्‌)

भला यतिकासम्म यहाँ बसेर मुकुन्दले नेपाली भाषा त

२१

पुनाचा-भ्वव-

झव-

पुनाचा-भव

नोकर-भव-

नोकर-भव-

पुनाचा-

पुनोचा-

प्रचार गरेछ, त्यसैले ऐले आफ्नो भाव प्रकट गर्न कत्तिकोसजिलो भयो । तर मलाई शंका लाग्छ, मुकुन्द किन अझजन्मेन ?यहाँ छैन कि ।छ छन त, तर कति धेरै छ, दैव जानोस्‌ !(युसूफ र रमेशदास फेरि ढोकामा आउँछन्‌)भोलि भेद्त सक्छ ?(कड्केर) तिमीहरूलाई आज, हामीलाई भोलि ? तिमीहरूभित्र, हामी बाहिर ? मुकुन्दलाई यहाँ पठाइदेक कि हामी भित्रआउँछौँ कि खबरको पार्सल नेपालमै फिर्ता लिएर जान्छौं ।(रमेश र पूसुफ भित्र पस्दछन्‌)

फेरि हामीलाई भिट्र लागेर छुरीले न्याते -्याते गर्ला नि?के नेर !

(नोकरको फेरि प्रवेश)एकै छिन पर्खनोस्‌ रे ।ए, यता हेर्‌ ।म चाँडै आउँछु । (भित्र पस्दछ)ज्यापू, यहाँको हावा ठीक छैन, आ ढोकैनेर बसौं । खुकुरी एकअङ्गुल जति बाहिर झिकिराख्‌ ।

(नोकरको फेरि प्रवेश)होइन, ए ठिटा- (नोकर दौडेर बाहिर निस्कन्छ ।फेरि अन्दुल हृसेन, यूसृफ, अखतरी ज्यान, एउटा तबल्ची,दुई सारङ्गीबाज आएर बाहिर निस्कन्छन्‌ । नोकर बाहिरबाटफेरि दौडेर भित्र पस्तछ।)देखिस्‌ त्यो तबल्चरीले हामीतिर मुख बंग्याएर गयो ।म्रैले ट टघटा हेडैं हेरैन, नट्र म पनि नाक ठुनेर टघसकोटेनलटिर जिग्रो हल्लाइडिन्ठचो ।होइन, मुकुन्द के गर्न लागिरहेछ ।डारी खौरेर फा डल्न लागेको होला ।

(नोकर ढोका खोलेर फेरि भित्र जान्छ ।

२२

मिस्टर ज्याक्सनको फेरि प्रवेश ]अनि रमेश र नोकर वुई जनाले अंग्रेनी सूट लाएको मुकुन्दका दुईहात आफ-आफ्नो काँधमा हालेर डोस्याउँदै ल्याएर बेञ्चमाराख्तछन्‌ । भवडेव, पुनाचा उठिसकेका हुन्छन्‌,मिस्टर ज्याक्सन बस्दछ ।)सि. श्याक्सन- (भ्रवदेवसँग) आज भाइले शराब बहुत खाएछ ।

भव यहाँहरूको मेहरबानी !मि. ज्याक्सन- आइसमा डुबाउन अच्छा छ।भव (अलि अगाडि बढेर) मुकुन्द !

मि. ज्याक्सन- ओह नो, नो, नो, नौ

मुकुन्द- (लोलाएको शब्बले) ओ माइ तभ ।१

मि. ज्याक्सन- हलो मुकुन्ड, मिस्टर नेपाउल, से वतस अगैनरे-दि फ्लावर अफ्‌ लभ इज फुल अफ फिगर्सदि ब्रेड अफ्‌ लभ इज्‌ मेड अफ्‌ टिअर्स ।

मुकुन्- लोलाएरै) हँ-

मि. ज्याक्सन- सरि, हि इज डेड आएज आएन इम्टि बोटल; गुड नाइट,रमेशबायु । (मुकुन्दलाई घच्घच्याएर) आएण्ड गुड नाइट टुयु पेण्टेड हिमालया ।"

रमेश- बाइ बाइ ।१

१. ओहो ! हुँदैन, हुँदैन, हुँदैन, हुँदैन ।२. ए मेरा प्रेमी !३. ए मुकुन्द, मिस्टर नेपाल, एकचोटि फेरि भन-प्रेमको फूल डरहरूले भरेको हुन्छ,प्रेमको घागो आँसुहरूले बनेको हुन्छ ।१४. अफसोस, त्यो रित्तो बोतल जस्तै मरेको ख, रातको सलाम रमेशबानु ।र तिमीलाई पनि रातको सलाम, रङ्गले लेखिएको हिमालय ।भू. सलाम ।

३३

भव

रमेश-

१. सल्लाह ।

पुना, मुकुन्दले आफ्नो भाषा सित्तैमा दान दिएको रहेछ, भाषादिएर सस्तोमा भेष र विष किनेको रहेछ । (रमेशबाबुसित)नमस्कार, तपाईंहरू आजलाई अघाइसम्नुभएको भए यिनलाईडेरामा बौरिन जान दिनुस्‌ ।

म त घेरैचोटि यिनलाई भनिसकेखु कि यसरी पिउने ठीक

छैन ।

यस्तो मित्रताको निम्ति तपाईंको घरलाई समेत साष्टाङदण्डवत्‌ छ । कति बङ्जालीहरूले मुकुन्दलाई विद्या पिलाएकाथिए, तपाईंले त्यो छदाउन लाग्नुभयो । .

(नोकरसित) एक टघाक्सी बुलवा रे । (नोकर निस्कन्छ) सनयो मि. ज्याक्सन र यूसुफहरूको बदमाशी हो, मैले तो धेरैआएडभाइस१ दिएछु, उनीसित पुछ्न सम्छौ !

सोध्नै पर्दैन, मुकुन्दले तपाईंको उपदेश मानेकैबाट हामीलेबुझ्यौ ।

पुछ उनीसित ।

मुकुन्द, स्मृतिको पत्र उल्टा सुल्टा पच्यो जता

कहिल्यै सपना देख्छस्‌ तँ के नेपालको पनि ?

अधवा .सपनामा तँ यहाँ छस्‌ बिपनाभरि,

रोएर पढ्न सम्तैनस्‌ यादले मातृभूमिको ?

अषबा अरुको भाषा भिज्यो तेरो शरीरमा,

अनि जन्मिस्‌ यहाँ आई आफ्नो कर्तव्यमा मरी,

बानु आमा अपूता र इन्दिरा विधवा भए ?

ओहो, मित्रहरू ! हाम्रो चीसो फूल हिमालका

चीसै रहे भला हुन्थ्यो, किन व्यर्षै तताउने

कष्ट गर्नुभयो ल्याई ? यिनलाई तताउनेतपाईंहरुभन्दा त चिताज्चनन नै बढ

हाम्रो निति दयाबन्त घेरै आदरणीय छन्‌ ।

र्‌४

तोकर-रमैश-

(नौकरको फेरि प्रवेश)टपाम्सी ल्यायो !पुना, लौ आ, उठा ।डेरा पुगेपछिआज रेस्ट दिइराखनु, अच्छा ?अच्छा, अमूल्य योसल्लाहले यिनीलाई होला कल्याण, ईश्वरभलो गर्नन्‌ तपाईंको, अब हामी बिदा भयौँ,यो मन्दिर यहाँको हो, यसमा जगदीश तीनदुटाकन्‌ सधैँ रण्डी रक्सी रेशम राग यी।

(निस्कन्छन)

दृश्य २- उही : चितपुर रोड

मुकुन्बको डेरा । उसको सुत्ने कौठा | बिहान । मुकुन्द खाटमा

भबदेव-पुनाचा-भव-मुकुन्द-अव-मुखुन्द-प्रच-

मुकृल्ब-भव-

खुकुन्द-

सुतिरहेको, भवदेव मेचमा सिरानतिर, पुताचा

खुद्वातिर भूइँमा बसिरहेका ।मुकुन्द कसरी फैलेको, मैले त झट्ट चिन्नै सकिनँ । जा त तँपुना, चामल-दालहरू किनैर ले, अनि म पकाउँला ।अरू?एक थोक साग-पात जे हुन्छ ले न । (पुनाचा निस्कन्छ,मुकुन्द जलमलाएको देखेर भवदेव उसको निधारमा चन्दन

पशुपतिको जलमा डुबाएर लाइदिन्छन्‌ ।)ह्बाट, केयो?पशुपतिनाथको नेत्र ।ओहो, तपाईं कित ?मुकुन्द, जसको काम चल्दैन दुई नेत्रले,तेस्रो नेत्र भविष्यत्‌को निम्तिमा टाँस्नुपर्दछ ।कताबाट तपाईं ।के सजिलै नाम छैन र ?

तिमी भत कताबाट होला ! त्यो नेत्र खोलन ।कताबाट तिमी; तिम्रा पूज्य ती पुरखाहरूकताबाट ?

जताबाट मत्स्य कुर्म बराह रसिंह आए उतैबाट आए यी नर बानर ।हामी आयौं जताबाट हाम्रा मित्रहरू पनि;

२६

आए तारा त्यतैबाट हाम्रा शत्रुहरू पनि;एकबाट फुटी आयौं जोडिन्छौं सब एकमा,बाटो छैन कुलो छैन न छ आकाशमार्ग नैतथापि जान जान्दैनन्‌ कोही, कोही त्यतै पुगे ।ज्ञता हेसयो उतै खालि एउटै ठाउँ मात्र छ,हो यताबाट नै नाम त्यो कताबाट को पनि ।बाज्ये, अनि कताबाट ?भवदेव- कोठीबाट रमेशको,हिजै अखतरीज्यानहरूको ज्यानबाट योनङ्ग्रा र बङ्राबाट आधा ज्यान मुकुन्दकोबचेको साथमा आएँ ।मुकुन्द- हाँसेर उठी फोनोग्राफमा दम दिदै) हिजो के म समाधिमाथिएँ र ? (फोनोग्राफमा फक्ट्रट बज्दछ । नाचको चाल गर्दै

भ्वदेवतिर गएर)आउनोस्‌, सिक्नोस्‌ ।

भबदेव- (उठेर रिसाई) धत्‌ के लागू अझै पनि

गएको छैन ?

(मुकुन्द फोनो बन्द गर्दछ)देख्तामा यत्तसाध्य थियो हिजो

कष्टसाध्य भयो आज; अहिले त असाध्य भो ।मुकुत्द- कल्लाई?भ्नव- यसरी बिगच्यो होला भन्न त रूपको

स्वप्नको स्वप्नको स्वप्नभित्रै पनि कहाँ थियोहोला ! के सपना देखे तिमीजस्तै भयानकउती बाँचिरहन्ये र!

मुक्न्द- को निग्स्यो ? को भयानक ?जस्तो जीबनको निम्ति मृत्यु हुन्छ भयानक !त्यस्तै त्यो मृत्युको निम्ति जीवनी नै भयानक;-भन्छौं 'पातालको लोक उभिण्डो दुनियाँ" भनीहामी अमेरिकालाई, हामीलाई अमेरिका;-

२७

भ्वदेव-सुकुन्द-भव-

अघ-

आव-

खरानी घस्छ जो त्यो त बिग्यो' भन्दछ एउटा,अर्को भन्दछ 'त्यो बिग्यो जो पाउडर घस्तच्ध ।'को बिस्यो ? मनमा चिन्ता जसको बरन थाल्दछ,को सप्यो? मनमा शान्ति जसको जम्न थाल्दछ !'के शान्ति छ तिमीलाई ?जखूर ।

तर पातमाठूलो तुफानले ठोक्यो, तिमी, नेपालमा जबनफर्कने चल्यो हल्ला, त्यो जहाज जहानकोडुब्न लाग्यो दली आफैँ, समुद्र जति शान्त होस्‌हिल्दैन उसको छाती जहाज जब चिर्दछ ।तिमी यहीँ बसे रूपनारायण अबश्य नैडुब्दछन्‌ भुमरीभित्र परेर क्षयरोगको ।तिम्रो हृदयमा मिल्लान्‌ जन ती आँसुका नदीकै त तैपनि त्यो सिन्धु नचली बस्न सक्तछ ?पिता मन्यो भने पुत्र, मरे पुत्र पिता अनिको गर्न सक्छ के भन्नोस्‌ ? पितापुत्र दुवै मरे ?मर्नै स्वभाव हो हाम्रो रुनुबाहेक लोकमामर्निको निम्ति मर्नेले अरू के गर्न सक्तछ,गर्ने सक्छ रुने उत्ति नरुने जति सक्तछ,तसर्थ रुन्छ जो आफैँ रुन्छ त्यो, स्वर्गको रङकिन नीलो भयो रातो भएन भनि दौडँदैनौलाहा जसरी रुन्छ गल्लीमा ।

भन के तिमी

उँदैनौ कहिल्यै ?

रुन्छु, आँखा जब निझाउँछधुलोले; तर रोगी या निर्धो बालक छैन मटाउकोले र छातीले कहिल्यै सस्न, केवल

आँखाले रुन्छु ।के माया लाग्दैन !

रद

भब-मुकुन्दे-

भव

भव-

कसको ? कहाँ ?केको ? माया त जालो हो माक्राको, झिँगाहरूबुद्धिमान्‌ यति ७१ ती त जेलिन्तन्‌ । यो मुकुन्दकोदेश छैन, पिता ल्‌, माता छैन, न मित्र छन्‌,न बन्धु छन्‌, न स्वास्नी छ, न कतै घरबार छन्‌,मुठी बाँधी यहाँ आयो मुठी खोलेर जानु छ,न छन्‌ मुकुन्दका कोही, न कतैको मुकुन्द छ !.

रण्डी, रक्सी त होलान्‌ कि जगतै मासिए पनि !

बाज्ये, म तिनमा छैन, ती ममा आइलाग्दछन्‌म ती उपाधिका धूवाँ आज नै फुक्न सक्तछु,मेरो स्वतन्त्रतालाई बाधातक पुप्याउनकोही सक्तैन ।

सक्तैनौ पर्न के झ्यालखानमा,कि खोस्याउन सक्तैन कर्दले भूलले पनितिम्रो छाला, तिमीलाई इच्छामरण भैसक्यो !स्वतन्त्र त तिमी छैनौ, तिमी भन्छौँ स्वतन्त्र छु ।मैरो आत्मा स्वतन्त्रै छ- छाला काद्तछ कर्दले,दैडी मगजमा पुग्छ नसा रगत छकदैकुरा लाउन, यो दुख्ने कुरा हो भनिठान्दछगिदी अर्को नसालाई मुखमा त्यो पठाउँछ,'अप्या' भन्त, भए चोट अझ ठूलो अरू नसाआँखातिर हटाइन्छन्‌ झिक्न घाउ धुने जल,मेरो आत्मा म पन्छेर अलग्गै भित्र बस्तछुजीर्ण भ्रै अघवा ठूलो चोट पाई शरीर योमरे पनि म आत्मा हुँ मलाई नित्य मोक्ष छ ।तिम्रो आत्मा स्वतन्त्र छ यहाँ पनि उहाँ पनिभने आङ यहाँ, बिन्ती, हात जोड्छु, शरीर योतिम्रो अधीनमा छैन, यो हो नेपालको धतनाक बान्धवको, इृष्टमित्रको कान, बानुको

२९

मुसुल्-

भव-

वास, प्रश्वास आमाको, अझ-प्रत्सङ्ग देशको,सर्वस्व इन्दिराको हो उसै लान्छु म देह यो,भात्मा जतासुकै जा, चाहे आउ सँगै सँगै ।सुख दु:ख दुवै बाँड्ने प्रतिज्ञामा सरी अगिबिवाह एउटीलाई गरी ल्याएर प्रेमकोतातो जल्दो कराहीमा उसलाई भुटी सधैँयो आफू जिउँदै आग्ने हक के छ शरीरको ?इन्दिरा अझ चोखी छ छैन त्यो मूर्खले अझआफ्नो धित गुमाएकी ?

शुद्ध हु त शायदहोलिन्‌, परन्तु घोखी छन्‌ वर्षा जस्तै; झलामलकरोडौं बिजुली बत्ती बनेर नदुवीहरूघुमेको ठाउँमा भन्दा उज्यालो छ त्यहाँ बढीजहाँ छन्‌ इन्दिरा जस्ती उदाएकी पतिव्रता ।आँश्ा छन्‌ उनका चोखा आँसुको स्तातले सघैँचाख मानी उनी रोई रामायण सधैँभरिहेरिरहन्छिन्‌, हेरेर फेरि रुन्छन्‌ सधैभरि ।तिमी अब नफर्कै त केही पछि सरासरपग्लन्छिन्‌ इन्दिरा आँसु बनी आफैँ बिलाउँछिन्‌हावामा । ए, त्यहाँ मैते सोधेँ 'भन त इन्दिरा,कहाँनेर निको लाग्यौ ?' भनिन्‌ 'रामाशवमेधमात्यहाँतिर जहाँ छौडे बीच जङ्गलमा गईहँदै लक्ष्मणले सीतालाई सन्देश राममापठाइन्‌ उनकै हात- हे राम ! कएणानिधान्‌ !भन्दै रौएर सीताले ।' तसवीर उनीसिततिम्रो रहेख, बिग्रेको उडेको त्यसकै चिनुलाएकी रहिछन्‌ रामायणमा, आँसुको त्यहाँधोपाको दाग देखेधेँ तिम्रो त्यो तसबरीरलेमेरो कञ्चट पक्रेर तिचोरी गहमा भरीरस॑ ल्यायो उनीलाई त्यसले झन्‌ रुबाउला

2101

झव-

भनेर डीलको आँसु झिमूझिम्‌ गर्दै यताउताहेर्दै छल्दै पचाएँ । के तिम्रो दर्शनशास्त्रमादया छैन ! जता हेर सबै आफ्नो स्वदेशकोनिम्ति मर्छन्‌, तिमी मात्र जनको लाउँछौँ लुगाबाहिरी चाहिँदो भित्री गुण छोड्छौ उनैसित,ती बेलायतको नाम “घर' राख्छन्‌ सुगा बनीके बेलायतको नाम हामी पनि घरै भनौँतिमी पढेगुनेका छौ मैले के भन्नुपर्दछतर मानिस कोही त रूख अग्लो चढी बढीदेखिन्छन्‌ सुन्तलाजस्तै रङै उत्ताउलो लिई;नजानी सुन झैं कोही आफ्नो कदर लुक्तछन्‌,माटो र बालुवाभित्र गँडघौलासित बस्तछन्‌,त्यतैले कहिले आफ्नी मोल सम्झाउने कुनैमित्र चाहिन्छ- ती जाम्बवन्त झैँ हनुमन्तको ।तिमी सुयोग्य विद्वान्‌ छौ, घेरै दर्शन हेर्दछौ,लडाउँछौँ सबै मर्छन्‌, एउटा शून्य नाँच्तछ,त्यै शून्यमा तिमी चल्छौँ हामी मूर्खहरू भनेनेपाली भनिठान्दैनौं, 'वसुधैव कुदुम्बकम्‌'भन्नेलाई । त्यही मात्र नेपाली हो स्वदेशमाजो स्वधर्म गरी बस्छ स्वजातिसँग, या कतैजान्छ जो त निकै सेवा गर्न ।हा, मूर्ख इन्दिरा !इन्दिसा अझ के हाम्रै घरमा बस्तछे !तिनी

हो हाम्रो घरमा, तिम्रै घरमा नस्तछिन्‌ सधैँ !ओहो । मुकुन्द, यो “हाम्रो घर' जो गहिले भन्यौत्यसकै पुण्यले तिम्रा पाप सारा पखालिए ।म यता आउने बेला गई पशुपति प्रभु-कहाँ सोधेँ, 'वहाँ के म मुकुन्दसित फर्कनसकुँला ।' मुस्कुराए ती ।

३१

सुकुत्व-

मुकुल्वलप्व-

मुकुन्दभव-

मुकुस

भवन

मकर

मुकुन्द-

कस्ता बाठा महेश्वर,थाहा छ उनलाई म फर्कन्त कहिल्यै भनीत्यसैले मुस्कुराए ती । (उठेर)जाउँ है म त बाहिर(उठेर) कता !

डुल्व।तिमीलाई अब छोड्छु म एकलैभनिठान्छौ !म के झ्यालखानियाँ हुँ ?तिमीरमदुई नै होइनौं । तिम्रो लागि बायु जहाँ बहीप्राण दिन्छ, मलाई के त्यो दिँदैन उही बही ?[दुवै बस्तछन्‌)म त नेपालमा जान्नै । तपाईं पनि के यहींबस्नुहन्छ ?यही बस्छु रक्सीको रङमा यही(पशुपतिको जल देखाएर)जञल हाली फिका पार्छु रण्डीले जन गाउँछसुर त्यो बेसुरा गर्दै वेदध्वनि फुकी फझुकीहाबा पवित्र पारेर जल्सा भङ्ग गराउँछु ।त्यतले फाइदा ?जानून्‌ कि मुकुन्द कि इन्दिरा !ओढेर आँसुको घुम्टो लुकाई मनमा हँसीसबै सोझाहरूलाई यसरी ती छकाउँछन्‌ ।स्वास्तीमानिसको जाल लोग्नेमानिसको गलदुवै सँगै रहे हुन्थे सबै मानिस राक्षस ।स्वामी मारी सती जान्छन्‌ यस्ता स्वीको चरित्र तब्रहमासमेत जान्दैनन्‌ के जान्लान्‌ भबदेव यीअफसोस ।जगत्मा जो जसरी दिन काट्तछ,

डर

उसको निम्ति यो | कु उसरी घुम्न थाल्दछ,कसैको निम्ति माटो भै कसैको निम्तिमा सुन ।

मुकुन्- के घर्मात्माहरूलाई पाप नै धर्म जँच्छ र ?यदि घरमै त घरमै हो यदि हो पाप पाप नैभने स्त्रीहरुको जाल जालै हो ।

भव- यो वसुन्धरातिम्रो सिद्धान्तको लेखा ज्यादा नै स्थूल पो छ त;पापिनी छन्‌ यहाँ यस्ता जसको स्पर्शमात्रलेभूकम्प हुन्छ पृथ्वीको छातीमा पर्दछन्‌ चिरा,तुहुन्छ लोकको गर्भ, उठ्छन्‌ ज्वालामुखीहरू,समुद्व ती छचल्किन्छन्‌, फुट्छन्‌ पट्ट हिमालयडुन्छन्‌ टापूहरू, डदढ्छन्‌ माटो घातुहरू जली,कालो प्रलय नै हुन्छ ।यस्ता सतीहरू फेरि यहीं छन्‌ नाममात्रलेउसको मृत्युमा प्राण हरियो भै पह्लाउँछ,सब घाउ निको हुन्छन्‌ पृथ्वीका हर ठाउँमाशान्ति बर्सन्छ, यो भूमि देवताका विहारकोयोग्य हुन्छ । यही खालभित्र छन्‌ इन्दिरा पनि,यस्तो त एउटै फूल फुल्छ बाह्र वसन्तमा ।

(मुकुन्व हाँस्तछ)के हाँस्छौ ? सत्य मर्दैन केहीसम्म सुते पनि,जाक हेर नपत्याए ।मुकुन्द- पत्याएँ खूप ! (हाँस्तछ)भव- लौ तिमीबाजी ठोम्छौ !मुकुन्द- तपाईँ यो इन्दिराष्टक रच्नुहोस्‌,म सुन्दै जान्छु ।भव- लौ मेरो यो प्रस्ताव तिमी सुन-

अब हामीहरू फर्कौ उहाँ गुप्त हिसाबले,अनि मेरो घरैभित्र लुकेर दिनमा बसौं,

३रे

रातमा चाल मारेर भुल्का जस्तै भई घुमौं ।त्यहाँ पछि तिमी-घारामा इन्दिरालाई भेट, जाँच, कुरा भन ।02014002 धियो साह्रै त्यो उनीको मुकुन्द ततिम्रो घाँटीमा . पनि साँच्चि नैइन्दिराले तिमीलाई चिन्न नै सक्तिनन्‌ अनिफर्काक यदि कोही छु, सतीमन डगाउनसक्ने भने तिमी नै छौ रूप-यौवनले भरी,आफ्नीको जाँच आफूमा आफैँ, भक्ति उहाँपछि,फेला पन्योभने केही चूक फर्क यही तिमीनत्र बाजी जितेँ मैले उहीँ आनन्दले बस !(उठेर मुकुन्दलाई समाती)मुकुन्द, विन्ति लौ 'हुन्छ' भन, “बिन्ति छ, ईश्वरमाथि हेरिरहेका छन्‌, मुख बाएर वाल्ल भैउता नेपाल खाल्डो त्यो पर्खेको छ, बिचेत भैमरेको नेत्रले- 'मागे: जस्तै जीवन इन्दिराबाटो ढुकीरहेकी छन्‌ तिम्रो चरणको, तिमीढुङ्गा नबन, लौ हुन्छ भन-फेरि उहाँ लंगी

धाहा दिएर बालाई थुनाउनुभयोभनेमलाई ?यो जनै छोई किरिया हाल्छु, ब्राह्मणहुँ, खोल्ने छैन यी भेद छेडखान नभै सबै(उठेर) लौ म जानै भएँ ।तिम्रो भलो होस्‌ !

म उहाँ गईस्त्री कस्ता फितला हुन्छन्‌ सिन्काभन्दा, सफा खिंचीतसबीर तपाईंको अगि राखेरसधैँको लागि नेपाललाई छोडेर आउँछु ।मुकुन्द, जीत होस्‌ तिम्रो म त्यसैमा : प्रसन्त छु ।

ड्

दृश्य ३- उहीँ : हवडा स्टेशन

एउटा पर्खने कोठा । नेपथ्यमा रेल इत्यादिको आवाज हल्ला ।बीचमा टेबिल, बरिपरि मेज । पुनाचा रटाउकोमा माल बोकेका तीन जनाकुल्लीको प्रवेश ।

पुना- यहाँ राख्‌ (कूल्लीहरू धारी राख्तछन्‌)लौ ले- (सबलाई हात हात्तमा ज्याला दिन्छ)अने जाओ है | पख, पख(एक जनाको र आफ्नो पनि टाउको छामेर)यहाँ के हँ?

- हड्डी ।

खौँी अँ, हद्दी भएर पो यस्टो बलियो, हाम्रो ताउकोमा ट कुर्कुरे

हार छ, बल गएर हाट-खुत्तामा माट्टै बस्याको छ ।(कल्लीहरू ६2७ कौ गरेर निस्कन्छन्‌)

(गुण्टाको डोरी पयठ मस्काउँदै गीत

उदन्टा चरी घुमेर आयो गुँदैमा,

फिरण्टा.जोगी घुमेर गयो गुणैमा ।! (रोहोस्याउँछ।अझ खुक्लै छ ए! मोरोट! (फेरि गीत गाउँछ)

सानोमा सानो नारीमा घरी कमानी नगन,असार मास्‌मा फर्केर आउँला बेमानी नभन ।

(दोहोन्याउँछ)

३२

जु7

11511111111111111171,

हुसेनको प्रबेश)

० मुकुन्द अब भी नहीं आँयो ?

(मैचमा बसेर) तिम्रो घर कहाँखछरे?

नेपाल ।

नेपालमा कौनसा जगामा ?

शहर।

कौनसा शहर ?

कुनि के भन्छयो बिर्स्यो ।

क्या?

कुनि कुन शहर !

क्या नाम ?

पुना ।

पूना शहर ? ओ बाबा !

पुनाचा ।

चा?

हो।

हँ । मुकुन्द और उसका यार यहाँ रहन्छन्‌ ?

पातन ।

मुकुन्द बहुत धनी छ?

ढनी छ।

और उसका साथी ?

उ पनि ढनी नै छ भन्नुपत्यो ।

तुमरा महाराज आजकल कहाँ रहन्छन्‌ !उही नेपालमा । यी: ! (लकेटको तस्बीर देखाउँछ)हाँ, मैले एक दफे देहलीमा देखेछु। हेरेर फिर्ता दिन्छ)

महाराज कस्तो छ?

जाती छ।

तुमरो उहाँ आर्मी कति छ ?

ढेरैछ।

डे

उहाँ तिमी के खान्छ रे?भाट।

(मुकुन्द, भबदेव, रमेशदासको प्रवेश)गुड आफ्टरनून मुकुन्द !

गुड आफ्टरनून। मुकुन्द तीनै |००००, हात मिलाउँछ)

पुना, ला टिकट । (दिन्छन्‌)(मुकुन्द, रमेशदास, अब्दुल हुसेन टेबिलको वरिपरिबसेर कुरा गर्न लाग्दछन्‌ । सुस्तरी पुनाचासित)यो यहाँ आएर बसेको कति बेर भयो?(सुस्तरी भबदेवसित) एक छिन भयो !(सुस्तरी पुनाचासि)हामीहरू उता बाटो नलागेसम्ममा यिनीलामखुट्टेहरूबाट डरै हुन्छ अनेक छन्‌रोगका धरती तीखा जिब्रामा, रोग होस्‌ नहोस्‌अवश्य चुस्तछन्‌ रक्त चुस्त पाए भने पनि ।लुगा ट अझ उस्टै छ।

अहिले लाज हुन्छ रे,रेलभित्र फुकाल्ने रे, तै भन्न कतिसम्मको ?

(अब्दुल हुसेन निस्कन्छ)(भवदेव गएर मेचमा बस्तछन्‌)

यसो उसो गरी हाम्रो मित्रलाई त देशमालान लाग्नुभयो हो कि?हो आफ्नो: देशलाई केशून्य पार्ने ?कहाँ शून्य एक व्यत्ति गएर के?एक नै सब हो बाबु, सब नै एक हो, जबघर देखाउँछौं हामी हाम्रो औंला त केवलईँटको एउटा सानो हिस्सालाई 'यही' भनीदेखाउँछ । कुनै एक नेपालीले कतै गईघर्म घोडघो भने हाम्रा शिवको मूर्तिमा पनि

३७

एउटा चोइटा जान्छ । कसरी सोमनाथकोमूर्तिसँगै फुटे हिन्दू जाति, जाति फुटे जबफुटघो प्रत्येकको भाग्य ।

मुकुन्- (रमेशदासतिर हेरेर) नाइन हण्ड्रेड नाइण्टिनाइन्‌ बि. सी. ।

भव- कोरिएका कतै देख्यौं भने त्यो शिवलिङ्गमा ।अलिकति, कि त्यो खाली सम्झ्यौं मात्र भने पनिमनले, रक्त टप्कन्छ हाम्रो हृदयबाट त ।(अब्बुल हुसेनको फेरि प्रबेश)

अन्दुल- (बिस्कुटको बाकस टेबिलमा राखेर)तपाईंहरूको वास्ती रेलको निम्ति बिस्कुट ।

भव- यस्तो बिष कुटेको त कालक्टसमान होखाँदैनौं, लानुहोस्‌ फिर्ता ।

अन्दुल- पर प्यारै मुकुन्द तोखान्छन्‌ ।

भ्व- अवश्य खाँदैनन्‌, मलाई छुनुपर्दछ

रेलभित्र त्यसैले यो मेरो निति उनी पनिखाँदैनन्‌ । पछिको लागि राख्नुहोस्‌ जब फर्कलान्‌फर्केभने सबै खालान्‌, सबै खालान्‌ सबै सबै ।मुकुन्द, अइको निति बाँच, संसारमा अनिमर्दैनौ कहिल्यै, आफ्नो निंति बाँच्यौभने तिमीम्छौं आफूसितै ।

मुकुन्द- मैले खाएमा मै अघाउँछु ।

भव- स्वार्थ नै धर्म हो हाम्रो मोक्षसम्म गराउनेस्वार्घकै निति होस्‌ सेवा स्वजाति र स्वदेशको !स्वार्थ त्यो स्वार्थ हो शुद्ध जसमा छ परार्ता,हाम्रो स्वार्थ छँदैछैन जब हाम्रो अधीनमा !अब वेला भयो जाऔं । (पुनाचा निस्कन्छ)

रमेश- मुकुन्द, कहिले अबफर्कन्छ?

ड्द

0६७

भव-

भवमुकुन्द-

रमेश-भव-

अनब्बुल-रमेश-

ग्रीष्म यो जाँदा नजाँदै ।तर भाग्यलेफेरि मारे ?म यो बाजी हान सक्तिनँ, यो पदि

'म्रैलेै हारेँभने आगोबाट तातो हराउँछ

लप्का बाँकी रही, मेरो यस्तो अनुभवी जगत्‌खाई-पल्टनबाजी के फुस्सामा मिल्त सक्तछ ?

होला जे हुनुपर्दछ ।तपाईंको चिठी खै त ?(भ्वदेवसित चिठी लिई एकछिन हेरिसकेर बाच्तछ)१. औैले सकिन ल्याउन,

म निराश भएँ...' ठीक,[रमेशदासलाई दिएर) हप्ता दिन बितेपछियो चलाइदिनोस्‌ ।

[|जे गर्लान्‌ जगदीश्वर(पुनाको कुल्लीहरूसाथ फेरि प्रबेश)मुकुन्द, आज यो हाम्रो दिलमा, दार छैन ।

हो,नृत्य-गायतका सङ्गीहरूलाई नबिर्सनू ।(पुना र माल बोकेर कुल्लीहरू निस्कन्छन्‌,भवद्रेव पनि निस्कन्छन्‌)आफूलाई बरू आफैँ बिसुँला तर रङ्गितयस्तो यो दुनियाँलाई म कैले भुल्न सक्तथें ?यो रातो रङ्गको फूल, पहेंलो रङ्गको सुन !यो विनारङ्गको हीरा, यो सेतो रङ्गको जुन।(हात समातेर निस्कन्छन्‌)

३९

इन्दिरा-

राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-हात हेर्ने-

तृतीय अङ्कदृश्य १- पाटन, दिन भिड्किसकेपछि ।

रूपनारायणको घर | इन्दिराको कोठा ।इन्दिरा झ्यालमा बसेर रामायण बाचिरहेकी ।

(लय हालेर)“पृथ्वीमा न मिलिन्‌ सिता न जलमा जान्या छ बाटो कतै ।खोजौं जाउँ भन्या सक्यौं पुथिवि सब्‌ पायौं न सीता कतै ॥फर्की जाउँ भन्या पनी अब सहज्‌ मार्छन्‌ ति चाहीं यहीँ ।मर्नु आज निको'-, (राजामतीको प्रवेश)नानी, जात्रामा नजाने ?कैले !भरे।नाइँ, कोसित जानू ?तिम्रो ससुरासित ।त, ससुरा केही काम नपाएर गड्रहनुहुन्छ ?अँ, तिम्रो ससुरा नजाने ?हेरुँला नि ।तिम्री सासू जान्छिन्‌ ।सासू पनि कुन्नि !जाने रे है, छि: ![नेपथ्यमा) माथि कोछ?

४०

इन्दिरा-राजामती-

इन्दिरा-

राजामती-

इन्दिरा-

राजामंती-

इन्दिरा-

राजामती-इन्दिरा-

उ: को आयो ?लौन, हामीसित गए पनि त हुन्छ नि, आफ्नै ज्येठाबाज्येबज्यै देखे ।अँ, जानोस्‌ तपाईंहरू ।आँखाको रमिता; हेछौँ हामी त ।रमिता ! अहँ

म. त मर्दछु बाजाले चर्को त्यो नूनको ढिकाजस्तो,झन्‌ कानको कीरा खान्छ झ्याली, असाध्यनैहुल त्यो, देख्नुपर्दैन संझँदै वाक्क आउँछ,पुष्बीको एउटा चक्ला भासिई, त्यो इनारमा

"कोलाहल मचाएर पीघमा सब फक्फनी

व्यधैं घुमीरहे तुल्य लाग्छ सत्ते मलाइ तआफ्नौ जात्रा भएको को हेरिदेओस्‌, त्यहाँ अनिके हेर्नु कसको जात्रा ।

तिमी जस्तै भए अरूसखा, रूखहरू सारा काट्तधे पात पातमाकिन वंशी बज्यो भन्दै । तिमी जस्तै भए अरूसाह्वै बेरसिलौो खोला बतैसित सुकाउँथेलहरीहरुले नाच्ता किन चाँप बज्यो भनी।नाचगानहरू ज्यामा । मलाई मन पर्दछ,तर बादलको जस्तो हेर्नुहोस्‌, हेर्नुहोस्‌, त्यहाँबिनाआवाजले गाई भाउ लाएर नाच्तछकसरी !- कानले सुन्छ, जालीमा कत्ति शब्दकोधक्का पर्दैन, पग्लेको चन्द्र झैं छ तसर्थलेबिझाउँदैन यो आँखा सूर्यले झैं ।

कहिल्यै शब्द गर्दैन ?जन गर्दछ, कान यो

नहिरो हुन्छ, आँखा यो अन्धो हुन्छ प्रकाशलेफेरि बन्दछ जस्ताको तस्तै त्यो पनि यो पनि,

तिमी भन

छे

दोहोरिँदैन त्यो दृश्य नपन्ताटकको भनिथाकिदैन, अघाइन्न सधैं पिइरहे पनि ।राजामती- उसो भए तिमी धूवाँ आफैँ परिरह्‌ ।

इन्दिरा- १जहाँ हेर्दछु; धूबैँ त देख्छु, आगो कहाँ छ र !धूवाँ बादल, धूवाँ हो हावा, धूवाँ छ सासमा

। आफ्नै ।

राजामती- के सब यी धूवाँहरूका नाचगान छन्‌ !

इन्दिरा- छ्न्‌ ।तर ती वरका खेल हेर्दा हेर्दै गडेर योआँखा डेडो भई भित्र भित्र पुग्छ कता कता,टाढाकै खेलमा मात्र दृष्टि जम्छ ।

राजामती- नुझेँ, नुझ-

पर पुग्दछ यो उत्ति जति टाढा मुकुन्द छ।

इन्दिरा- पर पुग्दछ यो उत्ति जति टाढा निराश छ।

राजामती- निराशापारि आशाछ,

इन्दिरा- आशापरि निराश छ।

हात हेर्ने. (नैपथ्यमा) माथि कोछ?

रूपनारायण- (नेपथ्यमा) आउ, माथि आउ, आङ ।

राजामती- नानी, केही गरी फर्के भने त उ, हरे शिव !कस्तो हुन्थ्यो, म ता नाच्थें सत्ते । तिम्रा त के कुरा,पूर्णेको जून पानीमा पोखिएझैं हुने थियो,तिम्रै टक परी हाम्रो, अँध्यारो मुखमा पनि,उज्यालो खेल्दथ्यो । लौन परमेश्वर । बिन्ति त्योदिन दानै दिए हुन्थ्यो, हामी . जय मनाउँथ्यौँ,जय हुन्थ्यो सधैं तिम्रो, सारा प्राण विकास भैफुलेर प्रभुको पूजा गर्थे, कस्तो रमाइलोहुन्थ्यो संसार 1. ताराको हीराको फूल बन्दथ्यो,पृथिवी हरियो भूईं फूलबुट्टै बडा.“गजीफरिया बन्दध्यो, लामो पछ्यौरा बन्दध्यो नदी,

र्‌

इन्दिरा-

राजामती-इन्दिरा-

पहेँलो घामको पोते, चोलो बादलको, अनिभुमरीको - चुरा, बल्ध्यो महादीप झलामलरातमा “किन ? नानी त, सित्तैं रोइदियो, भयोडर लाग्छ, त्यसैले त म कुरा पछि गर्दिनँ ।नरोक बा, नरोङ, लौ त्यस्तै दुःख भए हिँडआफ्नै माइत ।के दुःख, सुख छ; तर दुःख नैभए पनि त्यसै आफ्नो घर छोड्ने ? उता पनिघर छोडिन्‌ यसो भन्दै भाउज्यूले भने कुनगई आमा र बालाई सुसार पनि गर्दछ ?-छोरीलाई त आमाले सक्तैनन्‌ काम लाउनमायाले नै त्यसैले त निकाल्छन्‌ अरुको घरआफ्नोमा चाहिँ अर्काकै छोरी ल्याएर जोत्तछन्‌ ।हो बा, त्यो त।बज्यै, हाम्रो जगत्मा जति दु:ख छन्‌स्वास्नीमानिसका पेवा, दाइजो हुन्‌ सबै, जतिलोग्नेमानिसका दुःख आईपर्दछ त्यो पनिचोरी मासी चलाएका हाम्रै पेबा र दाइजोहुन्‌ ती। विवाहमा लोग्नेमान्छे हाँसेर हिँड्दछन्‌ ।हामी आँसु झिकी भछौँ हिंड्ने साइतको घडापार्वतीको गर्भबाट ब्याएदेखि त्यही दिनस्वास्नीमान्छेहरूलाई चिनेको हुन्छ दु:खले,छायाँ जस्तै पिछ्ला गर्छ त्यो दुःख बरु सांझमाछायाँ फिका हुँदै जान्छ अँध्यारोमा : बिलाउँछ,दुःख झन्‌ साँझमा पोल्छ अँध्योरामा जलाउँछ,अँध्यारोमा जलाएर अँध्यारैमा डढाउँछ,उज्यालोमा निराशा र भस्म बाँकी गराउँछ,परन्तु पार्वती हामीलाई शिक्षा दिई गइन्‌ ।स्वामी कता कता ठूला ठूलो गिरि हिमालय-भन्दा पनि; उनैलाई जोखेदेखि विचारको

रे

राजामती-इन्दिरा-

राजामती-

राजामती-

घनमती-राजामती-

तराजुमा सबै दु:ख जम्मा पारेर तौलँदापनि ती हलुकै हुन्छन्‌ पतिभन्दा कता कता ।“पाले पुण्य तिमीलाई मारे पाप' भनी सुधीगाई दान गरै जस्तै गरी रोई अलीकतिजसलाई बुझाएर पन्छे जन्म दिनेहरूउही बाबु उही आमा उही ईश्वर ईश्वरी,उततैको नाममा दु:ख जति पर्दछ पर्दछ,गराउँछ तपस्या त्यै त्यतैमा मुक्ति मिल्दछ ।(एक छिन सन्नाटा)को त्यो भन्याङमा उक्ल्यो, सासू ।हो ? कसरी चिन्हचौ !?मैले चुरा बजेकैले चिन्हैँ ।(घनमतीको प्रवेश)हो त रहेछ त,बोक्सी !आमा, तपाईं के खानुहुन्न अली अलि ?धेरै तै खाउँला नानी, खानलाई त फेरि कहोला पर्खिरहेको र 'एकै छिन पुगेर मआउँला' भन्दथी, ढीलो गरी भनी रिसाउला,भयो म एकलै खान्न, खुवाउनुभयो यहाँ,

मैले खाएँ, पुग्यो ।भोलि बूढालाई लिईकनआउनोस्‌ त ।

बरू हुन्छ,(इन्दिरालाई देखाएर धनमतीसित) नानीको मात्रछिः यहाँ,आउने कहिले होला ?खै बाज्पे भवदेव नै

लिन जानुभएको छ, फर्कला कि नफर्कलादैव जानोस्‌, कि त्यै जानोस्‌, हो हामी जिउँदै भए

हो 2)

फर्कला, सब मुर्दा नै भए के काम फर्कन !क मात्रै सुखले बाँचे . भइहाल्यो नि देश नैडुबोस्न उसलाई के खाँचो !'राजामती- को?(लद्‌्ठी टेकेर रूपनारायण र हात हेर्नेको प्रबेश)रूपनारायण- इन्दिरा यताआङ लौ हात देखा । (इन्दिरा उत्तै गर्छ)राजामती- (सुस्तरी रूपनारायणसित) के यो जान्दो रहेछ ?कूप- हो,मिलायो सब मेरो त।घन- छिः के भन्छ, म बस्तिनँ ।

(तिस्किन्छिन्‌)

खू्प- निकै बेर भयो केही देखिएन ?

हात हेर्ने- यता यसो,उता, फर्क्यौं, घुम्यो फेरि, आयो फेरि यता उसोतर्क्यो, हँ हँ, उँभो लाग्यो, अँ हो, हो, मोडियो, गयो,गयो, लाम कस्यो, आयो, फन्क्यो, फेरि उँघो गयो,गएर छरियो, हाँगाँ फैलियो, अँ जुटघो, अब-कृपा हो गुरुको त्यस्तो जान्ने मान्छे कहाँ हुँ र,भन्छु तैपनि जो सक्छु यधाशक्ति ।

छ्प त्यसै तहो,

हात हेर्ने, (बिस्तारै) यिनी मुक्ुन्दकी स्त्री हुन्‌ मुकुन्द यिनका पति ।यताको छ उता माया, त्यताको छ यता, उनीयता आउन चाहन्छन्‌, उता जान यिनी पनिचाहन्छिन्‌, भेट्न इच्छा छ उनीलाई यिनीसित,यिनी-

क्प- भयो, पुग्यो यो त, तर भेट दुवैसितदुवैको कहिले होला ?

हात हेर्ने- (माथितिर देखाएर) जैलै आकाशको गतिसाह्ै गजबको हुन्छ, सूर्य अस्त भएपछि

0000

सुन्तला रङ्गको तित्रापङ्खी बादल उड्दछपूर्वपट्टि, दुपी ठाडो पारी पश्चिममा पनिबाउन्ने झैं निकै ठूलो रातो बादल दौड्दछ,फेरि दक्खिनमा खण्डवृष्टि हुन्छ र उत्तर-तिर नाग लिई माथि प्याजी गरुड भाग्दछ ।घरबाहिर संग्राम असिनाको चले पनिघरभित्र भने सानो गुण्टा बोकेर सुस्तरीशान्ति आएर आँखाको कुनामा झूल कस्तछ;सपना हुन्छ ताराको सिंहासन अमूल्यको,मेघ बाहिर गर्जन्छ, सुनिन्त तर ।

त्यो दिन

कहिले आउला ?

. माछ्ापुछे चौलाख स्वस्तिकाबन्छन्‌ सिंहासनैमाथि सपनाभित्र, बाहिरचम्कन्छ बिजुली, किन्तु देखिन्न ।

तर त्यो दिन

कहिले आउला !ठीक आजको दुई वर्षमाचाँडो होस्‌ अहिलेभन्दा यसभन्दा ढिलो नहोस्‌,फर्कने होस्‌ कुरा साँचो, चाँडो पनि बरू नहोस्‌ ।(रूपनारायण र हात हेर्ने निस्केपछिमुखामुख गरी इन्दिरा र राजामतीपति निस्किन्छन्‌)

डि

दृश्य २- उही राती

कृ्‌ष्णदेवलनेरको पर सडकमा । बरिपरि बत्ती बालेर बाजा बजाउँदैयात्रीहरू धारा लागेका देखिन्छन्‌ । कृष्णदेवलमा माथिमुकुन्द कालो नेपाली लुगामा कालै फेटा लाएरकोटभित्रको सेतो पटुकामा खुकुरी भिरेकोर सेतो दाही-जुँघा-कपाल लाएरकोकिटाका छकल्ले टोपी, सुरुवालर अंगरखामाथि ठूलो बदामी रङ्गकोधुस्सा ओढेको भवदेव लुकेरचियाइरहेका देखिन्छन्‌ ।

मुकुन्- हाम्रो चिठी अब त आइपुग्यो होला । (मनमा हाँस्तछ)

भव- आज केको जात्रा रहेछ ?

मुक्न्- झन्‌ म के याहा पाउँ, मलाई त जे पनि नयाँ छ, जो पनिनयाँ छ, आफ्नै जीउ-

भ्वदेव- खेतीवालहरूको पूजासूजा रहेछ कि ?

मुकुन्- के हाम्रा उनीहरू पनि आउलान्‌ र ?

भव- हेरेँ, पर्खन, यस्तो जात्रा-पूजा भनेपछि तिम्रा बालाई नगईहुँदैन नि । बिचरा, आफूले रोपेको जुनसुकै धर्मको वृक्षमाहोस्‌ उनले माग्ने फल तिमी, नजन्मँदै तिमी, तिमीमै आयु,

आरोग्य, आनन्द ।मुकुन्- ऐ, हेर्नोस्‌, हेर्नोस्‌, त्यो शंखबहादुर ! सेतै भइसकेछ ।भव- म पनि त फुलिसकेँ ।

मुकुन्द- नक्कली कपाल !?

उ

भव-

सुकुन्ब-भ्व-

मकता”भव-सुकुम्ब-भव-

भव-

होइन, सकली पनि फुलिसक्यो, हेरन भित्र भित्र । मुख रातो-पिरो हुने वेला गयो; आगो निभिसक्यो, कपाल सेतो खरानीलेढाकिसक्यो; अब त सानो बताससित उड्न बाँकीछ!जानोस्‌, तपाईँले अहिल्यै यसो भन्नु त साह्रै अचाक्ली हुन्छ !के ! उ: त्यो सानो जिण्डाले भने पनि खुल्छ, हावा कति ठूलोआउँछ, को भन्न सक्छ, न खरानी मात्र उडाउने आउँछु, नआगै निभाउने आउँछ ।त्यसलाई पनि चिन्हे जस्तो लाग्यो !सीताराम काजी ।

कति नौलो जस्तो !

दिन छोडे नौलो हुन्छ, बीस दिन छोडे बिर्सिन्छ, अझ तीस

दिन छोडे तर्सिन्छ ।लौ शङ्गरमानलाई हेर्नोस्‌, त्यसलाई अंग्रेजी लुगा लाइदियोभनेह्वाइट्वेको म्यानेजरलाई हेरी हेर्नुपर्दैन ।त्यस्तै ह्वाइदवेको म्यानेजरलाई नेपाली लुगा लगाइदिएशङ्टरदास हेरी हेर्नुपरोइन ! उ: त्यसलाई चिन्हयौ नि?अँहँ, खड्गबहादुर ?न; ! तेजरत्ल ।(सास मास्तिर तानेर)ए ! तेजरत्न ? त्यो त मेरो काखीसम्म पनि आइपुग्दैनथ्यो,सुइँखुट्टे कस्तरी बढेछ ! उसको दाज्यू कहाँ छ ?मन्यो बिचरा त उहिल्यै ।मेरो निति त भर्खर मन्यो । कस्तो बलियो थियो, पञ्जामाकाशीलाल, पौंठाजोडीमा उ, यिनीहरूलाई जित्ने तीनैशहरमा कोही निस्कैन । काशी फलामको कीलामा पञ्जाकोअभ्यास गर्थ्यो, क फलामको डण्डी घुमाएर पौंठाकोअभ्यास गर्थ्यौ, ज्यादै रसिलो; च्च्‌ च्च्‌ बिचरा !उसको निति च्च्‌ च्च्‌ नगर, उसका कमाइ तीन छोरा छन्‌,देशसेवाको निमित्त उसले आफूलाई तेबर विकासगरेर यहीँ छोडेको छ । मुकुन्द, तिमीलाई मात्र पितृक्रण

हद

मुकु-भव-मुकुत्वभ्रव-मुकुन्दभव-सुकुत्ब-भव-

मकता?भव-

मुकुन्द-भव-

मुकुन्द-

भवन

लागेको छ, के क्रण लिएर खर्च गर्दा ज्वरको जिब्रोलेचुकिलो कागती चाटेको अनुभव हुँदैन !

बाजे, कति घोच्नुहुन्छ ।

अगुल्टो ठोस्नैले बल्छ ।

आँचमा आगौ नभए?

ठोस्नाले बल्दैन, सल्काउनै पर्दछ ।

काठ भिजेको भए ?

सुकाएर सल्काउनुपर्छ ।

उ: बा, आमा अनि इन्दिरा हो ? के अचम्म! हो?

आफ्नै हृदयसित सोध, त्यहाँसम्म पुगेर फर्कने हावासितसोध ।

अवश्य होला, उही पखिती-हिंडाइ छँदै छ । "किनभने उनी हिंड्नैको निमित्त हिँडेकी छन्‌, कसैको परेलाझ्याली भएको पट्टलछूपी बैंजडीको ताल तालमा नाचेकी

छैनन्‌ ।

मुर्खताले उसको भलो गरोस्‌ ! किन गोरी भइछ नि?

उनको रगत बिहान चोर्दै सूर्वले बराबर पश्चिमतिर लागेकोतिमीले कलकत्तामा समेत देखेको हुनुपर्छ !

खै, उता त विवेकको सूर्यलाई कोही दोष दिँदैनन्‌, दुन्लोलाईगरम पित्त चढाउने, कामज्वर आएकोलाई कँपाउने घामहोइन, उसकै आन्तरिक प्रकृति" कमजोरी हो भन्छन्‌,उद्योगीहरूको कुरै बेग्लैछ। .

हो, उद्योगीहरू बढ कोदालीले आफ्नै चिहान खन्छन्‌, आफ्नोलाश जलाउने दाउरा काटी छिँडीमा जम्मा पारिराख्छन्‌, तरपरदेशीको हातमा रण्डा भएर कहिल्यै खिइँदैनन्‌ ।

पछयौरा लतारेको हेर, ढङ्गमरु । अफसोसी खुशी ! मैलेबुलबुले झिकेकी इन्दिरालाई पहिले नै जात्रामा देखेँ, बाजीकोछुक यही हो । यस्ता अशिक्षिता, स्वभावका दासी, प्रेमकोअनुहार नदेखेका कोर्काली नाठाहरूलाई जोसुकै, जस्तोसुकैगुण्डाले पनि चुड्काचुड्कीमा भालु नचाउन सक्छ । म

४९

तपाईंलाई प्रमाणित गरेर देखाइदिन्छु । सीता, सावित्री, सतीशर्मिष्ठाहरूका चरित्र गँजडीका घ्वाँसाको मसीले घोट्टाकोकागतमा लेखिएका केटाकेटीको निद्रा बोलाउने दन्त्यकथामात्र हुन्‌ । त्यो दिन चाँडै आउनेछ, म एउटा बोको डोन्याएरल्याई तपाईंको विचारको मौलोमा बाँधी आफ्नो सिद्धान्तलेछिनेर जन्मभूमिलाई सधैंको लागि म बलिदान दिन्छु, अनिजानेछु, अनि खानेछु, अनि पिउनेछु, अनि हाँस्नेछु ।(निस्कन्छन्‌)

५७०

दृश्य ३- उहीँ(साँझ र रातको भेट)

रूपनारायणको घर । अगिल्तिरको घारामा एक-दुईजना आई पानी थापी निस्कन्छन्‌ । धाराबाटछेकिने गरेर पर्खालको आडमा मुकुन्द"र भवदेवको प्रवेश ।

भवदेव- तिमीलाई त केही गुण्डा होला भन्नेछन्‌, मचाहिँ ठगाहा-चोर,जोगीमा गिन्ती हुनेछु । दपन-छपन गरेर पकाउनुपर्ने पापकैपायस हो ।मुकुन्द- फेरि आज पनि अनेक बयलपातीहरूसित नारिँदै आउने बेलाभरो।(बिमानको प्रवेश ।पानी थाप्तछ।)(सुस्तरी) अब आस छैन ।भव- (सुस्तरी) किन, चोखो पानी विमानले लैजान्छ र ?(सानो घल्चा लिएकी एउटी स्वास्नीमान्छेको प्रबेश)स्वास्नीमान्छे- खै दाज्यू, मलाई बेर छ।बिमान- लौ । (आफ्नो गाग्रौ हटाउँछ)स्वा. मा.- भान्छा गर्नुभो ?विमान- बेलामा खान पाइने पुर्पुरो छ र आफ्नो !स्वा. मा. किन दाज्यू !बिमान पूजा-पूजा-पूजा गरिरहने देवताका प्यारा भक्तहरूलेमानिसलाई सुख दिन जानेका छन्‌ र !

११

मुकुन्द- (सुस्तरी) हो; यो रित्तो ढाँंगले कति जनालाई पिरिरहेछ ।

भव- (सुस्तरी) भरी गिलासभन्दा रित्तो ढोंग सयकडा उनान्सयगुना असल छ। (स्बास्नीमान्छे निस्कन्छे)(एक जना धोती मात्र लाएको बाहुनको प्रवैश)

बिमान- बाज्येकी दुलहीलाई कस्तो छ ?

बाहुन- आज त अलिकति जाउलो खाई ।(विशान निस्कन्छ; बाहुनको नित्यपूजा शुरू हुन्छ)

भव- (सुस्तरी) आए है आए ।

मुकुन्द- (सुस्तरी) फेरि नाचकी मैयाँ जस्तै एउटी सहेली लिएरआइपुगी ।

(इन्दिरा र एउटी स्वास्तीमान्छेको प्रवेश)

आज पति फर्कनैमा बुद्धिमानी छ । (बाहुन निस्कन्छ)

भव- (सुस्तरी) तर पहिले उल्ले पानी थापी ।

मुकुन्द-. (सुरःरी) पर्खतोस्‌ है त, म उसलाई अलमल्याउँछु ।

भव- (सुस्तरी) जीवनभर अलमल्याइराख ।

मुकुन्द- (सुस्तरी) सके खुशी हुन्थेँ । स्वास्नीमान्छे, संसारभरकाघारिला हतियार, जस-जसले सुन्दरताको भर्भर आँच लाउनसम्छ कसित कहिले-कहिले मतलबी झोल भएर पग्ले तापनिजवानी सेलाएकासित यिनीहरू जमेर फलाम हुन्छन्‌, अनिकपटी नखराले त्यसमा पाइन चढाउँछन्‌, तिनका दगाले साँधलाएको वरिपरि छुनेबित्तिकै काट्ने घार भएको कलेजालाईसौन्दर्यको सुनबुट्टे दाघले कसरी दबाइराखेको हुन्छ ?ज्ञान्नेहरू यिनलाई गोमन भन्छन्‌ ।

भव- (सुस्तरी) गोमनले गोमनका खुट्टा देख्छ ।

मुकुन्द- (सुस्तरी) अनि त्यसमा नेल ठोक्छ कि सुनको, कि चाँदीको,कि फलामको ।

इन्दिरा- आज मेरो जीउ चौफट्टै गलेको छ, किन होला !

स्वास्नीमान्छै- मेरो पनि ।

इन्दिरा- छिः कति गर्मी, यो घारा जत्रै पानी परे पनि हुन्थ्यो !

स्वास्नीमान्छे- आज जस्तो गर्मी त नेपालमा उत्रेकै छैन होला !

पी

मुकन्द-भवन

स्वा. मा.-मुकुन्द-इन्दिरा-

इन्विरा-

मुकुन्द-ड्रन्दिरा-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

सुकुन्ब-

चिन्हे भने । यो लाउँ !?चिन्दिनन्‌, जुँघा लाए त झन्‌ शंका पर्छ ।(स्वास्नीमान्छेले गाग्रो झिकेर इन्दिराले थाप्तानयाप्तै मुकुन्दअगाडि बढेर हात धुन लाग्दछ ।)इन्दिरा, गएँ म त, आज चटारो परेको छ । (निस्कन्छे)लौ त धापन नानी, म पछिबाट घोउँला ।होइन, घुनोस्‌ ।होइन, होइन, धाप । (इन्दिराले गागी थाप्तछे)(बिस्तारै) इन्दिरा ?त्यो नाम त उनकै हो, कसो हो, होकि क्या हँ !के

मुकुन्द के-तिम्रो-पोइ-हो ! कि-हो, किनहँ?

ए, भैले उहाँ जाँदा भेटेधें, घरको कुरागर्दथ्यो । क मलाई त आफू नै ठान्दध्यो, कतैउसको जीउमा काटे मेरोमा रक्त आउँथ्यो,म्रैले खाएँभने उल्ले खानुपर्दैनध्यो, थियोज्यान एक दुवै हामीहरूको । मनको सबैपोख्थ्यौं, कुरा त लामो छ बाटोभन्दा, तिमी अबकहिले सुन्दछघौ ? भोलि ! तिमीलाई सुनाउनेधेरै कुरा छ, भनुँला ।

हाम्रो घर यही त हो,भेद्नुहोस्‌ ससुरालाई, लगिदिन्छु म. आउनोस्‌,ओहो, यो कै कुरा, खालि तिमीलाई सुनाउँछुतिमी सुन्ने भए । फेरि हल्ला गर्ने भए त मभन्ने छैन तिमीलाई पनि ।

भोलि उसो भए

बारीमा आउनुहोस्‌ ।

राती?

५३

इन्दिरा-

इन्दिरा-

युक्त”

बिहानै ।

, हुन्छ, यो कुरामन्तैमा राख, (देखाएर) गाग्रीको मुखबाट नपोखियोस्‌,पानी जस्तै । (इन्दिरा गाग्री बोक्तछे)म पर्खन्छु सबेरैदेखि भोलि है ?

नेबिर्सनोस्‌ ।(हात धुँदै) ल, आमाको भोलि काम छ, तैपनिसंझुँला । (भबदेब भएतिर जान्छ, इन्दिरा निस्कन्छे)आउनोस्‌, आए रित्ता गाग्रा अरू पनि ।(निस्कन्छन्‌)

प्र

दृश्य ४- उहीँ

बिहान झिसमिसको अगिल्लो भाग । रूपनारायणाकोघरपछिल्तिरको बारी । चराहरू बीचबीचमायताउता कराइरहन्छन्‌ ।

(इन्दिराको प्रबेश)

इन्दिरा- (धोएका लुगाहरू टाँगेर)कसैले बिपनामा के सपना देख्छ, आज मकिन हो सपना देख्छु त्यसै जागिरहे पनि ।(आशा र उत्साहले प्रफुल्लित हुँदै बीचबीचमा डराएर)उसको के क्रा होला मीठो अमृत पोछकिअधवा विषको गोला के त्यो मानिस आउला !के होला कि कसो होला भनी भुट्भुटिंदो मनभन्दा बह्‌ डढी तीतो भएको भन बेस हो।(अझ सन्तोष मानेर)लोग्नेमानिसका हामी पुतली हौं, नचाउँछन्‌जस्तो जे मनमा लाग्छ हामीलाई उसै गरी,कैले सिँगारिदिन्छन्‌ ती सितारा तासले सजी,कैले नङ्गा गरी फ्याँम्छन्‌ ती कसिङ्गरमा पनि,कहिले स्वर्गका देबी बनाएर उडाउँछन्‌,कहिले च्यामिनी पारी गाडिदिन्छन्‌ जुठयानमाननोले भन्दछन्‌ लाटी, बोले होइन्छ डङ्नी,भन्छन्‌ लहडमा कैले सीता कैले त लङ्िनीहामी हौं काठ वा माटाहरूकै पुतलीहरू

00

मुकुन्द-

इन्दिरा-

मुकुन्द

इन्दिरा-

हाम्रा जीवनका कर्मी देवता हुन्‌ उनीहरूजो आफ्नो पतिको टाढा रहन्छै, त्यो अभागिनीशून्यले बहिरी हुन्छे, रतन्धी अन्धारले;जो नारी भाग्यमानी छ, त्यही नै सुन्न पाउँछेपतिको स्वर चाहे त्यो गालीको रूपमा गुँजोस्‌;छुन त्यै पाउँछै पाउ चाहे त्यो बज्जलात होस्‌चाहे होस्‌ स्द्वको मूर्ति त्यही दर्शन पाउँछे !प्यासी के प्यासले मर्छे, कि त्यो विषसराबरीमिलेको .होस्न पानी नै पिएर बरु मर्दछे ।(होचो पर्खालबाहिर मुकुन्दको प्रवेश)के रे नाम ? हिजो मात्र तिम्रो ताम सुनेँ, तरआजै भुसुक्क निर्सेछु, के ? आ, अ, उ, इ, इन्दिरा ?घन्दा शुरू भयो एका बिहानैदेखि ?आज त

क्रा सुन्न म आएकी, नत्र निस्कन्नयेँ अगि-पछि बाहिर नै यस्तो सबेरै कहिल्यै पनि ।पृथ्वी बिहान पोतेको माथिको नीलरङ्गलेधेरै भयो नदेखेको, परै छन्‌ सूर्य ती अझ।यस्तो फिका उज्यालोमा पनि श्रुङ्गारशून्य त्योस्वरूप स्पष्ट देखिन्छ, मैलो झुत्रो लुगा पनि ।भाँडा माज्दा चुरा धेरै फुटे जस्तो छ, इन्दिरा,विधवापन झल्कन्छ तिम्रो सर्वाङ्गमा किन ?यस्तै हो ।

कहिले हुन्थ्यो, कहिले मान्दथें म त्यो,दु:खको बदलीभित्र आएर भन कै अबडुब्न लागे जवानीको चन्द्रमा ? त्यो मुकुन्दलेतिम्रो सुहाउँदो सारी एउटा कहिल्यै पनिपठाउँदैन, थाहा छ । मैली भै जीवनी तिमीमैलाउँछचौ? जवानीको पाप लाग्दैन ? नाक त्योकान ती सब बुच्चै छन्‌ दिक्क लाग्छ मलाई पो।

१६

इन्दिरा-मुकुन्द-

इन्दिरा-

मुकुत्द-

इन्दिरा-मुकुन्द-इन्दिरा-

मुकुन्द-इन्दिरा-

सुकुत्व।”

के गर्दछ लुगाले र?लुगाले सब गर्दछ,श्रृङ्गार गहना नै होश्रृङ्गार पति मात्र होगहना र लुगा लाई गधा गाई हुने भएपवित्र प्रेमको अड्डा पैसामा मात्र जम्दथ्यो,खालि पिर्ती पिई बाँच्ने गरीब सब तापलेमर्थे भतभती, अर्कै हुन्थ्यो यो दुनियाँ, तरमायामा बाँच्तछौं हामी, माया गर्ने भए पुग्यो,सेवा गर्त उनैलाई खाली पेट भरे पुग्यो।आफ्नो खसमको प्रेम खारिएर नहोस्‌ धुन,कुँदिएर नहोस्‌ हीरा बुनिई फरिया नहोस्‌,यो जङ्गली अवस्थामै पछिसम्म रहिरहोस्‌ ।छोड्नोस्‌ यस्तो कुरा । भन्छु भन्नुहुन्थ्यो हिजो अब

भन्नोस्‌ न । ॥सुन लौ, छोटो इतिहास सुनाउँछु,परन्तु यसले स्बास्नीमान्छेको कमलो मुटुसमात्न सक्छ, या फोड्नै पनि छैन असम्भवत्यसैले एक पापीले बनाएको कडा विषलागेको हातमा मेरो परी मर्ला कुनै झिँगा,व्यर्थ फेरि मलाई त्यो पाप लाग्ला ।म सुन्छु त्यो ।फुद्ला नि कानको जाली ?बिन्ती, चाँडै म सुन्दछु,के सञ्चै छ उहाँलाई ? यसरी नसताउनोस्‌ !सञ्चो छ।यदि सञ्चो छ उहाँलाई भने सबसंसारलाइ सञ्चै छ ।सञ्चोमाथि उहाँ अझआनन्दमाथि आनन्द, आनन्दैको अजीर्ण छ ।

प्र्७

इन्दिरा-

इन्दिरा-मुकुन्द-

इन्दिरा-मुकुन्द-

उहाँ त दुबलो नीलो रोगी जस्तो असाध्य नैहुनुहुन्थ्यो, तपाईं त गोरो, मोटो, उतातिरहावापानी मिली यस्तै उहाँलाई समेत केफाइदा नै भएकोछकिउस्तैहो?

उहाँ अझ

सिद्ढी-सिद्ढठी भएको छ, किन दिक्क भयौ उसै ?उसो भए उ मोटो छ, मोटो छ ल म जत्तिकै ।मुकुन्दको तिमीलाई माया लाग्दछ ?केकुरा

सोधेको यो तपाईंले ?

रोटी पाक्तछ इन्दिरा,दोहोरै, नत्र जाडोमा आगोभित्र पसेसरिहुन्छ । जो प्रेमको पश्चात्तापमा पर्छ सेरिईअधकल्चो भएको झैं त्यो सधैँ छदपटाउँछत्यसको निति मिष्टान्न बिष्टा बा छाद बन्दछ,निद्रा मरण झैँ हुन्छ, सपना हुन्छ नारक,हाँसोले डाम्छ उल्लाई, पुष्प बन्दछ कण्टक,गाना करौंतिले तालु चिरेको ध्वनि बन्दछ,नाच भूकम्पमा गारो ढलेको दृश्य बन्दछ,अधुबैतरणीमाथि जीउँदै प्रेमतुल्य त्योपौडन्छ ।

पनि छैन !?

के उहाँलाई मेरो माया अलीकति

दया होला; माया छ त म भन्दिनँ,

झूटो कुरा ।दया कस्तो, माया कस्तो ?यौ अघीनमादया छ, गर्दछौं;, माया लाग्छ छैन अधीनमा ।दया त गर्दछौं हामी लुते कुक्रमा पनि ।ओहो, मुकुन्दको चाला सुन्न पायौ भने तिमी

नद

इन्दिरा-

मुकुन्द-इन्दिरा-

माया फिर्ता लिई बस्न चाहन्छौ, तर सक्तिनौमायामा र दयामा छ यही फरक इन्दिरा!इन्दिरा, कलकत्तामा हाम्रो भेट भयो, यहींसँगै पढौं, सँगै खेल्यौं हाम्रो मेल पला पलाबढ्दै गयो, मलाई ञ, उल्लाई म परस्परआफू भन्थ्यौ । तिमी लोटचौ बिहानको दिनमा अनिउल्ले के के भन्यो रे हो ? तिमी भाग्यौ उठेर रे,तिम्रो कमरमा ठूलो कोठी छ पनि भन्दध्यो,हो-होइन उही जानोस्‌ । दुई वर्ष बितेपछि-देखि तिम्रो करा छोडघो उसले संझनै पनिमूढ बालक बिर्सन्छु जसरी पाठ अस्तिकोमुकुन्दले तिमीलाई उसरी बिर्संदै गयो;केही समयको खोला गहरी बेसरी जबबहघो मगजमा बिस्यौं अनि उल्ले सफासँगबौलाहाहरले जस्तै देशलाई र देशकोघरलाई र घरका जहान सबलाइ रजहानकै तिमीलाई र तिम्रो भक्तिभावकोद्यौतालाई र द्ौताको प्रेमलाई । तिमी किनअँधेरी रातको खोला जस्तै काली भयौ ? उताहेर, त्यो पूर्व डाँडाले ब्युँझी स्नान: गरीकनशीतले शिरमा लायो अग्लो मुकुट तेजकोतिमी अवश्य नै खिन्न भयौ ।होइन, भन्नुहोस्‌,अस्तिदेखि दुखेको छ मेरो आधा कपाल त।आज पूरा दुख्यो होला ।- सत्ते होइन, भन्नुहोस्‌ ।काटेको घाउमा फेरि यसले चहत्याउला !(इन्दिरा टाउको हल्लाउँछे)जब सारा कुरा बिर्स्यो जात, भात र इज्जत-समेत सब मिल्कायो भट्टी भट्टी डुली सब

५९

इन्दिरा-

इन्दिरा-मुकुन्दइन्दिरा-

आजको एक धोपाले भोगी लाख पिलाउँछ,भोलिका लाख्चमा पर्सि समुट्वै लहराउँछ,रक्सीले यसरी जीउ धन मान डुबाउँछ,त्यसैले बुद्धिमान्‌ : भन्छन्‌ मद्यमा पाप लुक्तछ ।झ एक दिन डेरामा फर्केन, किन हो भनीखोज्दै गएँ सधैं जान्थ्यो जहाँ त्यो अन्धकारमालाग्यो ठक्कर खुट्टामा, सलाई जेबमै थियो,बाले, देखेँ त्यहाँ हाम्रो मुर्दातुल्य मुकुन्दकोमुख चाटिरहेको छ कालो कुकुरले, म तरक्सीको गन्धले एक छिन बेहोश नै भएँ ।आफूलाई उठाएर बर्षा धिक्कारको गरीआफैँ बोकेर डेरामा आधारात गएपछिबल्ल ल्याइपुग्याएँ ! के इन्दिरा, अझ सुन्दछघौ ?अझ यो बिष लागेन तिम्रो निर्धो शरीरमा !विष लागेर के हुन्छ ?रिस उदठतछ ।कोसित ?जसले यसरी आफूलाई धोखा दियो ।किन?कतिचोटि दियो धोखा यो आँखाले, अझै पनिसंसारका सबै दृश्यभन्दा प्यारो छ दृष्टि यो,के फुटालूँ म यल्लाई ? झन्‌ के विषयजालमाबेह्री घोखा दियो भन्ने बात लाएर प्राणकोहिंसा गर्छ ? उहाँ साथै बस्ने भाग्य अभागिनीयो मलाई हुँदो हो त रक्सी पोखिदिई सबैकचौरा र सिसी सारा भर्दथें आँसु आँतुलेनसके यसरी रोक्न बढ्ता रक्सी पिई अझ,'कलेजा ओकली लेख्थे टुक्राले भुइँमा यही,“यो प्राणेश्वरको निम्ति रक्सी नपिउनोस्‌' भनी ।देखी चेत्ने भए हाम्रै छिमेकी दुइटा मरे

६०

पिउँदा पिउँदा रक्सी त्यसै मुटु फुटेर, खैचेतेको !

सुनी चेत्ने भए कस्ता कस्ता शिक्षा दिई दिईथाके शिक्षक स्वामी सद्ब्रहमचारी अनेक, खैचेतेको ?

तिम्रो क्रा उ मान्थ्यो र, कस्ता प्याराहरू पनिसधैँ हेलाँ भई फर्के प्यारी रक्सीअगिल्तिर ।

इन्दिरा कोप्यारी?मुकुन्द- को भनूँ, प्यारीहरू धेरै थिए उहाँ,एक रण्डी थिई, फेरि उनमा पनि मुख्य त,हेरौं ?(सबै खल्तीमा खौजेर बल्ल पाएजस्तो गरी)हेर, यही हो लौ । (इन्दिरालाई पोस्टकार्ड दिन्छ)

तिमी व्यर्धै यहाँ बसीजप्छचौ मुकुन्दको नाम, उहाँ रण्डी उ जप्तछ ।पछिल्तिर चिठी हेर, लेखेको त्यो मलाइ हो,चिन्यौ अक्षर ? छातीको भूगोलभर राज्य त्योरण्डीको दासकी दासी तिमी ! 'रोजी' छ नाम नैउसको, भन्दथ्यो, 'रोजी, तिमी, मेरी भयौभनेलात मार्छु म यो पृथ्वीभरका सुखलाइ नै ।'अनि लात दियो आफूलाई, बच्जचो परन्तु त्योतिमीमाथि । भयो दे कति हेछरचौं, उ रूपकीखानी हो, खूप हेरेर सर्दैन जगदीशलेउसैलाई दिए रङ्ग, पति ऐश्वर्य जे पनि(आफ्नो हातको तसवीर देखाएर)जसलाई तिमी पूजा गरछ्यौं, तिम्रो उ देवतापूजा गर्छ यसैलाई ।इन्दिरा- पर्खनोस्‌ है, म आउँछु ।(दैडेर निस्कन्छ)मुकुन्द- बल्लतल्ल डग्यो, ओहो ! सतीको दृढ आसन,

६१

इन्दिरा-मुकून्द-

इन्दिरा-

भ्रवदेव, भयो मेरै जीतबाजी, तिमी बसी,माला जपीरहू एक सय आठ 'हरे शिब ।'इन्दिरा धघरन्य हो, त्यस्तो शीतको युगमा पनिनिकै बेर बलिस्‌ हेर कसरी अब निभ्दछेस्‌,सिद्ठी कालो गरी छोड्छेस्‌ या खरानी गरी सब !तर आईभने अर्को बत्ती सल्काउँदै, अझडर लाग्छ मलाई त उसको अनुहारले,स्त्रीको चरित्रमा केही देखिँदैन असम्भवयिनै हुन्‌ मन्धरा दासी, सीता माता यिनै, किनबेर लाई ! गई क्रोधागारमा अब निश्चय ।फेरि आई ।(इन्दिराको प्रवेश)सबै बाँकी कुरा भन्नोस्‌, म सुन्दछ्‌ ।रित्ता आँखा लिई आयौ, अगिको दु:खको जलघोप्टचाइछौ, बुझेँ मैले रातो रङ्ग त नेत्रमापोल्ने रगतको आँसु, कच्चा भाँडा फुटेभने ?कच्चा छैनन्‌ दुवै आँखा, तपाईं विष भक्भकीउमालेर त्यही हाली चलाईकन बेसरीपीराहा यी कचौरा त दुबै पक्का गरीकनशिरमा राखिएका छन्‌ जन्मैदेखि ।उसोभनेकिन भित्र गई रोयौ ? यहीं रोए म बाँड्दथैंदुःख पानी । उहाँ तिम्रो पोइको व्यवहारलेकतिचोटि म ज्यादा नै रोएको छु। म कोहुँर,लोग्नेमान्छे, म टाढाको पग्लेँ तैपनि मै पनिभने- सम्झ तिमीलाई स्त्री स्वरी स्त्री उसकै अझत्यस्तो निष्ठुरको साथ छोडी आएँ यही कुराभनुँ भनी तिमीलाई तिम्रो मन्त्र अशुद्ध छरक्षा गर्दैन त्यसले सत्यानास गराउँछछोडिदेकङ तिमी जप्न । म भएको भएत के

पर्‌

इन्दिरा-

इन्दिरा-

निष्ठुरी बेड्मानी स्त्रीघाती पापी पिशाच त्योपोइको नाममा खल्को हाल्थे ।

नरक झैं छुचोमुख पारेर यो पापी कुरा झिक्नुभयो, कतैदिन सक्छ कसैलाई कसैले दुःख, जे थिपोलेखेको कर्ममा मेरो त्यही भोगिरहेछु म ।आज संसारमा कोही महारोग भई त्यसैफत्फती कृहुँदै “पानी' 'पानी' भनी कराउँदैनिराशमा जली बाँचिरहेका छन्‌, कतैतिरकोही खान नपाएर आफ्नै मासु शरीरकोटोकी दुःखहरू तौलिरहेका छन्‌, कतैतिर

. आफ्नै लु कलेजाले खुट्ढा हाली यताउति

बामे हँदै तोते बोलीको बीचबीचमा“आमा' भनेर हाँसेझैँ पुत्रको लाश अगिनमाआफैँ पोलिरहेका छन्‌ । परमेश्वरलाइ तीसब दोष दिङन्‌ ? आफ्नै कर्मको अनुसारलेछातीभित्र सबै द्वार बन्द इन्द्रियको गरीकहिले दुःख घच्चिन्छ, कहिले सुख बस्तछ,कहिले असिना पर्छ, कहिले सूर्य बन्दछ ।

अझ के त तिमी माया गरछर्थौ त्यस्ता मुकुन्दको ?माया त पहिल्यै गर्थे, त्यसमा अझ थप्तछुआमाले स्नेह सम्झेर त्यो उपद्रव, मूर्खतासम्झी दया महारानीहरूको, जड पत्धरजस्तो हृदय सम्झेर भक्ति आस्तिकवर्गकोअगिल्लो जन्मको पाप काद्तैमा जन्म यो बित्योभने जसै गरी, अर्को जन्ममा त म पाउँलादयाबन्त उहाँलाई, तपस्या अब गर्दनअझ गर्दछु, यो आयु तपस्यामै बिताउँछु ।यो मासु मासुको पिण्ड, सेवा गर्न नपाउनेहातखुट्टाहछू बोझा सीसा जस्तो शरीर यो

६३

सुकाई तपको आगोमा सबै होम गर्दछु ।मुकुन्- भवदेव उहाँ आई तिम्रो सारा कुरा गरे,उसलाई यहाँ ल्याजँ भनी यत्न वृधा गरेवेश्यालाई अँगालेर मदले मत्त भैकनभन्यो मुकुन्दले हाँसी हाँसी आखिरमा यसै-“यहीं छ इन्दिरा मेरी रोजी, अर्को मुकुन्द त्योइन्दिराले उही खोजोस्‌ कि त रण्डी बजारकीबनोस्‌ फर्कन्नँ, वास्ता के ?' तिमी रोयौ ?

इन्दिरा- म, खै कहाँ

रोएँ?मुकुन्द- रोयौ उ: रोयौ उ: !इन्दिरा- जानोस्‌ अन, भयो भयो !मुकुन्-_ तिमी रोयौ!इन्दिरा- जानोस्‌ भयो भयो !(भूइँको माटो उठाएर मुकुन्दतिर छरी घोप्टो परेर रुन्छे।

मुकुन्द निस्कन्छ ।)

६४

दृश्य- ५ उहीँ : रातको शुरूरूपनारायणको सुत्ने कोठा । रूपनारायण बिछ्यौनामा गुदुमुदुभएर ढुसुढुसु उडिरहेका । सामदान बलिरहेको ।

रूपनारायण- (बीच-बीचमा 'हाईं' गर्दै)

स्वप्न वैशाख झैं फुल्छ पूस जस्तै हराउँछ,स्वप्तको दुनियाँ हामी ब्यूँझनासाथ मर्दछत्यहाँको विष लाग्दैन न पखेटा पह्लाउँछ;न त्यो सुवर्ण गिरिको एक चुन्दाम बाँच्तछ,न त्यो प्रलयको वर्षा ज्वलन्त नभमन्तिरडढेकी पृथिवीमाथि एउटा बूँद छर्दछ,पूर्ण आनन्दका चन्द्र न आधै मात्र अड्दछन्‌,सपनाको सबै मर्छ सम्झना मात्र बच्तछ,छिनेको स्वप्नको माला उन्दैमा आयु बित्तछ ।

(उङ्दछन्‌)त्यसैले के कुरा सत्य जगत्‌को ? सपना पनिमर्दैन कहिल्यै किन्तु आत्माको स्मृतिभित्र नैबाँचिरहन्छ, या केही मरी मुक्त भयौँभनेमाला गाँथेर दुङ्गिन्छ जोडिन्छन्‌ दुइ छेउ यी ।

(उड्दछन्‌)(बिमानको प्रवेश)(लिएर आएको मासिक पत्र र चिठी उसले भूइँमा फ्यात्तफ्याँक्नेबित्तिकै घोप्टेर उडिरहेका रूपनारायण अस्कन्छन्‌)के ल्याइस्‌ शारदा ?

च्

रूपविमान-रूप

विमान-

विमान-पशछप-

विमान-स्प-बिमान-

विमान-कप-

भान्छामा हुनुहुन्छ ।जा, म त आज भात खान्न भनिदै ।कहाँ भूइँ भत्क्यो, भन्नुभएको ?(अलि कराएर) घत्‌ उल्लू, भइहाल्यो, आइज एक छिन मेरोकमर अँठचाइदे ।(विमान त्यतै गर्दछ)

(रूपनारायण शारदा हेर्न थाल्दछन्‌)तँलाई थाहा छ बिमान, म पनि शारदाको ग्राहक बनेको छु,वर्ष दिनको चार रुपियाँ, दिनको एक पैसा भनूँ न, एक पैसात रोजिन्दा चाँदीको गिलास माझ्दा खर्च हुन्छ, यसको ग्राहकबनेपछि त मैले चुरोट छोडिदिएँ नि, के भनिस्‌ ?बढिया भयो, जाती भयो ।शारदालाई तुच्छ गन्ने पनि मान्छे छन्‌ नि, मानौं उनीहरूनेपाली नै होइनौं कि भनेजस्तो गर्छन्‌, मानौं उनको सभ्यताबेग्लै छ, हावाको किल्लामा छ ।अचम्मै छ ।म पनि शारदाको कहिले-कहिले निराश भएर निन्दा गर्छु तरत्यो बेला आफैँलाई निन्दित सम्झन्छु !हो त, त्यो त।(चस्मा लाउँछन्‌) कान दे यता ।भ्ा' लाई कान दियो 'शा' 'र' 'द' लाई कान दियो “दा''शारदा' ।तँ चाहिँ मलाई कान दे ।'मा' भयो- “शारदामा' ।सुन्‌, तँ कवि जस्तै छस्‌, शब्दसित खेल्न पाइस्‌भने जुवा खेल्तपनि छाडिदिन्छस्‌, सुन्‌- (लय हालेर)हेर्दा माथि थियो घना घन घटा सारा लतावृक्षकोभोको केवल अस्थिपञ्जर थियो माटो सुकी भूमिको,छारो मात्र उडेर नेत्र बहुधा हुन्थ्यो त्यसै बन्द नैयस्तो दुर्दिन निर्धती शिशिरको हाँसी उडायौं कुनै ।

ध््‌

॥

&।

के भनेको यो?

सुन्न अरू-

(लय हालेर)

तेजी घाम थियो थिएन नभ्रमा टुक्रा कहीं बादलपृष्वीको हरियो थियो रङ जता हेन्यो उतै मञ्जुल,छोपेको फलफूलले अरु लता गुल्जार सारा वनैयस्तो स्वच्छ वसन्तको दिल उसै रोई बगायौं कुनै ।के अर्थ यसको ?

नुझिनस्‌ ? रमाइलो वा बेरमाइलो बाहिर छँदै छैन रे,हाम्रो मनैमा छ रे । यो कसलाई थाहा छैन र ! यस्तै-यस्तै उङलाग्दा लेखले भरिएको भएर ता “शारदा' मजस्तै दुब्लाउँदै गएको !

यसमा राम्रा-राम्रा कथा हुँदैनन्‌ ?

मुखैमा गाउँखाने कथा कि कानका कीरा खाने

(पुस्तक फ्याँकेर) विमान,

यदि यो मनले मागे जस्तै मगजले पनि

भिक्षा उस्तै दिँदो हो त लेखनी खपरू भरी

म बाँझो खेतमा बस्थें यही मासिकपत्रको

बीणा बजाउँयैं यस्तो कि आकर्षित गर्दथे

अन्त भागिरहेका ती सारा बादललाइ, त्यो

मधुर ध्वनिले: खिंच्नै अध्वुवर्षा गराउँदै

वीणा र आँसुको तार साथै झन्कार्दयैं अझ

सोस्तर्थे रक्तको पानी छातीको पीँधसम्मकै,

अनि उमार्दथे प्रेम-बाला लहलहाउँदा,

यस्तो त्यो लेखले झङ निद्रालाई घपाउँदै,

मीठो प्रेमान्तले प्याराहरूलाई बकाउँयै-

भाषा हो सभ्यता हाम्रो, सारा उदय उन्नति

जीत वैभव भाषामै बाँच्तछन्‌ पछिसम्म यी,

भाषा हो जीवनी हाम्रो'-ओहो यो कसको चिठी ?

ऐले मैले सँगै ल्याएको ।

च्छ

रूप-

बिमान-

(रूप चिठी हातमा लिई देवताहरूलाई ढोगेर खोल्दछन्‌)(हेरिसकी ओढ्ने फ्याँकेर) भवदेव त पाल्पा आफ्नो गाउँमागएछन्‌- लाजले बिमान, हामी डुब्यौं- जलाथल भो !जलाथल भो ।किन यस्तो ?(लद्ढी टेकी उठेर) अगस्ति मुकुन्दको रक्सीको सात समुद्रमाउसको बाबु डुब्यो ! आमा डुनी !

(निस्कन्छन्‌)

111

भव-पुनाचा-

भव-

पुनाचा-भव-

चतुर्थ अंकदृश्य १- पाटनरात जाने बेलामा बिहानीपख

भवदेवको घरको बैठक । एकातिर चारोटा झ्याल,अर्कोतिर तीनोटा दराज भएको लामो सोते । बीच-भित्तामा ढोका । दराजका माझ भित्ताहरूमा तीनतसबीर- श्री ३ महाराजको, रामराज्याभिषेकको,शिव-पार्वती-गणेश बयलमा चढेको, अनि अलिठूलो एउटा हेर्ने ऐना । बैठकभरिको कलेजी रङ्‌उडेको पुरानो गततैँचा, त्यही रङको बुट्टा भएकोकागत भित्तामा टाँसेको । एउटा सानो त्रिपाई ।ढृढो भेषमा भवदेव र घुम्टो हालेको पुनाचाको प्रबेश ।तँ कसरी आइपुगिस्‌, पुना ?यसकै घुम्तो हालेर । हेर्नोस्‌, उहाँ एक डुई जनाले मलाईसोढो।(दारहीजुँघाहरू भिकेर दराजमा यन्क्याउँदै)के भनिस्‌ त ज्यापू ?म माट्टै फर््यौ भनिडियो ।अब आज दिनभरि यहीं बस्तू । भरे रात परेपछियो दुलो छोडेर स्याल कराउँदै जालास्‌ । अब चार-पाँचदिन त हो नि, अनि त यसको वारपार लागिहाल्दछ,कि डुङ्गी बीचमै डुन्दछ ।

६९

पुनाचा- साह्खैट?भ्व- तँलाई थाहा नै छैन, उहाँ भेट-कुराकानी सब भैसक्यो अस्ति;फेरि क हिजो पनि उहाँ पुग्यो, फेरि आज पनि उहीँ, खेती पो

चलिरहेछ त ।पुनाचा- चिन्हेनट?भव- बिचरी कसरी चिन्दथी !

पुनाचा- रोजिन्डै किन पल्केछ ट ?

भव- रोजिन्दै अरिनपरीक्षा छ ।

पुनाचा- अझ चिट्ट बुझेनछ ?

भव- तेरो मुकुन्दको जिह्दी ! भोकभन्दा गरीबकोआशाभन्दा, जुवाडेको लोभभन्दा समेत त्योकडा छ, इन्दिरालाई भृगुको लातले अझजाँच्दै छ, अझ बढ्दा छ उसमा पाप पाइन ।तर दुद्दैन त्यो चाँडै लल्याम्लुलुक बन्दछजुन हाँगा, कडा हाँगा जुनचाहिं फलाम झैंकत्ति दोब्रिन जान्दैन जब दुद्तछ पट्ट त्योभाँचिन्छ एक सासैमा, बोक्राको पनि एउटात्यान्द्रोसम्म त्यहाँ बाँकी नरहीकन गिर्दछअनि त्यो पाउमा अर्को रूखको । तर चूप लाग्‌,परमेश्वरले आफैँ ठीक गर्दछ । रूपकाहातमा त चिठी मेरो पुगेछ नि, मच्योभनेबूढा मार्ने मलाई नै सम्झी, तौ मतियार त

पापी मुकुन्द होस्‌, किन्तु हिंसाको पाप लाग्दछ

मलाई ने । (टाउको हल्लाउँछन्‌)पुना, तैँ भन्‌ के सवारी मुकुन्दको

यहाँ चलाउने गाडामा त श्री शिवजी पनि

बसाहो सुनकै जोत्न दिँदैनन्‌ हर्षले र ? के

त्यो पापी लिपिमा मेरो धर्मरूपी सरस्वती

छैनन्‌ भित्र लुकेकी र-

(तल हेरी नाक फुलाई रिसाएर)

७७

पुनाचा-भ्वदेव-

पुनाचा-भ्रवदेव-मुकुन्द-भ्नवदेव-सुकुन्द-

भवदेव-

भ्रवदेव-

मुकुत्द-

भवदेव-

मलाई पाप लाग्दछ ?

कहिले लाग्डद्यो ।रोगी खाई औषधि वैद्यकोआजसम्म नजानेर कुनै कारणले भन्योभने औषधि आशाले थप्ने त्यो वैद्यलाइ केपापी भन्ला कसैले र मलाई पाप लाग्दछ ?लाग्डैन कहिले लाग्ठ्घो !लेखेँ लाचार भै चिठी,लेख्नै पन्यो । उ आयो । (मुकुन्दको प्रवेश)के लखेटे सूर्यले यहाँ ?उज्यालैले लखेद्यो, छन्‌ अझ ती त कहाँ कहाँपुना पनि कताबाट ?मानेन भनले भनीआएछ । भेटभो?भारीतारी अब कसे भयोक त भाग्ने कुरा गर्छे ।किन, कोसित ?मैसितमलाई भेट्न जाने रे ।भारी अब फुए भयोउसो भने ।कहाँ हुन्थ्यो, अर्काकी स्त्री लिई मतकहीं जान्नै भने । (ऐनाअगिल्तिर गई हेरेर)बाज्ये, यो फेटाले मलाइ केखुलेको छ ! म के गोरो छुर ! सुन्नोस्‌न; इन्दिरागोरो मोटो भयो भन्थी मलाई अस्ति आज तहेरिरहन्धी मुखमा, के केही दाग पोछकिअथवा उसले फेला पारी यो अनुहारमाआफ्नो मुकुन्दको भोक टार्न सक्ने कुनै अरू !उनले कसरी हेरिन्‌ तिमीलाई ?

७

भवदेव-

मुकुन्व-

क

भवदेव-

खुकुन्द-

क

भ्रवदेव-

जसो गरीटाढा जानेहरू हेर्छन्‌ बाटोलाई ।

त ध्यानमाहोलिन्‌ मुकुन्दको, हेरिन्‌ भाग्ने सुर गरी अनितिम्रो बाटो ।

म के त्यत्ति पनि जान्दिनँ चोरको

आँखामा साधुको भन्दा के के हुन्छ विभिन्नताकति चिम्सन्छ वा कस्तो रेखा पर्दछ कोसमाडील उठ्छ कि उठ्तैन, गड्छ गड्दैन पट्टल;सेतोभित्र नसा हुन्छन्‌ कति राता, कतातिरनानी गड्छ भकुण्डो झैं, नानीको पुतली पनिकतिसम्म खुला हुन्छ, आँखीभौँ कसरी कतातर्कन्छ, कति जोडिन्छ जोर्नीमा, के म जान्दिनँ ?ठूलो दूर्बीन लाएर रोमकूप गनी गनीआँख्बा जाँचिसके कैयन्‌ अप्सराहरुका अबएउटी पखिनीको के म जाँच्न सक्तिनँ ?(लामो सास फेरेर) इन्दिरा,खस्यौ ?

तैपनि शंका छ, निश्चयै त म भन्दिनँइन्दिरा त अनौठी पो छ त, आजन्म एउटीयो जस्ती त अरू मैले देखेकै छैन, आखिरजानी नसकिने विद्या स्वास्नीमानिस नै न हुन्‌,को भन्त सक्छ के हुन्छ के हुँदैन ।

तिमी अब

मार्दछौ इन्दिरालाई अनुत्तीण भइन्‌भनेयस्तो कडा परीक्षामा ? अनि लाश जलाउँछौउन्तीको दाउरा पारी आफ्ना आमा र बाबुको?अरू जन्म दिनेलाई सेवा गर्दै मरेपछिदिन्छन्‌ स्वधर्म ठानेर दागबत्ती, तिमीभनेजन्मदाताहरूलाई जीउँदै रापतापमा

७२

भवदेव-

भवदेव-

पुनाचा-मुकुम्ब-

दागबत्ती बनाएर सल्काई जन्मभूमिकोजीउँदो मुखमा हाली, 'मेरो देश मन्यो' भनीटोपी झिकी कराएर भाग्दछौ ?

अँ, यही थियो

बाजीमा, इन्दिरा केही गरी तल गिरीभनेहुने होइन के हार तपाईंको, म पाउनेखुशीसाथ फिरी जाने सुजयन्ती मनाउँदै !अहिले हारको खार जब त्यो नाकमा घुस्यौहातखुट्टाहरू छोडी गालीको कविता अनिघोक्न लाग्नुभयो !

भैले यहाँ जति कुरा गरेँयो गाली हो भने तिम्रो बिरामैको जवाफ हो,रामका बाण हुन्‌, हाम्रा सत्यबोलीहरू सबै“चोर यो शब्द पस्दैन साधुको कानमा, उताचोरको मुटुमा तेर्सो परी अड्कन पुग्दछतिमी जाक खुशीसाध हामी हार्नेहरू यहाँआफ्नो घाउ समातेर 'मरैँ बाबा' भनी सदैजित्नेलाई सराप्नेछौँ सधैँ ।

मेरो पक्ष लिए ?

त्यो हारले यदि

हार इन्दिरा बन्दछिन्‌, अनितिम्रो त जीत नै हुन्छ, सबै जय मनाउँछन्‌ ।हामी पनि सबै भोज खान्छौं जय मनाउँदै ।परन्तु रुन थाल्नेछन्‌ 'मरे' भनी कराउँदैजरा रमाइलो खाई बढेका सब इन्द्रिय !भोगले सुख मिल्दैन, त्यो त तृष्णा बढाउँछ,तृष्णामा दुःख उम्रन्छन्‌, दुःखमा पाप फल्दछ,जितेन्द्रिय भए मात्र सुखको फल फल्दछ;भोगे पनि सुखै हुन्छ, नभोगे अझ झन्‌ सुख ।उही घाम, उही नीलो-नीलो आकाश, बादल

७२

उही सेतो शवा फड्के जस्तो, इन्द्रधनु उही,उही मन उही जिब्रो कहिले भन्छ 'आजकोदिन कस्तो उडेको' त्यै आज कस्तो रमाइलोकहिले भन्छ । यो हामी जान्दछौँ मुखभित्र छभन्छौं तैपनि यो दृश्य हेर कस्तो रमाइलो ।यो तिम्रो भित्रको छाती चिरी हेन्यौभने यहाँनेपाल मात्र राम्रो छ, नेपालै छ रमाइलो;कर्तव्य मात्र राम्रो छ, कर्तव्ै छ रमाइलो ।विजास नित्य चल्दो छ, कर्ता कर्तव्य जान्दछ,बोल्ने चूप भई मर्छु, चुपैमा चूप मर्दछ,गुणभित्र घुमेका छौँ, कोही पुग्दैन पार त,पहिले घोर संग्राम अनि यो जीत हारत।

(निस्कन्छन्‌)

0

दृश्य २- उही : रूपनारायणको घर

इन्दिराको कोठा । झूल माथि उठाएर गाँठो पारी राखेको । इन्दिरासन्मयालको छेउमा बस्ने फल्याकमन्तिर ढाकाको खास्टोमा

बिमान-

इन्दिरा-'

बिमान-इन्दिरा-बिमान-इन्दिरा-बिमान-इन्दिरा-विमान-

इन्दिरा-

सञ्जाप हालिरहेकी देखिन्छे । एउटामा छ; ओटा मुनियाँ,

अर्कोमा मैना, अर्कोमा सुगा हालेका तीनओटापिजरा बोकेर विमानको प्रवेश ।

(राखेर) तपाईंको ससुराले पाल्न पठाउनुभएको झ्यालकोबीच-बीचमा झुण्डघाइराख्नोस्‌ रे, आहार जे जे चाहिन्छभन्नोस्‌, मलाई ल्याइदिन्‌ भन्नुभएको छ ।मैले भनेको खै त ?अस्ति ल्याइहालेँ नि ।त्यस्तो धारै नभएको ।धेरै भएन ?होइन, धार । मासु, मासु त के आलु पनि काटिंदैन ।कसलाई के के भएछ ?छिः, अर्को ल्याइदिनू भनेको ।ल्याउँला, ल्याउँला हुन्छ । (निस्कन्छ)(इन्दिरा पिंजराहरू झ्यालको बीच-बीचमा,बस्ते ठाउँमा राख्तछे)मैना, लौ एउटा गीत गाइदे, राम, राम, भन्‌,लौ राधाकृष्ण बोल्‌ मैना, मैना मसित बोल्दिनस्‌(पिंजराका ढौकाहरू खोल्दै)

७५

लौ, जा त जा जहाँ तेरा प्यारा छन्‌, जा सुगा पनि,जाओ सबै, चिमोद्तै म 'अप्या'को गीत सुन्दिनँ ।(चराहरू उडेर जान्छन्‌)

तेरो बन्धनमा मेरो मोक्ष छैन, उडी उडीआत्मालाई सिका मेरो कसरी उड्नुपर्दछ ।(झ्यालबाट हेरेर)

पुगे उही जहाँ प्यारा परदेश गए पनिबसेको ठाउँ तातै छ गुँडको एक छेउमा,उसको स्वर गुँज्दैछ अझ त्यो पात पातमा,हावा हल्लिरहेको छ पड्खाले उसको अझछाया पर्दैछ उसको जलमा थलमा अझ।

(खास्टो सन्दूकमाथि फ्याँकेर ओछ्यानमा बस्तछे)

घाम लागिरहेको छ एण्टलापुर बाहिरकालो रात पम्यो भित्र, आस अस्ताउँदै डुब्यो,एकको के कुरा कोटि सूर्य निस्केभने पनिकालो बिषादि यो धूवाँ भित्र छेडी अलीकतिउज्यालो पार्न सक्तैनन्‌; - छिप्पियो रातको मुख,सेता आकाशगङ्गाका केश सारा झरे, अनिकालो बादलको ज्यादै गहिरो चाउरी पत्योताराका दाँत ती फुक्ले, चीसो चीसो कंपाउनेहुरी चल्यो, पन्यो पानी, म ढुङ्गासित साथमाभिज्न लागेँ कतै ठाउँ छ यो शिर लुकाउने ?चराको मुटु यो हल्लीरहेछ अझके गरुँ,नत्र ढुङ्गा भई बस्थें, लेउ खाएर सुत्तथेँ,अब मेरो कतै कोही छैन यो दुनियाँभरि,मलाई जब मैले मनलाई बिदा दिएँ;जल्लाई पतिले हेला गप्यौ त्यल्लाई मै पनिहेला गर्दछु, यो मासु अब बेकामको भयोघूलोभन्दा दुसीभन्दा खियाभन्दा फलामको,यसको भोज ती काला गिद्ध आई गरे भयो।

७६

राजामती-

इन्दिरा-

(तकियामा टाउको जोती, त्यसमन्तिर

हात घुसाउै पुस्तक भेटिएपछि)राम यो नाममा शक्ति केही बाँकी भए अबखाउँ देक मलाई यो कालो शिर लुकाउने,त्यो काख नभए खाली पैतलामनि घुस्तछ्छु,या तिम्रो पाउ नै छोई अहिल्या झैं उठी भनेभन्ने डर भए तिम्रो न्यानो छायाँ भए पनिमलाई पुग्छ यो मेरी कालो मूर्ति लुकाउन ।(टाउको उठाएर सम्मी)कुनै दिन म ऐनामा मुख हेरी सिँगार्दथें,राम्री भएँ भनी ठान्थे अन ऐना म हेर्दिनँ,घोखा दियो मलाई त्यो आर्सीले, आज फेरि योयस्तो दिन यहाँ आयो ठाउँ खोज्छु सबैतिरज्यादै हेला भएकीको कालो शिर लुकाउन !(पल्टी फेरि उठेर)निराधार भई खालि राम राम म जप्तछुयस्तो यो कालरात्रीमा पनि यो राम रामकोहरेक शब्दमा, रातो रातो बन्दछ गोल, केअझ यो सास नै फुक्न सकेन, नलिईकनभित्र बाहिर नै एकनास छोडेर बाल्न त्योआफूलाई उज्यालोमा राख्ने ज्वाला सधैंभरिपानीमा पनि बल्नै त्यो हावा बन्द भए पनिभस्ममा पनि बल्ने त्यो दीपज्योति सघैँ सधैं

(घोप्टो परी पल्टन्छे)

भ्रयो, ज्यादा भयो नानी, रोई पाइन्त चन्द्रमासराप्छ आँसुले यस्तो घेरै पोखिरहघो भनेहँदा थकिन्छ यो आत्मा जहाँ आनन्दले सुती

नारायण रहेका छन्‌ ।मेरो के दोष हेर्नुहोस्‌,सहुँ भनेर जोडैले बिर्को पट्टलको थुनी

ज्छ

राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-

इन्बिरा-

राजामती-इन्दिरा-

बस्छु, यो आँसु पोखिन्छ उम्ली अन्तरबाट नै ।त्यसैले त म भन्दैछु, घटाक, आँच तापकोज्यादा न मधुरो पारी सुकाक दूध आँसुको !कुराउनी जमी डढ्दा फुद्छ भाँडासमेत यो,या प्वाल बसमा पर्छ, ज्वाला छिर्दछ अगिनकोउस्तो भए तिमी आगै हटाक पर ।केवलयी भाँडा हुन्‌ दुवै मेर, मेरै हो दूध उम्लिदो,तर यो निर्दयी आगो अर्कैको हो ।उसो भनने

आफ्नै भाँडा हटा ।यो पनि तातो छ ह्वतलेछोए त तालुमा ज्वाला पुग्छ ।

त्यो साहसी सनासोले ।

भाँडा तिमी झिक

अफसोस, चुल्होसितटाँसिएको छ यो भाँडा, जसरी यो शरीरमाजोडिएको छ यो आँखा ।पानी छर्केर दैर्यकोअब आगै निभाङ ।त्यो आगोलाई निभाउँदाअँध्यारो हुन्छ संसार, हातमा सिस्नु बिझ्दछ,भासिन्छ भासमा खुट्टा, चर्कन्छ शिर भाग्यको,त्यसैले दुध नै उम्ली सिद्धियोस्‌, सब, तातिंदैपग्लोस्‌ भाँडा, म भोकी भै प्रीतिको अगिनमा परीजलेर मर्न राजी छु बाँचीरहन सक्तिनँसर्प जस्तो अँध्यारामा विष झैं अन्धकारमा !जल नानी, जलेकै छौँ ।तपाईं भन्नुहोस्‌ न तआफ्नो मानिसले छोडे के गर्ने ?

ज्द

राजामती- केभनूँमखैके गर्नै किन सोध्छधौ यो मलाई, चुपचाप भैसोध ती बिधवा कान्छा बाज्येकी दुलहीसितजो सधैँ ब्रतले आन्द्रा झिनु पारेर कातछिन्‌,अधवा सोध त्यो तल्लो धरकीसित -पोइ छ,छोरो छ जीउँदै आई फेरि योसित तैपनिजारी खर्च दिलाएर अगिल्लोलाइ जो अझहाँसो हामीहरूलाई भुनिवा जन्तु भन्दछ,अधबा काल पर्खेर कथा जोडी उभीरह,स्त्रीलाई पार्दछन्‌ बूढी पोइले कि त कालले।

इन्दिरा- ज्यामा, यस्तो कुरा मैले सोधेकै पनि होइन ।

राजामती- (तर्सैर) भूइँचालो गयो,-आक, उठ ।(दौडेर पर पुगी फर्केर) कस्ती तिमी त छि: !अझ ! आङ भनेको, लौ, गएँ त म उसो भए !उसलाई त हाँसो छ, हुन्छ है त बसीरह्‌ !

इन्दिरा- ज्यामा, खै झूल हल्लेको ?

राजामती- अब थामिसक्यो त के!एक झोँका दिई पृष्वीमाता चुप भइन्‌ अझझोलुङ्गो मुटुको उफ्रिरहेकै छ छिटो छिटो ।तिमी राक्षसनी कस्ती, हेर, पानी अचाउनपनि पाइनँ । लौ, आउ, म यहाँ बस्न सक्तिनँ,आज सिङ्गै गयो मेरो, म मरेँ सुत्न सक्तिनँ ।उफ्रीरहेछ झोलुक्गा !

(इन्दिराको हात समाती निस्कन्छ)

दृश्य ३ - काठमाडौंसिम्भु सरस्वतीस्थान

र बायाँपट्टिको पाटी देखिएको, धनमती र राजामती सरस्बतीअगिल्तिर

बसेर पाठ-पूजा गर्न लागेका । रूपनारायण पाटीमा बसेरबाँदरहरूलाई मकै छरिरहेका, राजामतीका पोइ बढात्यहीँ बसिरहेका । अगिल्तिर दुइटा डोलीबरिपरि

चार जना डोलेहरू बसिरहेका ।

रूपनारायण- हेर्नोस्‌, कस्तो दुरुस्त मान्छेकै सकल ! सुगाले जत्ति

बूढा-

मात्र पनि बाँदरले बोल्न सक्ने भए, अधवा क्क्रलेज्ञत्ति यसले बुझ्न सक्ने भए अथवा कमिलाको जत्तियसको बुद्धि-विवेक भएको भए-

मैजस्तो हुन्थ्यो बाबु, अलि दिनपछि तिमी जस्तो, धेरैदिनपछि क त्यो परको बालक जस्तो । हेर मैले आँखीभौँमाथि सारेको, गालाको खोपा हेर, जहाँ हाड छैनउही मासु बढ्दो रहेछ, मासु सुक्ने ठाउँमा हाड पनि हुँदोरहेनछ ।

त्यसले विरक्तिएर कपाल कन्याएको हेर्नोस्‌न ।

तिमी मैले कन्याएको हेरन बाबू, बाँदर मान्छै भएकोमाआश्चर्य कि मान्छे बाँदर भएकोमा !

तपाईं कति वर्ष लाग्नुभयो !

यो आउने मंसीरमा छयासी लाग्छु, अब त कसिङ्गर जस्तैकुनामा थुनिने बेला भयो |

८०

तपाईँ हामीभन्दा बलियो हुनुहुन्छ, अझ खै कुम दोब्रेको ?मलाई पनि सय वर्ष नपुगी त कहाँ पो मझँला भन्ने लाग्छलाग्न त- जब पुग्यो सय अनि पो यमराजको भ्रय ।अरू पनि थिए नि 'जब पुग्यो' हरू, सुनूँन ।(सबाइको लय हालेर)

ज्ञब पुग्यो एक भूइँमा खुट्टा टेक,

जब पुग्यो दुई आ मेरो बुई,

जब पुग्यो तीन छेपारो छिन,

जब पुग्यो चार बाख्राको पाठा सार,

जब पुग्यो पाँच आँगनमा नाच,

जब पुग्यो छ: पढ्न लाग्यो च छ

जब पुग्यो सात खान लाग्यो भात,

जब पुरयो आठ घोक्न लाग्यो पाठ,

जब पुग्यो नौ त्यल्लाई पन्यो घौँ,

जब पुग्यो दश खेल्तामा रस,

जब पुग्यो बीस बिहा गरिस्‌,

जब पुग्यो तीस जहानबच्चा पालिस्‌

जब पुग्यो चालीस मनमा कुरा खेलिस्‌

जब पुग्यो पचास पेटमा बतास,

जब पुग्यो साठी हातमा लाग्रै,

जब पुग्यो सत्तरी हिंड्दाखेरि लत्तरी,

जब पुग्यो असी कुनामा बसी,

जब पुग्यो नब्बे हब्बे न कब्बे,

जब पुग्यो सय यमराजको भय ।हिजोआज पेटले भने अलि घर्म छोड्ला-छोड्ला जस्तोगरिरहेछ, बराबर भित्र बडाइँ चलिरहन्छ ।मेरो पेटमा जति तपाईंकोमा के बडाइँ चल्ला, त्यहाँ बन्दूकहोला- त यहाँ तोप छ।बाबू, हामी दुवै भोकै बसेको दिनमा लडाइँ खेलौंला है,अनि कल्ले जित्ला ।

पै

(छ; जना स्कूलका लडकाहरूको प्रवेश)

पहिलो लडका- पढे जति थ्योरेमभित्रको त म एउटा प्रोब्लेम पनि

दोस्रो ल०-

तेस्रो ल०-दोसो ल०-पहिलो ल०-दोस्रो ल०-तैस्रो ल०-

बूढा.क्प-बूढाख्प-बूढा

दोस्रो ल०-तेस्रो ल?-पहिलो लन

तेस्रो ल०-पहिलो ल०-

बिराउँदिनँ जा !खै, आमा, सानो ठाउँ, हामी ढोग दिएर गइहालौं ।

(त्यसै गर्दछन्‌)मेरो त चौपट्टै बोधो मगज छ, अड्तीस र तेह्र कति ?एकचालीस ।एकाउन्न ।हो, एकाउन्न ।

म त अहेँ; औंला नगनी भन्न सक्तिनँ, अभ्यासै छैन ।हिसाब भन्यो कि ओहो, त्यसै, त्यसै-

(लडकाहरू प्रदक्षिणा गर्दै निस्कन्छन्‌)रमाइलो यिनीहरूलाई छ ।हामीले देख्ता !हो, त्यसो त ।तिनीहरूको हातमा हेरे औंलापिच्छे नीरका औंठी होलान्‌ ।तर त्यसको मोल तिनीहरूको हृदयमा छ, जसले नीरको औंठीमासेर हीराको हार बनाउँछ । रमाइलो तिनीहरूलाई नै छ।(प्रदक्षिणा गर्दै लडकाहरूको फेरि प्रवेश)तैंले भनेर हुन्छ, छसी ! मास्टर बाज्येसित सोध्न, हाम्रो सूर्यपनि अर्को ठूलो सूर्यवरिपरि घुमिरहेको छ ।त्यो त कल्ले होइन भन्यो, पृध्वीवरिपरि पो घुमेको छैन भन्नेक्रा।किन घुम्दैन ? चक्कर लिंदा आफूवरिपरि घुमिरहनेलाईअवश्य घुमिन्छ । यो सिद्धान्तले सूर्य पृथ्वीलाई, चन्द्रमालाईपृष्वी परिक्रमा गर्दछन्‌ ।कसो, कसो रे ?तँ उभिएको ठाउँमा एउटा ढुङ्गा राख्‌, उही भयो तँ पृथ्वी मसूर्प) अब मेरो वरिपरि तँ घुम्दै आ, म सूर्य ठूलो चक्कालिन्छु ।

परे

डोग्रो ल०-२षहिलो ननबैरी ल०-दोस्रो ल०-बहिलो ल०-

ब्ढा-क््य-बूढा-

तैस्रौ ल०-

(पहिलो ल० अगि चिनु राखेको ढुङ्गाबरिपरि घुम्दै जान्छ,दोस्रो ल० पहिलो लडकाको बरिपरि घुम्दै हिँड्छ ।)(तेव्रो ल० सित) तँ हेरिरह, म त्यो ढुङ्गाको बरिपरि घुम्छु किघुम्दिनँ ।

नानीहो, तिमीहरूले देवतालाई प्रदक्षिणा गरिसम्यौ ?

पढ्नोस्‌, न यति गरौं ।

हेर, है चिम्से आँख्खा च्यातेर, घुमियो कि घुमिएन !

हो, घुमियो, ढुङ्गा त ।

कसरी?

कस्तो रैछ यो त, सुन्‌ मैले घुमेर एउटा ठूलो पिंजरा बनाएँ,तँ झींगा भएर हरेक पिजराको डण्डीबरिपरि घुम्दै गइस्‌, केहरेकपालि पिंजराभित्र परिनस्‌ ?

फेरि हरेकपालि पिंजराशाहिर परेँ, त्यस्तो पिंज्ञरालाई पनिघुम्नु भन्छन्‌ कतै !

एकचोटि त घुमिहाल्यो कि ?

फुस्सावरिपरि घुम्यो ।

कसरी फस्साबरिपरि? कत उहीँछ!

पचासचोटिमा पच्चीसचोटि फुस्सालाई र पच्चीसचोटिउसलाई-

एकचोटि न एकचोटि त उसलाई घुम्यो कि ?

आधाचोटि भन्‌, अनि पत्याउँला ।

सयको आधामा फ्घासओटा एक हुन्छन्‌ बुझिस्‌ !

त्यस्ता सय त कति कति- ,

(लडकाहरू फेरि प्रदक्षिणा गरे निस्कम्छन्‌)

यिनीहरूको निख्ाफ कसले छिनिदेला ?

छन्‌ नि सब ग्रह चहारेका गुरुहरू ।

चहार्न दिनोस्‌, यो ज्ञानको युग होइन, बिज्ञानको पुग हो ।बाबू, ज्ञानकै युग हो विशेष ज्ञानको ।

(प्रदक्षिणा गर्दै लङकाहरूको फेरि प्रबेश)

अस्ति ठुलेले त हो नि, कुनाबाट उनीहरूले हाने, म हेड

परे

मास्टर-

हान्न उफ्रेको उसले त मेरो टाउकोमा खुट्टा ल्याइपुनयाएछ, महद्ता क लोट्यो, म पनि उसैमाथि पर्न लागेँ, भकुण्डोलाईहातले छुन लाग्यो र यसो हात हटाएको त च्यूँडोले सोझैगएर भूइँमा दुलो खन्यो । ओहो, एकचोटि म दुवैपट्टिको गोल

पोस्ट फननन--

[लडकाहरू निस्कन्छन्‌)भविष्धतलाई हेर्नुहुन्छभने यिनलाई हेर्नोस्‌, भूतलाई हेर्नुहुन्छ-भने मतिर फर्कनोस्‌, वर्तमानलाई हेर्नुहुन्छभने त्यो थाममागएर ऐना हेर्नोस्‌ । बत्ती यसरी निभ्छ- खालि त्यसले उज्यालोपार्दा देखिएको हृदयको स्मृतिमा पाइला अगाडि सर्दै जान्छ ।

(एक स्कूलमास्टरको प्रवेश)ओहो, बूढा साहकारहरू पनि आउनुभएको रहेछ !ओहो, पाल्नोस्‌, पाल्नोस्‌ !(बरोर) साहका छोरा त अझ उहीँ छन्‌, हो कि?उही छ।साहका त दुवै अड्डामै जागीरे छन्‌ !अडडामै जागीरै छन्‌ !यी डोलीमा साहुनीहरू आएका ?किन हुन्थ्यो, उनीहरू त हिँडेरै आए ।साहृहरू डोलीमा, घन्य परमेश्वर ! लौ यहाँ त क्रषिअवतार, तर तपाईंले पनि डोली चढेर साहुनीलाई दुलहाबनाएर पछिपछि हिंडाउनु त खै- अलि यो मनले त खामेन

ए।रोगले कहाँ त्यो भन्दो रहेछ र मास्टरसाहेब ! त्यसले बुझचढेपछि त चार हात-खुट्टा टेकाएर घोडा बनाइहाल्दो रहेछ,अनि लट्ठी दिएर हिंडाउँदै हिंडाउँदै घोडालाई घोडी,घोडीलाई खच्चर पार्दो रहेछ ।

उसो भए, खच्चर डोलीमा ? भएन, भएन, सेतो घुम्टो ओढेरसेतै पछघौराले छाती ढाकेकी कालकी डोला डोलीमा ।मानिस उहाँ डेढ सय वर्षभन्दा पनि बढी बाँच्न लागे, तपाईं

म $

रूप-

मास्टर-

अहिल्चै कालको डोला भएर डोलीमा हल्लन लाग्नुभयो ?

धा बाँच्यो ? जसको नाम बाँचिरहेछ, नत्र बाँचेर मात्र केगर्नु ?

नामले के गर्नु र अर्को जन्ममा रघुवंशको श्लोकको राम्रोव्याख्या गर्न सकेन भनेर गुरुले कालिदासको कनसिरीका रौंउखेले होलान्‌, ती कविले चाहिँ सरस्वती अवतार सम्झेरआफ्नो तस्बीरसित आफैँले प्रार्थना गरे होलान्‌- 'प्रभुकोशतांश प्रतिभा पाउँ !' यस्तो नामको के मतलब छ, तपाईंसरस्वतीका पुजारीलाई थाहा भए कृपा गर्नोस्‌ न ।

म के जानूँ ? मेरो आँखामा त प्रत्यक्ष प्रमाण पनिपूर्णविश्वासयोग्य छैन, अनुमान प्रमाण त अर्घ-विश्वास-योग्य पनि छैन । विश्वास नगरी हामी श्वास पनि लिनसक्तैनौं, तर हाम्रो श्वास लिनमा विश्वास गर्न अधिकारछैन, किनभने निश्चय छैन; मृत्यु पनि निश्चयात्मकछैन- मृत्यु एक नबिराएर गनिरहन्छ, तसर्थ हामी मूर्खता-सित मृत्युलाई अनिश्चित ठहराउँछौं, तर यही ठहराउनामाहाम्रो के अधिकार छ ! त्यसैले म अनुमान गर्दा आफैँलाज मान्दछु तापनि नामको विषयमा मेरो तर्कसारयही हो- हामी नाम हौं, जस्तो हाम्रो वासनाको पुञ्ज हामीहैं, वासना आत्माको होभने नाम पनि उसैको हो ।वासना स्मृतिमा रहन्छ, नाम पनि; नाम केवल नाममात्रहोइन, नाम कर्मको राखिन्छ, कर्म नामको निम्ति गरिन्छ,तसर्थ नाम कर्म हो । नाम अरूमा रहन्छ, त्यसभन्दाजहिले पनि बढी कर्म आफूमा रहन्छ, अब कालिदास-लाई लिञँ- कालिदास उनका नाटक र काव्य हुन्‌,परन्तु त्यति मात्र होइन, कवि सधैँ आफ्नो कविताभन्दाठूलो हुन्छ । हाम्रो अनेक जन्मको कर्मपुञ्ज हामी हौँ,हामी जत्ति जे गछौँ उत्ति नै नाम पाउँछौं । साहजी,आगौभित्र एक कण पनि नजली रहँदैन, पानीभित्रएक कण पनि नभिजी रहँदैन, परमेश्वर साक्षी छन्‌,

॥ 0 ब

ख्प-बूढा-मास्टर-

धर्म र पापलाई धर्मराजले जोछ्ता एक परमाणुको तलमाषिपर्न नदिने साक्षी परमेश्वर छन्‌ ।बल्ल पूजा सिद्धचाए ।इन्द्रासन नहल्लाईकन तिनीहरू कैले पूजा छोड्थे !आज हाम्रा छात्रवर्गको सरस्वती पूजा छ, हामीलाई पनिभ्रोजको निम्ता दिएका छन्‌ ।

(मास्टर सरस्वतीलाई ढौगेर निस्कन्छन्‌)इन्दिरालाई जल-प्रसाद लगिदिन्नौ ?यो पिवामा हालेकी छु ।पकाकते डोलैहरूको मद्दृत लिई सरस्वतीलाई ढोगेर डोली चढी

स्कन्छन्‌)

हिंड्न सम्छचौ अहिल्यै ? घाम त गदगदी पाकिरहेछ नि ।

आ: बिस्तारै जाँदै गर्ने, नत्र पुग्दा अबेर हुन्छ ।

ओह्लदै गर त, म दर्शन गरेर आउँछु ।

(डोलेहरूसित) मेरो त्यहाँ सिंढीको टाउकोमा राखिछोड ।(रूपबाहेक अरू

(सरस्वतीलाई धेरै बेर ढोग दिएर घुँडा टेकी)

पाउको नङले माता, लेख लौ एउटा कुरा

मेरो ललाटमा : मर्ने बेलामा म मुकुन्दको

मुख हेरैर यो आँखा पाउँ चिम्लन शान्तिले

यसको निम्तिमा माता, दे सद्बुद्धिको वर

मुकुन्दलाई । त्यो तिम्रो भक्तलाई, दया गरी

नदेक यतिका विद्या बढखर्ची हुने गरी-

हिंड्ने के धर्म के पाप के चोखो के जुठो भनी

नबनाक महात्मा, जो भिन्त देख्तिन बन्दछ

परचक्रीहरूलाई र आफ्नो बाबुलाइ, नै,

जननी जन्मभूलाई रण्डीलाई विदेशका;

नदेक यतिका विद्या पैसा र रुपियाँ दुवै

सरोवर गरी छान्नै नसक्नेसम्म नास्तिक

हुने गरैर जो वेदलाई कुल्चन सक्तछ,

दद

आमाको बीचछातीमा जो कीला ठोक्न सक्तछ ।यति मात्र तिमी देक जुन पाएर सुस्तरीत्यो आफ्नो आमदानीले पाओस्‌ छाउन जिन्दगी;जुन मन्दिरमा जन्म्यो त्यही धुप भएर त्योहावा पबित्र पारोस्‌ वा जाओस्‌ अन्तसमेत त्योउडेर वा त्यहीं मात्र रुमल्लेर रहोस्‌; अरूजत्ति बढ्ता तिमी फेरि चाहन्छधौ दिन, शुद्ध त्योकेटाकेटी हुँदा लाटा भक्ति प्रीति दया जहाँबाल्दथ्यो त्यसमा ती-ती बाठा तेल त्यहीं धपोस्‌ ।त्यल्लाई शान्तिको भिक्षा देओस्‌ कर्तव्यकर्मलेआमाको सुखमा देओस्‌ सुख नै दुःखले पनि,आमाको दुःखमा डामोस्‌ हिउँ झैं सुखले पनिडेरासम्म गरी फर्कोस्‌ स्वर्गलाई समेत त्योजन्मभूमि बनोस्‌ आफू, आफू होस्‌ जन्मभूमि त्यो !

(निस्कन्छन्‌)

दृश्य ४- पाटन

रातसित बिहानले बिदा मारने बेला । रूपनारायणको घरपछिल्तिरकोबारी । पर्खालबाहिर हातमा घडी लिएको मुकुन्दकोप्रवेश । बीच-बीचमा कुखुरा रचराहरू कराउँछन्‌ ।

मुकुन्- तल आइरहेको छ जाँचकी झ्यालमन्तिर,कमलाक्षी, तँ के सूर्यलाई पर्खेर आसकीबनी लुकीरहेकी छस्‌ पत्रपट्टलभित्र नैया नुहाइरहेकी छस्‌ तकियालाइ शीतलेतिखारिएको नङले चाुँडालेर जमीनमाफालेको फूलले जस्तै त्यो गुलाफी गुलाफको !(एक छिनपछि)बरु के गर्छ रक्सीले घमण्ड पिउनेहरूक्षणमात्र कतै होश नपाईकन बित्तछौं ।

इन्दिरा !(सानो माटोको दुक्राले झ्यालमा हिर्काउँछ)छैनस्‌ त्यो कान चिम्लेकी आँखा चिम्लीरहे पनि !! (इन्दिरा झ्यालमा देखापर्दछै)इन्दिरा किन?मुकुन्द- सानो कुरा मेरो अझ बाँकी छ।इन्दिरा- केकुरा?

मुकुन्- यहाँ आउन । (इन्दिरा भित्र पस्तछे)

दद

इन्दिरा-

इन्दिरा-

मुकुन्द-

इन्दिरा-

सुकुषब"

गुण्डाको ठाँटमा अप्सराहरूस्वर्गबाट त्यसै हामफाल्दछन्‌ जसरी सिनुदेखेर गिद्ध ओर्लन्छन्‌, । म को ! मेरो अलीकतिड्ृशारा पाउनासाथ उल्ले ओर्लनु ठीक हो ?तेरो आज परीक्षा तँ रण्डी होस्‌ कि त चण्डिका ?(इन्दिराको फेरि प्रबेश)

के भर्खरै उठेकी ?

म ? नुहाई पनि सिद्धियो,भान्छामा जान लागेकी, के कुरा अझ बाँकीछ ?बिजुलीमा पच्यो चङ्गा बिजुली नै भई उडचो,लद्ठेको प्रीतिमा आफ्नै डोरी बाँकी छ, हातमा,सिद्देन र सबै फेरि के कुरा अझ बाँकी छ?मृत्युको गर्भमा सानो आशा बालक बाँकी छ ।मुख घोइसकेँ भन्छचौ, भान्छामा जान्छु भन्दछथौ !

कपाल कोरेर कैले श्रृङ्गार पार्दछघौ !तपाईंलाई थाहै छ, मेरा श्रृङ्गारदेवता

परदेश गएका छन्‌ ।

इन्दिरा अठका पनिआँखा छन्‌, सुन झैँ तिम्रो मुख देखेर चम्किलोमिही पुलिक लाएर उजिल्याउन जोसुकैचाहन्छन्‌, पार श्रृङ्गार श्रृङ्ारैलाइ बिन्ति छवास्ता व्यास्ता दया माया कसैको नभए पनि ।अब जल्दो चितामाथि एकैचोटि सिंगासँला,केश सम्याउँला चुल्ठी परेको अगिनले मुखसेतो बनाउँला फाहा खरानीको घसी, टिकाअस्तुको लाउँला, लाली ओठमा रक्तको दली,कालो गाजल धूबाँको आँखामा पोतुँला, अनिकात्रोको पातलो घुम्टो ढाँचा पारेर ओढुँला ।भन्नोस्‌न, के कुरा,हो त्यो !(गौर गरेर) मेरो पनि बिहा अझ

द९

इन्दिरा-

मुकुन्द-इन्दिरा-

मुकुन्द-

इन्दिरा-

मुकुन्द-इन्दिरा-

भएको छैन ।गर्ने त?पाए गर्थे।उसो भएपर्खनोस्‌ है त लौ, मेरै मामाकी एउटी यहींछोरी छ, बहिनी मेरी, ज्यादै राम्री छ, के त्यही

कुरा चलाउँ ?के मैले बिहा गर्दा तिमी पनि

तपाईंको बिहा यो हातले सबैउतारेको दिनैमा म मर्न पाएँ भने कतिसुखी हुन्थेँ ! सुगालाई छुटघाई सुगिनीसितसीताले झैं धुनी पाले हुँला मैले र घस्रँदैअगिल्लो जन्मको सोही पाप आई डस्यो, अबबिहा गरी कसैलाई मिलाउन सकेँभनेम पुनर्जन्मको हाँगा समाती मर्न पाउँछु ।मेरो यो मनको छायाँमनि अर्कै क्रा थियो ।गरिदिन्छघौ तिमी मेरो विवाह अब इन्दिरा ?देलान्‌, अवश्य नै देलान्‌, कुरा त गरिदिन्छु म,यस्तो वर मिले साग्है खुशी होलान्‌ उनीहरूतर फेरि तपाईंका मित्रले झैं अभागिनीबनाएर नफाल्नू नि बिचरीलाइ व्यर्षमा,पढे गुनेहरूका त भुल्दछन्‌ चुक्तछन्‌ कहीकूवाकी ब्याङ लाटीले कतै काम निराउली,गुरुले झैं दया..राखी राखी दण्ड गरे पनिया झोँकले सजा गर्दा छ ७ चूर्ण परे पनिकमलो दिलमा: खग्रो नचलाउनू ।नराम्री मैभने स्वास्नी दोष के उसको, कतैबजार रूपको छैन; मन नै नपरे पनिआफ्नो, आफू त उसको परेकै हुन्छ, दर्शन

खुशी हुन्छचौ !

९०

मुकुन्द-इन्दिरा-

गर्न त्यो शिरको निति आफ्नो खुट्टा सघैँ दिनूचरणामृतको साथै, खुट्टा धुन दिंदा त्यहाँखिइँदैन तपाईंको; नोक्सान न अलीकतिहुन्छ, जीवन सुध्रन्छ सुखी भै उसको भने ।(अलि सुस्तरी) कुरा अर्कै छ, अर्काको मनभित्रको पस्न सक्छ, त्यहाँ के छ कोही खोज्न सक्तछ ?सौताको बज्ज छातीमा बज्जैदा क कराउलीरोली, शब्द नतौलेर बोल्ली बेहोशमा परी,तर माया दया राखी खालि त्यत्ति बिराममानफ्याँक्नु, अगिनले पोल्दा कराउँदछ जो पनिके कुरा अबलाको झन्‌ तर्सन्छन्‌ 'हाउ' मा पनिअसहच दु:खमा कोही द्यौतालाई सराप्तछन्‌,जब ईश्वरको न्याय बलेको स्पष्ट देख्तछन्‌पछि त्यै मुखले फेरि पछितो गर्दछन्‌ उनै,आफूलाई त्यहीं होमी ती प्रायश्चित्त गर्दछन्‌,पति हुन्‌ देवता हाम्रा ठूला ब्रह्मा महेश्वरराम कृष्णहरूभन्दा पनि, ठूलो त्यसै किनभनेर सोध्छ जो दिन्छ प्रीति त्यल्लाइ उत्तर“प्रीतिको प्रेम प्यारो छ जस्तो जीवन जीवको ।'सीताको रिस जो गर्छन्‌ पतिकै निति त्यो पनिप्रेमको पुष्पमा आफ्नो टेक्न आई अरू भनी,त्यसैले सहनालाई दिनोस्‌ समय मात्र, त्योसहन्छै, घाउमा खाटा समयैले गराउँछ,प्रेमीको श्राद्धभा फेरि समयैले हँसाउँछ,दिनोस्‌ समय, त्यो आफैँ बौलाई पछि याक्तछे,उसको आँसुको वर्षा समयैले सुकाउँछ ।जने होस्‌ अब खुला हुन्छ, कतिसम्म मिचूँ मुदु !(एकैछिन बामिएर)

इन्दिरा, देवी मेरो हृदय-मन्दिर-भित्रकै, म तिमीलाई पाए गर्छु बिहा अरू

९१

इन्दिरा-

मुकुन्द-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

सुकुन्द-इन्बिरा-

डइन्दिरा-

मेरा लेखा सबै स्वास्नीमान्छै आमासमान छन्‌म मर्छु विष खाएर हुन्न भन्छधौभने तिमी,बोल, बोल म आशाको पाशमा मस्किँदै गएँ ।आजसम्म तपाईंमा मेरो भक्ति थियो, पिताजस्तो नै लाग्दथ्यो मीठो बोली वचनले सधैंअब त्यो मूर्तिमा देख्छु यमराज भयङ्रसब भक्ति डढ्यो मेरो ।इन्दिरा, मार मार लौ,आफ्नो मन्दिर आफैँले भत्काक, म खुशी भईचिताको दाउरा खोज्छु तिम्रो नाम जपी जपी;उसको गर्दछभौ माया जो घृणा गर्छ केवल,उसलाई घुणा गछौं जो माया गर्छ निश्चल,यो अन्याय तिमी गछर्धौ ममाथि, जगदीश्वरतिमीमाथि यसै गर्नन्‌ ।टाढा राम भएपछिकस्तो साहसले बोल्छन्‌ गल्लीका सन रावण !कि गाँजाले तपाईंको बुद्धिबाट सुगन्ध नैफुकी फुकी उडाएर सपना बटुलीकनत्यक्षभित्र धुनी राख्यो ? मित्र या मित्र नै भयो?संसारलाइ धिक्कार जहाँ दु:ख र पाप छन्‌ !दश रण्डी लिई हिंड्छ जो त्यो पोइ मरे पनिस्वास्नी आफ्नो जवानी के त्यसै फालोस्‌ इनारमा ?बलि संग्राममा गर्छन्‌ देशको निति यौवनलाखौं युवक, हो आफ्ना तिनै युवकलाइ नैबलि यौवनको गर्छन्‌ विधवा युवतीहरू !त्यो त पापी छ, पापी छ, देशभक्त भएत हो!देशभक्ति त मर्दैन चुत्यै देश भए पनिपतिभक्ति त मर्दैन पापी पति भए पनि।त्यो भक्ति जालले मर्छ, नमरे मार्नुपर्दछ ।के भयो, यो नशा हो या सत्य बोली ?

९२

सुकृत्-इन्दिरा-मुकुन्द

इन्बिरा-

मुषुल”

दुवै कुरा,सत्य बोली, नशा चाहिं प्रेमीको तप्त प्रेमको ।परमेश्वर, यो पाप म सुन्न पनि सक्तिनँ ।त्यो पापको जरा काट्न नसुन्न पनि सक्तिनँ ।के पाप ? द्रौपदीले के गरिन्‌ ? कुन्ती कहाँ गइन्‌ ?रानी सत्यबतीको के भयो ! अम्बालिका अनिअम्बिकाले गरे के के ? महाभारतका यिनैबीर माता, यिनै वीर महिला होइनन्‌ ? यदिपट्टी बाँधेर आँखामा गान्धारी झैं सती बनेबाँझी भएर मर्नेछयौ, सय पुत्र भए पनिसीता भन्छौ, उही सीता जल्लाई बात लाउँदैत्यागेर रामले फाले घोर जङ्गलमा, तिमीहेर. संसारको नीति अनि धिक्कार बेसरीआफूलाई, मलाई र तिम्रो पति भनाउँदोमुकुन्दलाइयो मेरै पाप हो जे गरे पनिआफ्नो भाग्य-विधाताले हाँसेर नसहीकनअखरूकहाँ गई दु:ख पोख्खेको फल हो । किनतिनै नारीहरूमा के महाभारत युद्धकोछैन उत्तरदायित्व ? के भो भारतको ?अझसुन यो छभने कान, हेर आँखा भए यतासुँघ यो छभने नाक, पिक यो छभने मुखअगि आउ भए खुट्टा, भए हात समात यो,भ्रए दिल दरो पार, भए छाती खुला गर,संसारले बिचारेर जे धर्म हहराउँछत्यो हो संसारको धर्म, जाति जे ठहराउँछजातिको हो त्यही घर्म, तिमी जे ठहन्याउँछचौत्यो तिम्रो धर्म हो, तिम्रै सबभन्दा प्रिया तिमीतिमी जे रोज्दछघौ आफैँ त्यो तिम्रो मन पर्दछ,

९३

इन्दिरा-

तिमीलाई तिमीले नै यदि धोखा दियौभनेयो विश्वमा अरू फेरि कोही पनि बचाउनसक्तैन, वेदले ज्ञान पशुलाई दिलाउनसक्तैन, ब्रह्म हामीमा हामी आफैं बनाउँछौं ।तसर्थ इन्दिरा, आफ्ना आँखा फोडेर कान तीअरूको हातमा सुम्पी नुही हिंड्नु पशुत्व हो ।ठूलो प्रकृतिको बासा फुकाई हेर पुस्तककहीं बन्धनमा पोधीलाई के पाउँछौ त्यहाँ ?जत्ति स्वाधीनता माथि हेर आकाशमा चरीउत्ति स्वच्छन्दको हावा चाखी त्यो चिर्बिराउँछे ।जाली पुरुषको क्र्र स्वार्थसाधन जालमाबेह्विन्छयौ फन्फनी आफैँ ? माछा खोज्न समुद्रकोछोड्दखघौ हातको माछा ? थोरै सुख दिई तिमीधेरै बटुल्न चाहन्छौ, लाटा छन्‌ परमेश्वर ?सुख ता खालि मौका हो, या जवानी गएपछितिमी सान गरी डाक्छथौ डाँडामाथि चढीचढी ?म तिम्रो दास ऐले छु, पाउ मल्न तयार छु,नपाए अहिले फेरि दासी हुन्छु' भने पनिदुःखको गुँड मूरखैको केशमा हुन्छ । लौ तिमीबर्साक प्रेमको बोली सुनोस्‌ चातकले ।

अबयहाँ नकुल्चनोस्‌ पापी खुट्टाले, यस ठाउँमामेरा स्वामी हिँडेका छन्‌, त्यसैले यो पवित्र छ ।जानोस्‌ घर गई आफ्नी आमालाई फकाउनोस्‌ !पापी कुरा सुनेँ मैले प्रायश्चित्त म गर्दछु,जल मात्र पिई आज व्रत बस्तछु; ईश्वरमेरो त्यो प्रेमको मूर्ति जो मलाई ठ्वाउँछत्यसैले अझ प्यारो छ त्यो, यो वचन मात्रलेअधबा मनले दोष उनलाई अलीकति ।मैले केही दिएको नै भए नाथ, क्षमा गर !

९४

मुकुन्द-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

मुकुन्द:इन्दिरा-

सुकुन्द-

पुराण सुन्न आएकी स्वामीको नामको यहाँ,निन्दा मात्र सुनेँ मैले, पाप लाग्यो क्षमा गर !इन्दिरा, अझ मौका छ, विचार गर ।हे प्रभु,यमदूत यहाँ आई पातालतिर डाम्तछमलाई, के गरेँ मैले दुःख नै पाप हो ?तिमी

पापिनी हौ, म आएर तल लान समात्तछु।(मुकुन्द पर्खालमाथि चढ्दछ)कराइदिन्छु चण्डाल, घरै फुट्ने हिसाबलेहावामा बिजुली पर्ने गरेर अब, भित्रकोभकुण्डोमा दबी शत्रु आएको होस्‌, चिन्हेँ, कितअनुहार लुकाएर भाग्‌ तेरो पापपिण्डको,जा, जा, जा, जा ।(ओर्लेर) तँलाई म घोखा दिन्छु ।मलाइ तँपापीले दिन के समक्लास्‌, घोखा नै कर्ममा भएम आफैँ खान्छु त्यो खोस्न तँ सक्तैनस्‌तै के अनजोरी खोज्छेस्‌ ? म यो सेखी नझारीकन छोड्दिनँ,दुना गरेर 'मे मे' र 'रो रो' भन्दै घिसार्दछुजसरी बलि गर्नेले बोकालाई धिसार्दछ ।बिग्रन्छ जसको भाग्य उसको बुद्धि सड्दछमर्नै रोगीहरूलाई औषध्ै विष बन्दछ ।कृहुँदा कुहुँदा धेरै जसको मुखमा झिंगाभुसुना सब भन्केर गर्छन्‌ नित्य प्रदक्षिणा,बाटोको बीचमा जुत्ता मिल्केको जो सिरान छजसको, त्यै अघोरीले पनि पीप बराबरहेला गरेर जल्लाई फालेको छ, उ गर्दछेअभिमान यहाँ-

९५

इन्दिरा- राम, राम ! (इन्दिरा कान थुनी निस्कन्छे)मुकुन्द- देवी हँदै गई ।दुःखीको घरमा मात्र तेरो बास हुने भए

हे ईश्वर, दया राखी मलाई अझ दुःखदे।

[निस्कन्छ)

अनि छेपारो पालिस्‌, बाबू, सानो ठाउँ, एकचालीस भन्योघुमिरहेको ढुङ्गाको पढ्नोस्‌, बाबू, हटाएको हेर्नुहुन्छभनेभन्दो रहेछ मृत्युलाई बिवा कोरेर आँखामा प्रायड्चित्त

९६

पुनाचा-भवदेव-

पुनाचा-भवदेव-

पुनाचा-भवदेव-पुनाचा-

भवदेव-

पञ्चम अङ्कदृश्य १ - पाटन । बिहानीपख

भवदेव र पुनाचाको प्रवेश ।

मुकुन्द अझ आएन, हातका रौंहरू पनिदेखिने अब बेला भो । खेलौं आ एक हात तबाघचाल, त्यहाँ काठ होला भित्र दराजमालेन। (पुनाचा त्यसै गर्छ)के के भयो होला आजको जाँचमा पुना ?घोकेको पाथ संझेकै होला- बाघ म लिन्छुहै?हुन्छ, बाख्रा यता ले त, गनेर- अब आज छ,इन्दिरा फसिदिन्छे कि ?(बसेर खेल्न घाल्छन्‌)ठाहा डिनुहुँदैन र ?

- जनै छौएर किरिया हालिहालेँ ।

ट।तैपनिकिरियाकाष्टमा फेरि परिहालिस्‌ ।हुने भए

ढर्ममा हेलिडिन्ठघो यो किरियालाइ टा म ट।चाले, चाल्‌- किरिया हाल्नु बलियो मन पार्नु हो,खसाले किरियालाई मुखको झ्यालबाट त्योमनको जगको ईँट खल्बलाउन पुग्दछ,

९७

पुनाचा-भवदेव-

पुनाचा-भवदेव-

पुनाखा-भ्रवदेव-

भ्वदेव-मुकुन्द-

भ्रवदेव-

मन भत्म्योभने हामी पुरिन्छौं भूइँमा गिरी,त्यही धुनिन्छ यो आत्मा गँडघौलाको शरीरमा ।लेखी तिलकले ठूलो लिपि पारी निधारमा'हुँ ब्राह्मण' भनी योग्य बन्न सक्तैन ब्राह्मणसत्य चन्दनले मात्र हुन्छ ब्राह्मण ब्राह्मणयधार्थमा- भयो मेरो पालि ? लौ, धुनियो अबयो त- के कलकत्तामै जाला फेरि मुकुन्द हँ ?खाएँ ।पुर्ने !यटा खाएँ!थुने फेरि यता पनिके खेल्दछस्‌ तँ जा- भन्न कसो गर्ला मुकुन्द हँ ?डैव जानोस्‌ !हुने हुन्छ, त्यसै हामी डराउँछौं,पाप दुर्बलता नै हो, हो त्यो दुर्बलता डर,डरले दु:ख टरदैंन, डरले सुख टार्दछ ।लौ, फेरि थुनियो, भैगो, आए, हेर्‌ तँ उतातिर ।(मुकुन्दको प्रवेश)लडाईँ के भयो ?(गम खाएर) जीत।(उठेर पर गई) कसको ?व्यवहारमाउसको हार मात्रै छ।सोझै भनन विन्ति छ ।(त्रिपाईमा बस्तछन्‌)[त्रिपाईमन्तिर बसी भवदेवको घुँडा समातेर)आफ्नो मुख गन्हाएर थुकेँछु अन्धकारमाउज्यालो जब भो देखेँ मेरो थूक त मूर्तिमापरेछ, मुखमै लक्ष्मीमाताको, अब आँसुलेप॒खाली पाप कटद्तैन, नुनिलो हिन्दसागर-

९८

भव-

मुकुन्ब-

भित्रै हालेर घोए तापनि त्यो पाप-थूककोडाम जाँदैन; हा ! शालिग्राम लक्ष्मीनरायणसुनको लोभले फोडेँ, सारा नेपाल जङ्गलपहाडभरि खोजेर खोटो जम्मा गरै पनित्यो जोडिँदैन, यो हात मात्र जोडेर के अब !मलाई त खुशी लाग्यो !खुशीसाध बिदा दिनोस्‌,म प्रायडिचत्तमा जान्छु ।कहाँ ?शुद्ध हिमालमा,बालेर पछितो सारालाई सल्काइदिन्छु मभोज मोजमजा हाहा हिही गाना रिमीझिमी ।तातो रगत यो चीसो हावा खाई चिस्याउँछु,सफा हृदय पारेर इन्दिरा-मूर्ति थाप्तछु,उम्कन्ने सुख सम्झेर दुःखको सम्झना मिले,दुःखलाई अँगालेर दु:खकै देह बन्दछु ।हिउँमा मुख यो गाड्ख्नु इन्दिराले जहाँतकहेर्न लायक बन्दैन ।पापमा पाप थप्तछौँ ?यतिसम्म कुटी पाग्यौ निर्दयी भै वियोगिनी,अब के विधवा पारी खलमा खूब पिन्दछौ !निर्दोषी अबलामाथि दया गर, दया गर ।ती एण्डीहरुको जस्तो राम्रो आँखा भएन रइन्दिराका दुवै आँखा फोडिदिन्छौ ?गयो अब

त्यो नशा विषको मैले धूवाँको, सुन्दरीहरूसंसारभरका जम्मा भई माहुर रूपकोबनाए पनि त्यो मेरो इन्दिराको स्वरूपकोखुट्टामा कत खत । अब सुन्दर खूप होभन्दछन्‌ त्यो जान्न थालेँ, विवेक त

९९

भव

भ्वदेव-मुकुन्द-

भावले

जान्दो रहेछ हृदयै, आँखा जान्दो रहेनछ;अब जानेर के गर्नु, ढुङ्गा बेचिसकेपछिधाहा पु ७.कि०4 हीरा. मात्र रहेछ त्यो।(मुकुन्दको समातेर)किन व्र्यषैं यसो भन्छौ ? अब के काम आँतुको ?पुछी सबै बुझाउ त्यो हावालाई बिहानको ।जो भयो सौ भयो बनिर्स, नयाँ जन्म भयो अबहरिया पातले फेरि सुकेको वन ढाकियो,जवानी कोपिला हाँसे सुगन्धी सासमा चली ।लिएर फूलको माला कुष्णदेबलमा गईतिमी घण्ट बजाक, म शङ्ख फुक्तछु, यो पुनाप्रेमजमिलनको गीत गाओस्‌, पाटनका सबैदौडेर रमिता हेर्न जाकन्‌; आनन्दमा परीहर्षपुष्प सबै वर्षा गरून्ग, मङ्गलको ध्वनिरूपको घरको नाच्तै नाच्तै जाओस्‌ सुखी सुसीतारा देखा परून्‌, फाटोस्‌ घना बादल दुःखकोबाटुला : चन्द्रमा बोलून्‌, कोठाभित्र पतिव्रताडुन्दिराको ।

भयो बाजे म खुस्दिनँ, म खुल्दिनँ,नमार्नोस्‌ लोभ देखाई पापीलाई असम्भवबैकृण्ठको । जहाँ नीचा जातका झारपात छन्‌,बास्ना नआउने फूल नमीठो फल छन्‌ जहाँओर्ली ओर्ली उही जाओस्‌ नीचा शिर गरेर त्योआँखा तल लतारेर जसको दिल नीच छ!तिमी नीच भए लाखौँ लाखौं मानिस नीच छन्‌ !हुँदैन उच्च यो नीच अरू नीच भए पनि,इन्दिरा जसकी स्त्री छ त्यो उच्च पनि नीच छ,अझ नीच त-

यो पृथ्वी काँढाको झाङ हो, कुनैभाँचेको छैन खुट्टाको घाउले, अरुको कुरा !-

१००

ज्यादै होश गरी सुस्त हिंड्नेको पनि पैतलात्यसै छिया छिया हुन्छ, छिटो हिंड्नेहरू त झन्‌खुट्टा नै पाउँदैनन्‌ ती केही पर पुगेपछिकरोडौंमा करोडौंमा एउटा दुइटाबिझ्दैमा पहिला काँढा आकाशतिर हेर्दछन्‌देख्तछन्‌ उसलाई हाँसी हेरिरहेछ जोनहिँडी हात जोडेर रोई रोई फलाक्तछन्‌-“लामो डोरी खसालेर उतार परमेश्बर !'जो उत्रन्छ ' उतैलाई जगदीश उतार्दछ,तल गर्नेहरूलाई जगदीश्वर गाड्दछ,ह्वौं हाम्रो कर्मको कर्मी हामी नै; -नीच कर्मकोम प्रायश्चित्तमा जान्छु ।

बाजी के छ मुकुन्द, त्योबिर्स्यी ? घर गई आफ्नो प्रायश्चित्त तिमी गर,स्त्रीको चुँडेर फालेथ्यौी कलेजा जुन हातलेअब आफ्नो चुँडालेर सट्टा देक तिमी उहीहातले, सुखका कोश आफ्ना जति सबै तिमीबुझाक इन्दिरालाई, आमा, बाबु र देशकोसेवा गरेर आफूले जति दुःख दियौ अगितिनलाई सबै फिर्ता लेक, जाङ, महेश्वरमाफी देलान्‌ तिमीलाई ।

मलाई, माफ दिन्नँ म,तपाईलाइ थाहा छ मेरा पापहरू जति,त्योभन्दा अझ पापी छु म, माफी दिन सक्तिनँअबदेखि म रक्सी र चुरोट कहिल्यै पनिछुन्नँ, झूटो कुरा ज्यानै गए पनि म बोल्दिनँ,कुभलो म चिताउन्नै कसैको पनि, चोर्दिनँ,हिंसा गर्दिनँ, रोजिन्दा नुहाउँछु |“गीता पाठ गरी सुत्छु, स्वदेशी थुक ३७०० लासधैभरि, कहाँसम्मन्‌ छ र मेरो 2 ?

१०१

सधैंभरि, जहाँसम्मन्‌ आत्माधात म गर्दिनँअगाडि उसकै ।(डराई ठट्टाको लयले)

बाजी हामीमा कसले जित्यो ?हार्नेले ? सत्यता भन्ने त्यो टाढा कति कोस छ ?(ठट्टा छोडेर)तिमी त इन्दिराको पो धन हौ, मर्न पाउँछौँ ?तिम्री हुन्‌ इन्दिरा, मार उनीलाई गई बरु ।मैले स्वतन्त्रता पाएँ विषमा पौड्न, मर्न मपरतन्त्र बनुँ ? हुन्छ, एकचोटि म जाँच्तछुफेरि; त्यो जाँच आफैँले आफ्नै निर्णय भाग्यको

गर्ने ।अनि ?स्वयं आफ्नो बलि गर्ने अगिल्तिरदेवीकोके खुशी होलिन्‌ देवी ?संसार जान्दछजहाँ रगतको धारा खस्छ नित्य अदूट नै,पशुत्व पशुको घट्छ जुन दुर्बल नीच छ,रहन्छ बलियो उच्च मनुष्यत्व मनुष्यको ।स्वाद जान्दछ जिब्रो, यो हात मस्किन जान्दछबुद्धि जान्दछ सामग्री, खुक्री कादन जान्दछ,धर्म या पाप हो भन्ने कुरा आकाश जान्दछ,जसको मुटु चल्दैन पशु त्यो मर्न जान्दछ ।सब जान तिमी बाङ्गो क्रा, सोझो करामतरूपलाई सबै थाहा दिन जान्दछु (उठ्तछन्‌)

(उठेर भवदेवलाई समाती) पर्खनोस्‌पर्खने पछि पर्नेछ, सत्यानाश पुग्योभनेअगाडि दौडमा ।

मेरो आखिरी जाँच बाँकि छ

१०२

भव

अनि मात्र तपाईंको ठेगाना लाग्छ जीतको ।घुर्कीफुर्कीहरू स्वास्नीमान्छेको हातले सबैनझारीकन जाँदैन; मौका यो एउटा दिनोस्‌मलाई र उसैलाई ।

अनि के गर्दछौ ?

शिब

जस्तो नचाउँछन्‌ नाच्छु ।(बसेर) तिमी के के त गर्दछौ,गोहीको मुखमा भाँडा डोरी यो हातमा गरीथियो तानिरहेको जो झिकी न्वारानको बल,गोहीले च्वाट्ट छाडेर भाग्यो, त्यो हुत्तिदै लडोपच्चिल्तिर जता अर्को गहिरो पोखरी थियो,अवस्था उसकै ठीक हाम्रो पारिदियौ । पुना,यो सारा सपना तातो पानीसित मिसाउँदै ।(मुकुन्द बिस्तारै निस्कन्छ)

(सुस्तरी)

यो मान्छे ठीकको छैन यल्लाई एकलै नछोड्‌ ।(सुस्तरी)

मर्छु टा मुखले भन्छ गाह्रो पो हुन्छ मर्नु ट।त्यसो नभन्‌, कतै मर्नुपर्ला भनी डराउँदैइमशानमा लुकी आफ्नो प्यारो ज्यान बचाउँछलुते श्याल, कुनै गर्छन्‌ भ्रूणहत्या गनी “गतीआफ्नो अत्यन्त नै प्यारो नाकलाई बचाउन;परन्तु जब भत्किन्छ सहने ठाउँ भित्रको,जब कीरा परी स्याउँस्याउँ मगज सडदछ,जब आँखाहरूभित्र तातेका झीर घुस्तछन्‌,जब कानहरू भर्छुन्‌ कनसुत्ला पचासले,जब नाकहरू आफैँ कुहिएर गन्हाउँछन्‌,जन मासुसितै छाला फत्फती झर्न थाल्दछन्‌,जन नन्काउँदै देह छिन्दछन्‌ यी नसाहरू,

१०३

आगो लागेर छातीमा दशै द्वार खुला भईजब लप्काहरू निस्की सबै रउँ जलाउँछन्‌,अनि-अनि-

निरोगी बलवान्‌ पढ्ठो बुद्धिमान्‌ भरलोकको,यो जगद्भरको राम्रो यो जगद्भरको धनी,चक्रवर्ती छ जो सोही पनि केवल मृत्युकोशिकार बन्न चाहन्छ रोजी खोजी सदै सदैवाणलाई लखेटेर छाती थापी खुशी हुँदै ।

१०४

(निस्कन्छन्‌)

वृश्य २- उहीँसूपस्ति हुने बेला

रूपनारायणको सुत्नै कोठा । रूपनारायण र बूढा

बसिरहेका । घनमती र राजामती एउटा ढक्की-

बरिपरि बत्ती कातिरहेका । ब्राह्मणहरू सुग्री पाठसिध्याएर जलप्रसाव बाँडी निस्कन्छन्‌ ।

राजामती- (प्रसाद लाउँदै) परमेश्वर, काशीमा चाँडै डोरोबाटो लाइदेक ।

घनमती- तपाईंको एक घाम त भयो, होइन !

राजामती- एउटा जगन्नाथजीमा त गएँ नि ? अन्त भनेको अब त्यस्तै

हो, काशीमा गएर । बिसुक्क मर्न गए पुग्यो ।

कूपनारायण- किन मरण अन्त ?

राजामती- काशीमा गरे मुक्ति मिल्छ ।

रूपनारायण- उसो भए त त्यहाँ जतिसुकै पापको बजार खोले पनि भयो ।

बृढा- हो, भनन बाबू, मलाई सधैँ काशी लगिदे भनेर द्वाक द्वाकद्वाक गरिरहन्छे बूढी, म भन्छु ए, काशी आफ्नो

छ्‌्।

राजामती- मनमा के छैन, धर्म पनि यहीं छ, पाप पनि यहीं छ, मनकोपाप पखाल्तन त काशी जानुपन्यो कि ?

बूढा- पाप पखाल्दा धर्मसमेत पखालिन्छ- काशीमरणले पापपखालिन्छ, तर आफ्नो जन्मभूमि नेपालमा नमरेबापत, मर्ननचाहेबापत धर्म पखालिन्छ ।

ख्प- हाम्रा पूर्वजहरूले स्वास्नीमान्छेलाई हरेक पाठ पढाएका छन्‌-माता, पिता, पति, पुत्र, गुरु, देवता, धर्म, कर्म इत्यादिलाई

१०५

न्‌ढा-रूप-

चिन्ने बनाएका छन्‌ तर जन्मभूमिको पाठ पढाउँदा ज्यादा नैहेलचेक्स्याइ गरे । बह अरू केही नपढाएर खालि जन्मभूमिकास्तोत्र मात्र घोकाएका भए त्यहीँ माता, पिता, पति, धर्मइत्यादि सब झन्‌ स्पष्ट भएर चिन्हिन्थे ।

उनीहरू विशेष उदार बने, अनि जन्मभूमि नभनेर भारतभूमि,पुण्यभूमि भन्त लागे ।

अझ सजिलो त खालि भूमिमाता भने हुन्थ्यो, तर केवल नातालाउँदैमा कोही मित्र बन्दैन, अरिनल्लाई मेरो मित्र भनेरअङ्माल गर्न जानेलाई अगिनेले शत्रुलाई जस्तै पोलिदिन्छ,तसर्थ हामीलाई जो प्यारा पुत्र गन्दछन्‌ तिनै हाम्रा पूज्यमाता वा पिता हुन्‌, जो हामीलाई प्यारा प्रजा सम्झन्छन्‌ तिनैहाम्रा पूजनीय राजा हुन्‌, जो हाम्रा स्त्री, धन: लुदून आउनेबैरीहरूका हतियारको आँधीलाई छातीको बाँध बाँधेररोक्तछन्‌ तिनै हाम्रा बीर सिपाही हुन्‌, जो हामीलाईविदेशीहरूसित लडाउँदा नहानै आँखो दिन्छन्‌ तिनै हाम्राआदरणीय गुर्‌ हुन्‌, जो हाम्रो सुदिनमा हाँसो र दुर्दिनमा आँसुबन्दछन्‌ हाम्रा सहोदर भाइ हुन्‌, जो आफ्नो छातीकोतरी हामीलाई अन्नामृत चुसाइरहेकी छिन्‌ उनै हाम्रीआमा, दर्शनीया जन्मभूमि हुन्‌ ।

सुन, सुन, छूप के १७७० !

जुन काखमा हामी ) जुन काखमा हामी हुक्यौँ, त्यहीकाख के मर्ने बेलामा कामेको खुट्टाले कुल्चिन पनि लायककोछैन ? स्वर्गमा सबलाई ठाउँ छ । त्यसलाई छैन, जो बैगुनीछ; बैगुनी छ; बैगुनी छ ।

रूप, मर्ने बेलामा जसले जति अमूल्य खरानी मातृभूमिकोपाउमा चढाउन सक्यो उति खुशी भएर त्यसको खरानी0 ०५१ । तिनाथ आफ्नो निधारमा दल्नुहुन्छ, त्यो जल्योभने0७ १०० खप्परमा भिक्षा माग्नुहुन्छ, त्यो डुब्योभने त्यसैकोहाडले हिमालको सबभन्दा अग्लो शिखर कुच्याउनुहुन्छ, त्योखस्योभने ।

१०६

राजामती-

बूढा-राजामती-

बृढा-इन्दिरा-कपइन्दिरा-सरूप-इन्दिरा-क्प-डवन्बिरा-

साँच्ची नै मेरो मत फर्क्यो, (एक चिम्टी खरानी लिएर) योखरानी छोएर किरिया हालें, अब म धाम जाने कुरा उठाउँदिनँ,नेपालबाट सोझै स्वर्गधाम जाग्छु, अन्त कतै जान्ने ।गएर के हानि छ, फर्के त भइहाल्यो ।नाइँ, नाइँ, नाइँ, नाइँ, अहिलेको कुरा मेरो मनमा गडिसक्यो,आफ्नै आमाको अनुहार भूइँमा झलझली देख्न लागें, यहाँमरेंभने म अवश्य आमालाई भेद्नेछु, अन्त मरेँभने- नाइँनाइँ, अब म कतै निस्कने छोरी होइन ।मेरो पनि चार धाम जाने संकल्प थियो, अब सट्टामा चारनारायण घुम्छु ।यो त बेश हो, तर अन्तबाट धर्म बटुलेर 'यहाँ ल्याउनाले पनिकेही हानि छैन ।

ललामी अन्तबाट पाप मात्र बदुलेर ल्याउन सम्झौँ, पहाँफर्केपछि त्यसको प्रायश्चित्त गर्नुपर्छ । बाहिर गई ज्ञानपाइन्छ ॥८१५% करोडौं रुपियाँ खर्च गरे पनि पाइने वस्तुहोइन, स्फुरण हुने कुरा हो; हिँड्दा धर्म हुन्छभनूँभने डोले, ड्राइभर, घोडा, बयलहरूको टाउकोमाथि हाम्रोलात पर्दछ; परमेश्वरको दर्शन पाइन्छ भनूँभने मूर्ति त दूर्बीनमात्र ,हो, परमेश्वर हामीभित्रै छन्‌; उनलाई खोज्नहिड्नेहरूलेः भूल गरे, पलेटी कस्नेले नै पाए ।

(इन्दिराको प्रवेश)

आइपुगिछन; आज प्रसाद ला ।माइतबाट आयौ, नानी ?

सम्धी-सम्धिनीलाई भेटथौ !?

बा त बाहिर निस्कनुभएको रहेछ, भर्खर जस्तो फर्कनुभो ।भेटी त?

भेटेँ।

सम्घीले केरे?

बेशै छ ? भनेर सोध्नुहुन्थ्यो, बेशै छ भनें !

१०७

इन्दिरा-

रूप-

इन्दिरा-

रूप

इन्दिरा-

रूप-

इन्दिरा-

इन्दिरा-राजामती-इन्बिरा-

ख्प-

इन्बिरा-

रूप-

इन्दिरा-

इन्दिरा-राजामती-इन्दिरा-

बिमान-

रूप-

पुना-

सम्धिनीले नि?

किन चाँडचाँडै नआएकी भनेर त्यसै रुनुभयो ।

तिमीले के भन्यौ त?

टाढा छ, आउँछु भनें ।

अरू ?

खै अरू त- तपाईंलाई सञ्चो नभएको कस्तो भयो,भन्नुहुन्थ्यो; उस्तै हो भनेँ ।

अनि ?सासूलाई पनि दुवै जनाको सलाम छ रे ।अँ?

मामाकी छोरी- बहिनीको पनि बिहाको कुरा छिनिसके रे ।४ अस्ति छिने, नानीलाई मैले भनिनँ र?

अहँ ।

अरू मुकुन्दको कुरा भएन ?

कैले फर्कने रे?

के भन्यौ त ?

ठेगान छैन भनिदिएँ ।

(एकै छिनपछि) तिम्रो जुवाइँलाई कस्तो भएछ ?

निको भयो रे, बरु जुवाइँका भाइलाई सान्है छ रे ।उनलाई पनि कम भयो ?

खै कुन्नि ।(विमानको प्रवेश)

पुनाचा तल आएको छ।आउनू भन्न, जा झट्टै लिएर आ। (विमान निस्कन्छ)पुना यहाँ कताबाट आइपुग्यो । के अचम्म !

(बिमान र पुनाचाको प्रवेश)क्या हो पुना ! कताबाट आइस्‌ ? सञ्चै छ?विमान डाइले बोलाएर ल्यायो ।मलाई देखेर त पुना बेपत्तासित भागेर गएको लौ, बल्लबल्लचैल्याएर ल्याएँ ।

१०८

रूप- किन पुना, किन भागेको ?

पुना- भागेको ? किन भाग्ठ्यो !रूप- तँ यहाँ कताबाट आइपुगिस्‌ त !? बाजे खै !पुना- बाज्या ट पाल्पामा !

रूप- अनि तँ किन आइस्‌ ?पुना- म आएँ टचसै।रूप- बाजेलाई किन एक्लै छोडिस्‌ ?

पुना- बाज्या कटा गयो कटा !

रूप- कस्तो सिल्ली रहेछ, बाजे पाल्पा गए भनेको होइन ?

पुना- हो, टघो ट।

रूप- फेरि?

पुना- ट बाज्या कलकट्टा जानुभो, उटाबात पाल्पा जानुभो; अनिकटा गयो कटा।

बूढा- क चाहिँ आयो ?

पुना- (टाउको हल्लाएर) अँ।

रूप- बाजेलाई किन छोडिस्‌ भनेको एक्लै ?

पुना- आच्चे, जा भन्नुभो, आएँ ।रूप- मुकुन्द कहाँछ?

पुना- बाज्यासितै ।

रूप- बाजेसितै पाल्पा गयो र?पुना- आच्चे, बाजे पाल्पा गयो ।क्य मुकुन्द नि?

पुना- कुन्नि !

छ्प- कलकत्तामा त भेटिस्‌ कि?

पुना- भेतैँ क ट उही- यहाँ छैन ।रूप- फेरि कुन्नि भनेको केत?

पुना- कटा गयो कटा !रूप- क यहाँ नआउने रे ?पुना- काँ?

रूप- आफ्नो देश ।

१०९

पुना-रूप-पुना-

रूप-पुना-रूप-

पुना-सख्प-पुना

पुना-रूप-

पुता-रूप-पुना-रूपपुना-रूपबूढा-रूप-

घनमती-

कुन्नि म के जानूँ !

मुकुन्द 'के के भन्थ्यो ?

ञ ट के गर्छु अब- यहाँ खै, के के भन्ठ्यो कुन्नि- क्या हो,

क्याहो!

भन्‌, तँलाई घाहा छ ।

ठाहा छैन मलाई ।

(बर गएर) भन्‌, भन्‌, म मुकुन्दको जन्म दिने बाबु, उसको

कुरा लुकाउनु तँलाई के काम ! भन्‌, भन्‌ झट्टै ।

उट-मट-

अझ भन्दैतस्‌ ?

के?

मुकुन्द के गर्ने रै अब ?

क ट- अब- मलाई ठाहा छैन ।

छ तँलाई भन्‌, असत्ती, यति नभनी यताबाट जान पाउँदैनस्‌ ।(पुना लबेदाको फेरले आँसु पुछ्छ)

लौ भन्‌, नभनी सुखै पाउँदैनस्‌, (प्याकप्पाकती लाएर)

तँलाई भन्दैनस्‌ त ?

मलाई केही ठाहा छैन ।

होइन, मुकुन्दलाई भेटिस्‌ कि भेटिनस्‌ ?

मलाई ठाहा छैन ।

तँ बाजेसित कलकत्ता गएको त होस्‌ कि?

ठाहा छैन मलाई ।

कस्तो अधर्मी, बेइमान ।

भइहाल्यो बाबू, छोडिदेङ, यस्ता बेतालसित के कुरा गर्छौं !

(दाहा किटेर) जा, निक्ली, घस्की, जा !

(नेपथ्यमा) मर्‌, मर्‌ जा । (विमान निस्कन्छ)यसरी रिसाउनुभयो, अब भरे फेरि के हुने हो, घाँटी दुख्योभनेर खाँदै नखाने हो कि, कपाल दुध््यो भनेर सुत्तै नुसुत्ने होकि, छाती दुख्यो भनेर खाँदा पनि नखाने, सुत्ता पनि नसुत्ने- ।

११०

रूप-

रूप-

(रूपनारायणको फेरि प्रवेश)संसारमा धेरै यस्ता सीङ्‌ र पुच्छर नभएका दुई खुटे पशुहरूघाँस खानाको दु:खले मानिसको नाम चोरेर जन्मेका छन्‌ ।यो घुसघुसेलाई धेरै कुरा थाहा छ, बासी छाला चपाएजस्तैकुरा चपाएको हर्नोस्‌ न, कसो मैले त्यसको कपालले रोपाईंगरिनँ, हद अडेँ ।ज्ञान देउ, बाजेले लेखिहालेका छन्‌ नि, दोहो-्याउनु के काम,कुरा दोहो-याउँदा दु:खको अनुभव पनि दोहोरिन्छ, अनिजीवनको बाटो अल्मलिन्छ !खै, वरकै कुराको त पच्चीस रङ छ्‌, टाढाको क्राको झन्‌ केनिधो । भवदेवले मुकुन्दलाई त भेटे ? कुन्नि ! (बस्तछन्‌)धन, मेरो छातीको मालिस बाँकी छ ?होला अलिकति ।ल्याइराख है ।किन, छाती असजिलो भयो ?होइन, धेरै भयो नलाएको, आज लाउँ भनेर ।

(बिमानको फेरि प्रवेश)

दब्यो त्यो राँके भूत !तपाईंलाई नरिसाउनुहोस्‌, मेरो केही विराम छैन रे भनिदिनूभनेर गयो ।एकचोटि डाक्‌ त फेरि ।अरू त केही भनेन ।(कराएर) फेरि डाक्‌ भनेको तेरो सम्धीलाई !पर पुगिसक्यो होला, कतातिर गयो, तैपनि डाक्न जाउँ ?भडहाल्यो ।भो बाबू भो, त्यसबाट केही आउँदैन, को किन लिन गयो, कोकिन आएन, त्यसलाई के पत्ता, कीरा कितापको वारपारगर्दछ, तर एक अक्षर पनि बुझ्दैन, मुकुन्दको मुख हेप्यो आयो ।बिचरा मुकुन्दको मायाले पो रोएको होकि न ! कुराघुद्घुटी निल्न लाग्यो, छदाउँ भनेर एक्कासि हप्काइदिइहालेँ,

१११

बिमान-ख््प-विमान-

विमान-

रूप-विमान-सू्प-विमान-रू्प-विमान-

विमान-

घनमती-बूढा-

“बृढा-रूप-बूढा-

झन्‌ सातो गयो, नत्र एक दुईओटा कुरा त सुन्न पाइन्थ्यो । ।कराएर) जा त विमान, सोझो मुखले बोलाएर ले !पुनालाई ?हो, जातजा!अहिलेसम्म त नेटो काटिसम्यो !धत्‌, अघि नै डाकेको भए हुँदैनथ्यो । तँ यस्तै छस्‌ । अबभोलि भेटिस्‌ भने फकाएर ले हे?अन पनि पुनाले पाटनमा खुग्ने हाल्ला र ? उसको घर तशहरमा पो छ।तँ भोलि सबेरै शहरमा जा त !ङ ससुराली गएको रहेछभने ?कहाँ छ उसको ससुराली ?भक्तपुरमा ।उसो भए सरासर भक्तपुर जान !क ससुराली गएको रहेनछभने ?अल्सीको कुरा जैसीले जान्दैन, अब भोलि तैंले पुनलाई यहाँल्याउन सकिनस्‌भने, तेरै पैसा हालेर एक मोहरको तर्कारीकिनेर ल्याउनू, जा !ल्याउँला सकेसम्म, नसके के लाग्छ, मन्तर गरेर आउनेहोइन !

(निस्कन्छ)जाउं खान तल बगैँचामा ।किन नानी, बगैंचामा ?ए, मलाई वैद्यले सकेसम्म खुला हावामा बस्वू भनेको छ,नभन्दै आजकल ज्वर उनान्सय त पुग्छ सही, तर पैलेकोजस्तो पोल्नेओनेँ छैन, बरु हिजोदेखि-बाबू बाँच; बाँच्नाले नै ढीलो आउने सुखसित भेट हुन्छ ।सुख खोक्रो छ, दुःख मात्र खँदिलो छ ।होइन, होइन बाबू, सुख सूर्य हो, दुःख अन्धकार हो, सुखपरमात्मा हो, दुःख उनको नास्तित्व हो ।

११२

तर

तर-सर होइन, फेरि यो कुराले एक घण्टा खान्छ, तलै गएर

गर्नुभए पनि त हुन्छनि ।

कुन्नि; कोठाको परमात्मा बगैँचामा पनि त होलान्‌ ।(निस्कन्छन्‌)

११३

दृश्य ३ उहीँमध्यरातको केही अगाडि ।

इन्दिराको कोठा । झ्यालबाट कलिलो जूनछिरिरहेको । खोपामा टुकी बलिरहेको ।इन्दिरा मुख खोलिराखेको झूलभित्रसिरानी तकियामा राखेर भानुभक्तीय रामायणबाँचिरहेकी ।

इन्दिरा- (लय हालेर) ..,जिउनु घिक्‌ मर्नु निको मर्दछु ।

चुल्ठो लामु छ झुण्डिनाकत यहाँ डोरी त यै गर्दछु ॥कति लामो छ यो आयु, जति खर्च गरे पनिसकिदैन, म ज्यादा नै घनी छु, तर जीवननपूल छैन, यो जम्मा गरी मोल गयोभनेएक कौडीमा पनि । ओहो, हुने भएआयु बाँड्न म ऐले नै पुग्थे एक मशानमा,;मृत बालकलाई म दिई खर्च पठाउँदैहुँदो रहेछ के जस्तो मृत्युको सपना भनीआमाको काखमा पल्टी तोते बोली सुनाउन;मरेका स्त्रीहरूलाई आफ्नो घर पठाउँदैअझ सेवा गरी पूज्य पतिलाई रिझाउनमरेका पतिको हात पोते धागा चुरा दिईइन्तु चिन्तु भएकी स्त्रीलाई दिन पठाउँदै,आफ्ना आफ्ना सबै प्यारा मरेकालाइ खर्चले

११४

प्यारा प्यारीहरूलाई प्यारी प्यारीहरू दिईपन्छाई आयुको बोझ परी झैँ माथि उड्दयें ।(फेरि लय हालेर)यस्तो निश्चय सुर्गरीकन सिता झुण्डीन आँटिन्‌ जसै ।काम्‌ बित्ला भनि सानु बोलि झटपट्‌ बोल्या हनूमान्‌ तसै ॥(हाइ गरेर किताबमा चिनु लगाई बन्द गर्दछे)उनैको नामको नातासितै बाँचिरहन्छु म,नामै लोग्ने भयो मेरो, उसैसित म बोल्दछु,सुसार उसकै गर्छु, उल्लाई ढोग दिन्छु म,जूठो खान्छु उसैको म, समाती हात डुल्दछु,अङ्माल गरी राती उसैसित म सुत्तछुकहिले कहिले हाँसो आइहाल्योभने पनिहेरी हाँस्छु उसैलाई, मन यो आँसुले भरीअरूले उनको नाम उच्चारण गप्योभनेत्यहीँ मसित बोलेको उनले सुन्न पाउँछु,म मर्दिनँ, त्यसैले म- म मर्दिनँ ! म मर्दिनँ !(किताबलाई ढोगैर गन्क्याउँछे)बेला हिँडिरहेको छ, थामियो यो घडीभने,आई हल्लाइदै मेरो यो बन्द मुदु बिन्ति छ,नत्र के काम चल्तीको जीउँदौ लोकमा बसी ?(गङ्गावतरणको तसवीरलाई हात जोडी)सुखी हुन्छन्‌ भने रक्सी सधैँ पिइरहत्‌ उनीतर बिग्रोस्‌ कलेजा यो मेरो चाहिँ, म केवलयसैका निम्तिमा मात्रै खालि: बाँचरहँ यहाँ ।(पल्टेर भित्रबाट झूल कस्तछे)(झ्यालबाट खुक्री भिरेर मुकुन्दको प्रवेश)(सुस्तरी मनमा)हेला गर्छ कि गर्दैन परमेश्वर जान्दछ ।गम तेरो पोइ' यो बोली फुद्नुभन्दा अगाडि नैअगुल्टो लाजको ठाडै आई टम्म हुने गरी

११५

मुखभित्र बुजो हाल्छ । यो चुत्थो अनुहारलेआत्मादास बनी खाई भनाइ सब मूर्खकोहिं हिं गरेर बाँच्नाको को कामछर ? मुत्यु केपिता छैन यहाँ हाम्रो ? उल्टो संसार नै जबधिक्कार गर्छु, काखीमा राख्ली मृत्यु सुताउँछुथुम्धुम्याई कथा हाली 'निनि नानी' भनी भनी ।देख्यो दर्शनमा 'बाँच्ने इच्छा' सोपनहारलेस्वधर्म जीवको, 'इच्छा' नित्शे भन्दछ शक्तिको,चुक्तछन्‌ आत्महत्यामा बौलाहाको बिचारमायिनी, म 'सुखको इच्छा' भन्छु, त्यो सुख शान्ति हो,कोही जीवनमा पाङन्‌ म त्यो पाउँछु मृत्युमा ।(बिस्तारै गएर ढोकामा गजबार लाउँछत्यौ आवाजमा इन्दिरा झूल खोलेर हेर्दछे)(प्रकाशकरायौ कि गयो तिम्रो पोइको पनि इज्जततिम्रो पति । कुरा पैले नगरी हात हाल्दिनँ,नडराक ! (इन्दिरा अल बन्द गर्दछै)कराएर के गछ्र्धौ ? सब सोद्दछन्‌,म बात लाउने नै छु, सुन्छ पक्का मुकुन्दलेकेही पछि। तिमी डुन्छचौ सिन्धुभित्र निराशको,पर्नेछ निहुँको चिठ्ठा उसलाई (नरमसित) म बन्दछुतिम्रो हरेक इच्छाको खराउ । (कराएर)

मार्दछयौ तिमी

भक्तलाई ? (रवाफसित)बुझ्यौ, यस्तै जिद्दी गछौं भने अनि

जाला मुकुन्दको ज्यान !(झुल खोल्दछ, इन्दिरालाई त्यहाँनदेखी सिरक झिकेर बाहिर फ्याँक्तछ ।अनि झूल छिनाल्दछ । दुई हातमादुबै नाङ्गा खुकुरी लिएकी इन्दिरा झल-

११६

इन्दिरा-मुकुन्द-

इन्दिरा-मुकुन्द-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

इन्दिरा-

पछिल्तिर देखिन्छै ।)उसको ज्यान को लिने !व्यर्थमा किन ल्यायौ ती खुकुरी मसितै थियो,लौ यो पनि तिमी लेञ, दाँतले च्याप(खुकुरी इन्बिरातिर फ्याँकिदिन्छ)

इन्दिरा,

अब के गर्दछौ ?

मार्छु ।

क्षमा गर, दया गर,हामफालेर मर्नेछु नत्र यो झ्यालबाट म ।जसरी सुस्तरी उक्ल्यौ, उसरी ओर्ल्ह सुस्तरी,अववा मुन्टिदै जा, वास्ता छैव मलाइ त्यो,जानु अवश्य नै पर्छ चाहे प्रेत भई हिंड।उसो भए तिमी आफैँ मलाई मार, रेट योप्रेमको बाँसुरी-घोक्रो सातै सुर झिकेर लौ,सुत्ने कोठा तिमी मेरो आलो रगतले लिप,कि फाल खुकुरी छाम मेरो छाती, यहाँ कतिझ्याली पिटीरहेको छ 'इन्दिरा, इन्दिरा' भनी ।(इन्दिरा भाग्न खोज्दछे, मुकुन्द छेक्तछ)जाक जाने भए सोझो मुखले, नत्र दु:खकोघना जङ्गलमा आजसम्मन्‌को क्रोध सल्किदैडढेलो लाग्न पुग्नेछ, ज्यानमारा हुनेछु म,

ज्यान जानेछ तिम्रो त ।

प्रेमिकाको अगिल्तिरडर सीमलको भूवा हुँदैन र । तिमी त्यसैजा, जा भन्छौ कलेजाको डोरी किन अलीकतिखुकुलो पार्दिनौ ? उल्टो तान्छघौ आ आ भनी भनीमेरो राम॥ यहाँ आई मार राबणलाइ योपछि त्याग बरु सीतालाई साथ बसी भनीयसरी बन्द कोठामा-

११७

मुकुन्द-

भव-

॥ 0

भव-

मुकुट

म खुल्दिनँ, म खुल्दिनँप्रायश्चित्त भयो, तिम्रो हातबाट म मर्दछु !(इन्बिरालाई समाल जान्छ, इन्दिराचिच्याएर दुवै हातको खुकुरीले हान्चछे ।मुकुन्व हात र टाउकोमा लाग्नाले ढल्दछ ।इन्दिरा दौडेर ढोकामा पुग्दछे ।)मान्यौ, खुशी भएँ, तिम्रो जय होस्‌ ! तर इन्दिरा,आधा काटेर राख्दैनन्‌ बलिदानीहरू पनि(छद्‌्पटाउँदै) अधकल्चो भएँ- एकचोटि फेरि वप्यौभनेमर्न पाउँदध्यो बाली, हुन्थ्यो शीतल देह यो-तमाम जीउमा डाहा भयो, मार, दया गरनहोक निष्ठुरी साह्रै । (इन्दिरा फेरि फर्केर आउँछे)

(नेपथ्यमा) हो है तिम्रो मुकुन्द त्यो,

इन्दिरा, इन्दिरा मर्ला खुकुरी खोस झट्ट नै।

(दिक्कले हाँसेर)

चिन्हिनौ अझ ! तिम्रो त्यो निर्दयी पति हो यही ।

(भ्बदेवको झ्यालबाट प्रवेश)

मुकुन्द उनीसित हेरेर मृत्कुराउँछ)

मुकुन्द, खुप भो । (ढौका खोली मटानमा निस्कन्छन्‌)

(नेपथ्यमा ढोका घचघच्याउँदै)

रूप, रूप हुस्सूहरू उठ ।घरमा बत्तिले आगौ लाग्न लाग्यो ! बरू अरूघरमा यो सुनी ताते ! मरिस्‌ आजै विमान तँ ?[नेपथ्यमा खलबल । इन्दिराका हातबाट खुकुरी खस्तछन्‌)सारा मुकुन्दका पाप मेरै हुन्‌, म मुकुन्द हुँ ।तिम्रो जाँच गरी धाकेँ, जति प्रश्न गरेँ उतितिम्रो उत्तरले झन्‌ झन्‌ बढायो प्रश्नको गतिजान्ने जाँच लिनेभन्दा पनि जाँच दिने भयो ।आफ्नो अयोग्यता आई आफैँलाई टुँगीरहपो,जँचेन, गर्नुबाहेक अर्को केही उपाय नै

११८

मर्न आएँ बहन €९:4०५ छ्यौ तिमी जहाँ-यो कोठामा, बिग्यो बन्दोबस्त यहाँ पनिघातकी छैन जस्तो छ यो घाउ, मर्न पाइनँ ।क्षमा । म कसरी मागूँ तिमी दिन्छौ कसो गरी?(इन्दिरा मूर्छा पर्दछे)(बलैसित हात टेकी उठाएर)ओहो, नरकमा सुद्धा खाली ठाउँ रहेनछपापी मुकुन्दको निति । मूढा ताक्छु म, बञ्चरोघुँडा ताक्तछ । धूवाँ छ या आँखै धमिलो भयो !(फेरि पल्टन्छ)(भबदेव, रूपनारायण, घनमतीको प्रवेश)भवदेव- अनि आखिरमा यस्तो भेटेँ ।रूपनारायण- कस्तो अचम्म त,आगौ चीसो भएजस्तो ननिभ्दैमा, मुकुन्द, तँसट्टा मेरो दिई आफ्नो हाडको मुटु फ्याँकिदे !(मुकुन्दको शिर काखमा राछ्तछन्‌ ।

घनमती पनि मुकुन्दलाई समात्नजान्छिन्‌)मुकुन्व- उता छ मुटु झुम्रोको ।रूपनारायण- धन, लौ के भएछ, केभएछ इन्दिरालाई ?- मूर्खा ।क्त पानी कहाँछ,खै ?

घनमती- त्यहाँ सिरानमा होला ।(भबदेव पानी ल्याइदिन्छन्‌,। घनमतीखास्टो भिजाएर इन्दिरालाई मुसार्दछिन्‌,रूपनारायण आफ्नो ओढ्नै च्यात्तछन्‌,भवदेव त्यसलै मुकुन्दका घाउहरू नाँध्छन्‌ ।)के गरेको मुकुन्द, यो ?मुकुन्- आमा, म भोलि भन्नेछु- कसरी चक्र यो घुम्यो,

११९

कसरी चक्रका दाँती मिले ती एक ठाउँमाकसरी काटियो हावा सारा तत्त्वहरू त्यहाँकतिचोटि मिली फेरि छ्रुट्टिए कसरी सबै;आज सुत्न दिनोस्‌ चाँडै ।

घनमती- भो, बा भो, चूप लाग त,जे होस्‌ अरू कुरा, आयौ कृष्ण झैं नन्दको घरबन्यौ माई जसोदाको मन आनन्दको घर ।

(इन्दिरा ब्यूँझन्छे)

तर घाउ कसो होला बाजे ?

भव- यो खालि खेलमाचिथरे झैं छ तङले दूधे बालकले ।

घनमती- तरचाँडै आए त हुन्थ्यो त्यो नाक ।

मुकुन्द- आमा, मलाइ योचोटले मार्न सक्तैन ।

रूपनारायणा- तर दुःख दियोभने ?

मुकुन्- बागुआमाहरूलाई जल्ले दुःख दियो यतित्यसलाई त यो घाउभन्दा मृत्यु छ लायक ।

रूप- जो बानु दुःखमा दुःखी हुन्छ यो पुत्रको, उतसजा तै जति खानेछस्‌ उति नै दण्ड भोग्दछ,त्यसैले तँ सधैँ मेरो शुभाशीर्वाद . पाउँछस्‌ ।फर्किस्‌ यो देशमा, भाग्यो मनको अनिकाल नैबितेको स्वप्नमा ।सुखलाई पिट्यो कैयनूचोटि व्यथैं सुनारलेढाल्यो लोहारले एकै चोटमा दुःखलाइ त।

भ्वदेव- मुकुन्दले मलाई पो झण्डैले वनबासमापठाएको !

रूपनारायण- तपाईंको क्रणमा यो घरै गडयो,जसरी गड्छ पृथ्वीमा फैलेर रूखको जरा,पूजा गरेर पृथ्वीको फूल नैवेद्यले रुख

१२०

मुक्ति पाउन चाहन्छ क्षणबाट, परन्तु त्योझन्‌ झन्‌ गड्दछ ।यस्तो परोपकारीको भाग्यको ईख गर्दछन्‌इन्द्रै पनि; उनीको छ एउटा स्वर्ग केवलयहाँ परोपकारीले हरेक उपकारमास्वर्ग पाउँछ ।हो मेरो कार्य यो उपकार त,तर कारण स्वर्गीय इन्दिराको सतीत्व हो ।आए लौ नाउ बा,(बिमान र नाकको प्रवेश)हेर्नोस्‌ ।कल्लाई के भयो यहाँ ?खुक्रीले यिनीलाई चोट लाग्यो ।(घाउ जाँच्ै) मुकुन्द हुन्‌ !यी यहाँ कहिले आए ? (बिमान पानीहरू ल्याउँछ)केही दिन भयो !किन ?यो चोट कसरी लाग्यो ? (औषधि लाउन शुरू गर्छलेखेको नै रहेछ त्योलिपि खप्परमा पारी खुकुरीलाइ लेखनीग्रन्यकर्ता बिष्याताले यिनको अगि जन्ममा,कुनै उद्योगले मेट्न सकेनन्‌ यस जन्ममा,अनि यो खुकुरीले नै खुर्के आखिरमा ! (नाक हाँस्तछ)अब

यो घाउलाइ के गर्ने ? गहिरो छकि ?

घाउयोम चाँडै नै निको पार्छु, धन्दा केही नमान्नुहोस्‌,मामूली चोट हो, फेरि भोलि हेर्न म आउँला,अहिले जान्छु, छन्‌ आफ्नै बिरामी घरमा पनि ।को बिरामी छ?

१२१

नाञ- बूढी नै, को हुन्थ्यो अः ।घनमती- केभयो?नाउ- के भो के, उसको आफ्नै आफ्नै फर्मायसी व्यथा,बूढीकोसित मिल्दैन ब्रहमाण्डभरको व्यधा-र्न्छे रुन्छ त्यतै फेरि हाँस्छै हाँस्छ उहाँपछि,'अय्या' भन्छे सधैं सोध्यो 'अय्या' भन्छे जवाफमा;“कहाँनेर दुख्यो ?' भन्छु बूढी औंला ठडचाउँछेढुहाको चाहिँ कहिले हातको कहिले, अनिदेखाउँछै फेरि आङ त्यो ठाउँमा जहाँउसको हात पुग्दैन- (निस्कन्छ)भव- अब हामीहरू पनिजाऔं तल कुरा गर्न, आरामी दिनुपर्दछ,आऔंला अहिले फेरि । लौ, विमान यता समा ।(बिमान, भवदेव, रूपनारायण-समेत भएर मुकुन्दलाईडोस्पाएर लगी इन्दिराकोओछ्यानमा पल्टाउँछन्‌)मुकुन्द, यो. बिछ्यौनामा केही छैन छ खालि यो,परन्तु यसमा जे छ, छैन त्यो विश्वमा कही ।रूप- बुहारी, बस लौ, निद्रा पार, बेचैन भो भन्योभने भन्न तिमी आउ; हामी बस्छौं उतातिर ।भूकम्प, आगलागी र आँधी हो, सुखको यही,भ्रोलि पो आउला बोली, आज मूर्छा छ शान्तिको ।(घनमतीसित) आङ । (रूपनारायण, भवदेव, विमान

धनमती- नानी ! तँलाई के दुखेको छ कपालमा ?मुकुन्- होकि होइनजस्तोछ!

घनमती- के खान्छस्‌ ?

मुकुन्द- आज खान्न म,

मैले खाइसकें आमा, अगि नै ।

१२२

सुकृत्द-इन्दिरा-

सुकुन्द-

नीद आउला !?आउला आउला जस्तो छ।(इन्दिराको फेरि प्रबेश)लौ; सुत म जान्छु है?(मुकुन्द टाउकोले हुन्छ भन्छ)(इन्दिरासित)यहाँ बस तिमी पानी यता राखन । (निस्कन्छिन्‌)इन्दिरा,पानी देउ ।दुखेको के कम भो? कि छ उत्तिकै !अगिभन्दा दुखेको पोछकि ?(खाटमनि अघिल्तिर बस्दछे)दुख्तैन इन्दिरा,पापी रगतले बग्ने बाटो पायो, बग्यो, अबकपाल सब काँढा नै झिकेको फूलको थुँगा

जस्तो छ हलुका ।

बिन्ती, नचिन्हैर भए पनियस्तो पाप गरेँ मैले के गर्छै अब !

बिन्ति छ,

नछेड यसरी, मेरो पापमा त क्षमा पनिमाग्नु नै पाप हो, आफैँ दे दिन हुने भए ।यो कुरा घाउले भन्छ, माफी दिन्छ कि लिन्छ, योपाक्यो बिग्न्यो भने मर्छु आफैँ चोट भएर ।

घाउ मेरो तिमी नै हो, पाकी दिक्क भयौभनेम बाँच्ने छैन, अहिल्चै तिमी शान्त रहघौभनेनिको भइसक्यो ।(एक छिनपछि)जून बत्तीको लाजले उताचियाएर रहेको छ, निभाक बृत्ति, त्यो तहाँ

१२३

इन्दिरा-

सुकुन्च-

इन्दिरा-

इन्विरा-

सुकुन्द-

इन्दिरा-

आओस्‌ निर्धक्क है। (इन्दिरा बत्ती निभाएरझ्याल पूरासित खोल्दछे)ओहो, जूनकीरीहरू तलतारा भइरहेका छन्‌ बगैंँचाभरि, हो, अनतारामाथि, पुग्यो हामी नीलो बैकुण्ठमसँगै;चन्द्रमा बिष्णु हुन्‌, हाम्रो कोठा उड्ने विमान हो।बिपना हो भने आजै मेरो रहर पूर्ण भो,सपना हो भने फेरि नब्युँझूँ यसबाट म !(आएर बसी मुकुन्दको कपाल मुसार्दछे)(इन्दिराको हात समातेर)जूनकीरीहरू आए हेर्‌; हेर यही पनिसानो चिराख बालेर खोज्दै आफ्ना प्रिया सती ।बत्ती बालेर छातीमा आँसुको तेलले कुनैभ्ैले झैं पतिपूजामा घुमी आरति गर्दछन्‌ ।आज के चन्द्रमालाई सञ्चो छैन र सूर्य नैपालो किक 42“ हुन्‌ कि, हेरन, नत्र योजून घाम लाग्थ्यो: तातो थप भए यहाँचराहरू सबै आफ्ना गुँड छोडी कराउँथे ।आरू जत्रा थिए तारा सम्झन्छु जतिसम्म म,ती आज कीप जत्रा छन्‌ के ती तिम्रो सहघारलेबढेका हुन्‌ ? ्‌थिए प्यारा ताराका दूर देशमा,फर्के होलान्‌ सबै आज, सारा दुईगुना बढे ।म एउटा कुरा माग्छु, दिनोस्‌ है, हुन्छ ?जत्ति छन्‌

लौ, उसो भए

पुतलीका पखेटा झैं भएर दुईतर्फका

पु हामी सँगै हिंड्ने कैले पनि नछुट्टिनेत?

करा मसित ती यावत्‌ तिम्रै हुन्‌ ।

१२४

मुकुन्द-

इन्दिरा-

हुन्छ, दुवैलाई मृत्युले पनि एउटैसम्झोस्‌, आयु सँगै जोडोस्‌ दुवैको अनिमात्र त्योलिन आगओोस्‌ यहाँ हामी बिहा सम्झी दुवै जनासोलाको शुद्ध जग्गेमा हाँस्तै बाजाहरूसितजाऔंला साथमा । बाँकी उत्रेका यी सुखी दिनबिताऔंला दुवै आत्मा टँसाई एक ठाउँमापछिको जन्मको निम्ति पनि, यो जन्मभूमिकोपवित्र पाउ दाबौंला काखमाखि सँगै बसीखेलौंला साथमा खेल सदुद्योग र उन्तति४५ गीत गाऔंला देशको सुरमा सँगै ।

[५

तिम्रो हर्षाश्चुगङ्गाले मेरो छाती भिज्यो, यहाँ,थियो डृदय ढुङ्गाको, शालिग्राम बन्यो अब ।पूजा गर्छु म त्यल्लाई दिनोस्‌ गर्न, म हातलेफूल लेख्खु तपाईंको आङमा, कुन फूल होचिन्नोस्‌ है, सुन्नुहोस्‌ पाठ कुराको स्तुति गर्दछुतपाईंकै, गयो रात आनन्दसित सुत्नुहोस्‌,आँखा चिम्लिन पाउन्‌ ती घाउले पनि ! ईश्वर,कस्ता दिन थियो कालो कुना झैं अन्धकारको !झोल्लिएका सबै मैला मेघ ती बीचमै दबे !कस्तो रात छ यो मध्य-दिन झैं सूर्यलोकको !आज श्ुङ्गार यस्तो छ चन्द्रमाको त भोलि झन्‌उत्तौला सूर्यको कस्तो होला ! हामीहरू पनिओछधघाई प्रेमको तन्ना टम्म नेपालमा कसीसेवाको पौडि खेलौंला पसीनामा दुवै पसी ।

(इन्दिरा खाटमा टाउको राख्तछे,

बुवै निवाउँछन्‌ ।

धेरै जुनकीरी चस्किरहन्छन्‌ ।)

झैँ इति झैँ

पर

बालकृष्ण समका केही नाटकहरू

अमित वासनाअमर सिंह

क मरेकी छैनतानसेनको झरीधुव

पुल्हादप्रेमपिण्डभीमसेनको अन्त्यमुटुको व्यथामोतीरामस्वास्नीमान्छे

मुद्दक : साझा प्रकाशनको छापाखाना, पुलचोक, ललितपुर ।